نقاشی قهوه خانه ای

تعریف

«نقاشی قهوه خانه ای» اصطلاحی است برای نوعی نقاشی روایی با سوژه ای مذهبی یا رزمی و گاهی بزمی است که توسط هنرمندان مکتب ندیده با تکنیک رنگ و روغن نقاشی می شد. این هنر متقارن با دوران جنبش مشروطیت ، بر اساس سنت های هنر مردمی و دینی و متاثر از نقاشی طبیعت گرای رایج در آن زمان می باشد. نقاشان این رشته برای آثار خود عنوان «خیالی سازی» را برگزیده بودند تا از نقاشانی که به واقعیت عینی می پرداختند متمایز باشند.

تا نیمه دوم سده نوزدهم میلادی ، در قهوه خانه ها بر خلاف امروز به جای چای ، واقعا قهوه به مشتریان داده می شد ؛ چرا که چای بعد از این تاریخ به ایران وارد شده است. قهوه‌ خانه محلی برای اطلاع‌رسانی ، نشر افکار و اخبار اجتماعی-اقتصادی و حتی سیاسی بوده است. همچنین برای سرگرمی ‌، مدیحه ‌سرایی ، نقالی ، شاهنامه ‌خوانی ، غزل ‌خوانی ، سخنوری و مشاعره نیز در آنجا انجام می شده است. نقال با در اختیار داشتن یک تصویر بزرگ به شرح رشادت های پهلوان شاهنامه یا حماسه کربلا می پرداخت که این امر عامل رشد نقاشی قهوه خانه محسوب می شود.  این نقاشی بر خلاف جریان های آکادمیک و نگارگری و خارج از حوزه هنر رسمی رشد کرد.

این پرده های نقاشی علاوه بر قهوه خانه ها ، در محل های عزاداری ، دکان ها ، زورخانه ها و حمام ها نیز آویخته می شد. موضوع پرده ها با توجه به محل نصب آن ها تعیین می شد به عنوان مثال برای تکایا موضوع عاشورا و برای دکان های قصابی موضوع جوانمرد قصاب نقاشی می شد. با آمدن رادیو و بعد ها تلویزیون مردم کمتر در قهوه خانه ها دور هم جمع شدند و هنر نقاشی قهوه خانه ای نیز رو به افول نهاد.

داستان رستم و سهراب ، نقاشی قهوه خانه ای ، اثر منصور وفایی ، 1382 خورشیدی

تاریخچه

بسیاری از پژوهندگان سابقه نقاشی قهوه خانه ای را در دوره صفویان (زمانی که تشیع بسیار گسترش یافت) می دانند. با بررسی گسترده این موضوع نیز می توان به این مهم پی برد. در دیوارنگاره های امامزاده زید در اصفهان ، صحنه هایی از تعزیه امام حسین (ع) به تصویر کشیده شده است. اسکارچیا.ج در این باره چنین نوشته است : «این نقاشی ها بسیار دور از جو و فضای ذائقه هنری درباری است ... فقط در سبک ترسیم و تصویر جامه های این آثار است که انعکاس کمرنگی از فضای دربارهای صفوی حس می شود.» اما نقاشی این نوع پرده ها و استفاده کاربردی از آن ها به دوره قاجار به ویژه دوران مشروطه خواهی باز می گردد و بارز ترین جلوه هایش را در دوران پهلوی می نمایاند.

دسته بندی نقاشی قهوه خانه ای

این نقاشی از لحاظ موضوع به دو گروه کلی مذهبی و اساطیری تقسیم می شود.

نقاشی های قهوه خانه ای مذهبی : بیشتر به شرح حماسه کربلا می پردازد. رنگ غالب در این پرده های مذهبی سبز ، قرمز و زرد و سپس آبی فیروزه ای می باشد. در تمامی تصاویر امام حسین (ع) سوار بر اسب است ، دستار سبز رنگی بر سر دارد که قسمتی از آن دور گردنش قرار گرفته و حضرت علی اصغر (ع) را در آغوش دارد. «محمد مدبر» از مشهورترین نقاشان این گروه می باشد.

