پلاس بافی

تعریف

«پلاس» نوعی گلیم پشمی یک رو است که غالباً بعنوان زیرانداز بکار می رود. معروفترین پلاس را در ترکمن صحرا بافته می شود و در آن نواحی آنرا «پالاس» می نامند. در یزد و سایر نقاط ایران به ویژه بین عشایر نیز این زیرانداز می بافته می شود. به دلیل اینکه پلاس از نخ پشم بافته می شود رطوبت را از زمین یا اطراف خود به بالا منتقل نمی کند و به این خاطر برای فرش نمودن کف چادرهای عشایر یا ساختن سیاه چادر که اغلب در زمین های مرطوب و بدون زه کشی برپا می گردد و نیز خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.

تاریخچه

بافت گلیم بسیار پیش از ظهور اسلام در ایران رایج بوده است. و قدمت آن بین 5000 الی 3000 سال قبل از میلاد تخمین زده می شود. از آنجا که منسوجات اگر بصورت ویژه ای حفاظت نشود زمان کوتاهی پس از تولید می پوسند و از بین می روند و هرگز قدمت واقعی سوابق بافندگی اقوام مختلف شناخته نخواهد شد. ابزار استخوانی و چوبی بافندگی ، دیگر آلات بافندگی کهن نیز در زیر خاک محفوظ نمی ماند و به همین دلیل فقط ابزار سنگی یا فلزی به جای مانده نشانگر سابقه تولید منسوجات است. البته اندک دست بافته های کشف شده از کیفیت عالی ، تکنیک پیچیده و نبوغ هنرمندانه آفرینندگان آن حکایت می کند.

فرهنگ بی مانند گلیم بافی در حقیقت پاسخی است به نیازهای اولیه روستاییان و کوچندگان که در جستجوی دستیابی به چادری خشک ، خیمه هایی فرش شده و وسایل خواب گرم تر بوده اند.

آنچه را که امروزه به عنوان گلیم می شناسیم دست آوردی است که در اثر سده ها کار مشقت بار در پای دارهای بافندگی ساده روستایی و ایلیاتی پدید آمده است.

همانطوریکه قبلاً عنوان شد معروفترین پلاس ها (نوعی گلیم ترکمنی) از ناحیه ترکمن صحرا است. طایفه «یموت» (از طایفه های ترکمن) که در ترکستان غربی و ایران زندگی می کنند تنها قبیله ای است که مردم آن هنوز هم به بافت گلیم ادامه می دهند در داخل افغانستان شمالی گروه بزرگی از ترکمن های «ارساری» گلیم و کیف می بافند. در واقع کیف های ترکمنها بیش از دیگر منسوجات هنر بافندگی آنان را به نمایش می گذارد. کیف های سنتی ، چادرها و یراق آلات که به عنوان جزء مکمل زندگی چادرنشینی یا شبه چادرنشینی ترکمن ها است با اسلوب تخت باف توسط طوایف گوناگون آنان به خصوص قبیله های «ترکستان تکه» و «سالور» در غرب افغانستان و ترکستان غربی بافته می شود.

یموت ها در شمال شرقی ایران در امتداد مرز ترکستان غربی و در نزدیک دریای خزر زندگی می کنند. گروهی از آنان در شمال صحرای «قره قروم» و حدود صد خانواده نیز در هرات واقع در غرب افغانستان ساکن اند.

گلیم های یموت شمال شرقی ایران و اطراف دریای خزر ، بزرگ و مستطیل شکل و یک تکه است. رنگ متن مابین قرمز روناسی تیره و صورتی ملایم تغییر می کند و تمام زمینه را با کمک طرحهای گلدار قهوه ای پر رنگ ، آبی و فیروزه ای و اشکال کوچک شیری رنگ تزیین شده است. طرحهای گلدار از مشخصات ثابت و مهم منسوجات ترکمن است و هر یک از قبایل بزرگ ترکمن گلها را با اسلوب ویژه خود می بافند. این اختلاف در شیوه بافت گلها در قالیهای پرزدار و کیف های ترکمن کاملا مشهود است و با کمک آن می توان گروه های گوناگون قبیله ای را از یکدیگر تشخیص داد. این گل بر روی کیفهاییکه بر پشت شترها انداخته می شود و همچنین بر روی قسمتهایی از چادرها قابل مشاهده است.

ریشه های گلیمهای ترکمن معمولاً یکدست ، گره دار یا شبکه ای است. حاشیه های گلیم ها قرمز رنگ ، ساده و پهن است و گاه با نگاره های جالبی تزئین می شود. در قسمتهای انتهایی این گلیم ها گاهی ریسمانهای اضافه به چشم می خورد که در زمان برگزاری جشنها و مراسم ویژه از آنها برای وصل کردن گلیم به زمین استفاده می شود.

پلاس بافته شده توسط هنرمندان ترکمن

مواد اولیه و ابزار

مواد اولیه شامل نخ چله ، نخ خامه و رنگ می باشد.