نقاشی های قهوه خانه ای اساطیری : غالبا به وقایع شاهنامه فردوسی و یا در موارد نادری به شرح قصه ها و افسانه های ایرانی می پردازد. از موضوع های رایج در این پرده های اساطیری نبرد هفت سپاه به کمک افراسیاب را رستم که تنهاست و حتی  اسب ندارد ، مبارزه رستم و اشکبوس و کشتن او با پیکانی خون آلود ، نبرد رستم و اسفندیار ، حاضر شدن رستم در دربار سلیمان و کشتن دیو سفید ، بالا بردن دیو سپید توسط رستم ، عبور سیاوش از آتش می باشد.

گاهی نیز بعضی وقایع و حقایق تاریخی نیز در این پرده ها جابجا شده اند. یک نمونه از این نقاشی ها ، جنگ رستم با اشکبوس و کشته شدن او به دست رستم است که در بیرق رستم ، آیه ای از قرآن (نصر من الله و فتح قریب) آمده است که شعار عمومی علم های تعزیه به شمار می آمده است. نقاش در این پرده فراموش کرده که رستم ، قرن ها پیش از اسلام می زیسته است.

از نقاشان بنام این این گروه «حسین قوللر آغاسی» می باشد  که قلم گیری دور پیکره هایش آثار او را از دیگر آثار متمایز می سازد. او در رابطه با نقاشی قهوه خانه ای چنین می گوید : « تفاوت عمده کار ما با نقاشان طبیعت ساز این بود که ما از همان اول از طبیعت سازی پرهیز کردیم. کتابی که نخوانده بودیم! دنیا را هم نگشته ودیم ! مداحی نوحه نخوانده بود ؛ آقایی منبر رفته بود ، نقالی شاهنامه نقل کرده بود ، ما هم چیزهایی در خیالمان پروردیم و جرات کردیم و نقش این خیال را آشکار ساختیم. خیلی ها که ادعای هنر و سوادی داشتند ، کار ما را به طعنه و سخره گرفتند و گفتند که ما غلط سازی می کنیم. اما ما گوشمان بدهکار این حرف ها نبود ... وقتی غلط سازی منظور را بهتر ادا می کند ، چه بهتر که غلط سازی کنیم.»
وی مهم ترین ویژگی نقاشی قهوه خانه ای را «بدیهه سازی» می دانست.

نقاشی قهوه خانه ای با نام یا سقای کربلا ، اثر حسین قوللر آغاسی ، رنگ و روغن ، نیمه اول سده چهاردهم ه.ش

نقاشی قهوه خانه ای با نام مصیبت کربلا ، اثر حسین قوللر آغاسی ، محل نگهداری : موزه هنرهای زیبا در مجموعه فرهنگی سعد آباد

این آثار به دو صورت ارائه می شد :

1. آثاری که بر روی بوم نقاشی (باچهارچوب) در ابعاد مختلف کار می شد. این آثار به سفارش قهوه چی ها و اکثرا با موضوعات اساطیری بود.
2. آثاری که بر روی بوم نقاشی (بدون چهارچوب) در ابعاد مختلف کشیده می شد. این آثار به پرده های درویشی معروف و ابعاد رایج در آن ها 2 در 3.5 متر و با موضوعات مذهبی بودند.