همانگونه که می دانیم پشم گوسفندان در دو فصل بهار و پاییز چیده می شود و بنا به گفته دامداران و بافندگان پشم های چیده شده در فصل بهار برای بافت بهتر از پشمهای چیده شده در فصل پاییز می باشد.

پشمهای فصل بهار (یازیونگی) : که در اواخر اردیبهشت ماه و خرداد ماه چیده می شود. این پشمها بلند بوده و بهتر ریسیده می شوند و به همین دلیل برای تهیه مواد اولیه بخصوص چله مناسب تر می باشد.

پشمهای فصل پاییز (گوزیونگی) : که در فصل پاییز چیده می شود و بدلیل کوتاه و مودار بودن در هنگام بافت سبب کشش وجمع شدن بافت می شود. بنابراین مرغوبیت پشمهای بهاره را ندارند.

اگر از پشمهای کوتاه برای ریسیدن چله استفاده شود بدلیل کوتاهی نخهای چله ریش ریش شده و در نتیجه احتمال پاره شدن چله در موقع بافت افزایش می یابد. البته قابل ذکر است که پشمهای بهاره و پاییزه را جدا از هم می ریسند زیرا مخلوط کردن این دو نوع پشم باعث کشش در هنگام بافت و در نتیجه سبب کج شدن یا کیس دار شدن بافت می شود.

پشم های بلند جدا شده مخصوص چله را با دستگاه نخ ریس و دوک ساده و ابتدایی به کمک دست می ریسند. این ریسیدن باید با دقت تمام و یکدست و یکنواخت باشد. در غیر اینصورت چله بدست آمده نایکنواخت و نامرغوب خواهد شد. هر دوک بدست آمده از ریسیدن پشم ها یک لایه می باشد. سپس با توجه به تعداد لایه هایی که برای نخ چله در نظر دارند دوکها ریسیده شده را با هم تاب می دهند ونخ چله با تعداد لای مورد نظر را بدست می آورند. پشم های کوتاه مخصوص نخ خامه را نیز با همان دستگاه می ریسند و سپس بصورت کلاف در می آورند رنگرزی نموده و در بافت مورد استفاده قرار می دهند.

خامه مورد استفاده در بافت به دو روش رنگرزی می شود:

رنگرزی پشم با رنگهای طبیعی: در رنگرزی طبیعی پشم با رنگینه های طبیعی روناس ، پوست انار ، پوست گردو ، اسپرک ، قرمزدانه و ... بصورت سنتی و تجربی رنگرزی می گردد. در رنگرزی گیاهی یا طبیعی علاوه بر استفاده از مواد طبیعی رنگزا از مواد کمکی زاج سفید ، دانه انار خشک شده و ... استفاده می شود.

رنگرزی پشم با رنگهای شیمیایی: پشمها را با رنگهای شیمیایی آماده در بازار رنگرزی می کنند. در گذشته زنان بافنده تمام مراحل ریسندگی ، رنگرزی و بافت را خودشان انجام می دادند ولی امروزه از مواد اولیه آماده در بازار استفاده می کنند. علاوه بر این در بافت پلاس های قدیم تمام مواد چله و خامه از پشم بوده است ولی امروزه از چله های پنبه ای و خامه مصنوعی برای بافت استفاده می شود. هر چند این مواد از درخشندگی بیشتر و ثبات رنگ بهتری برخوردار می باشند ولی ارزش بافت را پایین می آورند.

مراحل تولید پلاس

تهیه خامه و چله پلاس

بعد از چیدن پشمها و شستن آنها با شانه های مخصوص شانه زده می شوند که با این کار هم مواد ناخالص باقیمانده در پشم (خار و خاشاک) جدا می شوند و هم پشمهای بلندتر از پشم های کوتاه تر جدا می گردد. از پشم های بلندتر برای ریسیدن چله و از پشم های کوتاه تر برای ریسیدن خامه استفاده می شود.

مرحله بافت

نقش اصلی در پلاس ترکمن در پشت کار نمایان می گردد ولی در گلیم های دیگر بافت اصلی در روی کار می باشد. از نقشه هندسی و شکسته استفاده می شود و به همین دلیل است که کوچکترین اشتباهی در بافت نقشه خود را نشان می دهد. در بافت پلاس از گره خاصی استفاده نمی شود بلکه نقشهای آنرا با عبور دادن نخهای رنگی (با توجه به طرح و نقشه) از پشت چله های زیر و رو (نه از بین چله های زیر و رو) بافته می شود. برای محکم کردن بافت پود زیر و رو داده می شود و به خاطر همین عمل می باشد که نقشه های پلاس حالت برجسته به خود می گیرد.

همانگونه که می دانید بافته های عشایری بر روی دارهای زمینی (افقی) صورت می گیرد و از پشم گوسفندان دست پرورده خود برای بافته های خود استفاده می کنند. زنان ترکمن نیز از این قاعده پیروی کرده و از پشم گوسفندان چله و خامه مورد نیاز خود را ریسیده ، رنگ نموده ، قالی و پلاس و ... می بافند.