اصول و ویژگی ها نقاشی های قهوه خانه ای

در این نقاشی ، هدف نقاش سادگی بیان و اثرگذاری بیشتر بر مخاطب بود به همین سبب غالبا نام اشخاص را در کنار تصویرشان می نوشت ؛ همچنین اهمیت قهرمان داستان با مقدار سطحی که در نقاشی برای او در نظر گرفته شده مشخص می شود. اشخاص مهم تر در جلوی پرده هستند و سطوح بیشتری را به خود اختصاص می دهند. البته علاقه شخصی هنرمند با بزرگ نشان دادن حالتی از قهرمان داستان در مرکز پرده ، شخصیت مهم و عنوان مثال اگر هزار تیر هم به بدن حضرت ابوالفضل (ع) خورده باشد ، هیچ اثری از درد و رنج در چهره ایشان به تصویر کشیده نمی شود.
شخصیت های منفور نیز زننده به تصویر در می آمدند. به عنوان مثال «شمر» در اکثر پردها با شمایلی کریه و همچون خون آشام به تصویر کشیده می شد.
جهت نور نیز در این نوع نقاشی نامشخص است و سایه ها هم نقاشی نمی شدند.
نقاشان علاوه بر احساس و برداشت شخصی خویش از نظام های عقیدتی و دینی نیز پیروی می کردند. 
نقش ها همگی جزئی از موضوع هستند که بیننده می تواند با دیدن مجموعه عناصر تابلو ، رابطه موضوع و مجلس را دریابد.
در یک پرده ممکن است چند واقعه در کنار هم نشان داده شود ؛ چرا که وقتی نقال از ابتدا تا انتهای واقعه عاشورا را برای مخاطبان نقل می کند پرده نقاشی نیز باید تمامی صحنه های عاشورا را در خود داشته باشد. یعنی به طور کلی می توان تمام وقایع و داستان را در آن مشاهده و بازگو کرد ؛ به عبارتی نقاش به عنوان روایتگر، تمام حوادث مربوط به واقعه را به تصویر کشیده است.
طبیعت سازی در این نقاشی دیده نمی شود. انسان گرچه جزئی از طبیعت است اما نقطه عطف آن می باشد و اوست که به طبیعت معنا می بخشد. نقاشان معتقدند که به جای کوه و دشت باید نفس پیروزی و ننگ شکست را به تصویر کشید.
گذر زمان نیز در این نقاشی ها به چشم نمی خورد ؛ به عنوان مثال رستم از آغاز پهلوانی تا زمانی که به دست برادر خود به چاه می افتد با ریش بلند دو شاخ مشکی و کلاه سفید بر سر به تصویر کشیده می شده است.

نقاشان معروف

نقاشی قهوه خانه ای با هنرمندانی همچون حسین قوللر آغاسی و محمد مدبر به اوج شکوفایی رسد. فتح الله قوللر ، حسین همدانی ، حسن اسماعیل زاده ، عباس بلوکی فر از شاگردان ایشان بودند و را ه آن ها را ادامه دادند.

نقاشی قهوه خانه ای با نام صحنه ای از عاشورا ، اثر حسن اسماعیل زاده

در نقاشی بالا بر حفظ پرسپکتیو سعی شده است. این نقاشی را می توان به دو بخش تقسیم کرد. بخش اصلی از میانه تا پایین است که حجم وسیعی از کشتگان و جنگاوران قهرمان مدهبی و در بالای نقاشی نیز خرده‌ روایت هایی از عاشورا از نماز ظهر عاشورا و شلیک سپاه اشقیا گرفته تا توبه حر بن زیاد  به تصویر کشیده شده است. 

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نقاشی ایران از دیرباز تا کنون / رویین پاکباز / انتشارات زرین و سیمین / سال 1385 / چاپ پنجم
• هنرمند ایرانی و مدرنیسم / دکتر کامران افشار مهاجر / انتشارات دانشگاه هنر /سال 1384 / چاپ اول
• نقاشی قهوه خانه ای / هادی سیف / سازمان میراث فرهنگی کشور / سال 1368 / چاپ اول
• قهوه خانه های ایران / علی بلوکباشی/ دفتر پژوهشهای فرهنگی / سال 1375
• هنر صفوی ، زند ، قاجار / اسکارچیا.ج / ترجمه یعقوب آژند / تهران / سال 1376