با توجه به طول و عرض قالی و پلاس، دار را انتخاب می نمایند و چله کشی را مستقیماً بر روی دار انجام می دهند. نوع چله کشی پلاس چله کشی فارسی یا ضربدری (∞) می باشد.

قابل ذکر است که در بعضی از مناطق اگر چله کشی یا چله دوانی بصورت فارسی انجام بگیرد ابتدا این چله کشی به کمک 3 عدد میخ بر روی زمین انجام شده و سپس روی دار پیاده می گردد. به همین خاطر است که می توانند اینگونه چله کشی را بر روی دارهای عمودی براحتی پیاده نمایند. ولی در بین زنان ترکمن هر چند از چله کشی فارسی استفاده می شود ولی چون مستقیماً بر روی دار انجام می گردد باید طول و عرض دار با بافته مورد نظر هماهنگ باشد.

بعد از انجام چله کشی توسط دو نفر ، چوب هاف (که به زبان ترکمنی به آن ایچ گچیر می گویند) را وصل نموده و «گوجی بندی» می نمایند که برای کوجی بندی کردن از نخهای زیر چوب «هاف» استفاده می کنند. کوجی بندی باعث می شود که نخ های زیر و رو کاملاً از هم جدا شوند و تنها با حرکت دادن چوب هاف در هنگام بافت نخ های زیر را از نخ های رو که مورد نیاز می باشد جدا می کنند.

پس از چله کشی و کوجی بندی سر دار و زیر دار را گل یا چسب خمیری (مقداری آرد را در آب حل کرده و چسب خیلی رقیقی را بدست می آورند) می مالند که بدلیل داشتن خاصیت چسبندگی این مواد هرگاه چله ای پاره شود از شل شدن چله های دیگر جلوگیری بعمل می آید قبل از شروع بافت عمل قاییماه یا قایمه (که همان زنجیره بافی می باشد) را انجام می دهند که این عمل را برای محکم شدن چله ها در ابتدای کار و همچنین تنظیم آنها انجام می دهند. (قایمه را با استفاده از گره قایقی انجام می دهند.)

بعد از قایمه (زنجیره بافی) گلیم ساده ای به نام طپراق یا طفراق که حدود 5 سانتی متر می باشد برای محکم شدن ابتدای کار بافته می شود. البته بین 5 سانتی متر طپراق نخی رنگی بصورت برجسته عبور داده می شود که بعنوان زینت بکار می رود و نام آن آلاجا یا ساچباقی می باشد. (در واقع همان ملیله بافی می باشد که در قسمت گلیمه قالی و گلیم های دیگر استفاده می شود.)

بعد از انجام این مراحل با توجه به طرح انتخاب شده بافت پلاس انجام می گیرد. در بافت نقشه های پلاس نقشه های مورد نظر را با توجه به رج و رنگ آنها با عبور دادن رنگ های مختلف از پشت چله های زیر و رو می بافند و روی آن پود می دهند که در هر رج پود زیر و رو با هم داده می شود پودی که در هر رج داده می شود همان زمینه اصلی بافت خواهد بود. نقش های اصلی پلاس در پشت کار قرار می گیرد. بنابراین دائماً توسط آئینه باید نقشه ها را از زیر کار نگاه کرد چون کوچکترین اشتباهی باعث بهم ریختن نقش ها می شود.

لازم بذکر است که بعد از هر رج بافتن چوب هاف را پایین کشیده و پود می دهند (پود رو) و سپس چوب هاف را بالا می دهند و پود می دهند (پود زیر) و بدین ترتیب با استفاده از کوجی براحتی عمل پود دادن را انجام می دهند این عمل را در سرتاسر پلاس در هر رج انجام می دهند در غیر این صورت باعث در رفتن نخهای رنگی طرحها می گردد. امروزه در دارهای عمودی نیز برای بافت پلاس استفاده می شود که برای این کار ازچله کشی ترکی یا موازی استفاده می شود کوجی بندی شده و سایر مراحل همانند مراحل بافت بالا می باشد.

مناسبترین رجشمار برای بافت پلاس رجشمار 21-20 می باشد (یعنی در دو گره ذرعی فارسی که 5/6 سانتی متر می باشد 21-20 گره وجود دارد) درصورتیکه رجشمار بیشتر از این باشد باعث کیس شدن و بزرگتر شدن نقشه ها از حد معمولی و استاندارد آن می شود. البته قابل ذکر است که اکثر بافندگان پلاس در هنگام چله کشی از روش تجربی خود استفاده می کنند یعنی بر حسب تجربه خود طی سالهای فعالیت نازکی و ضخامت چله ها را بدست آورده و بر حسب ظرافت کار بافت خود را انتخاب کرده و چله کشی می کنند بدون اینکه اطلاعاتی در مورد رجشمار و سایر مسائل داشته باشند. از نقوشی که در پلاس کار می شود می توان از نقوش گل یایدی (عدد 9 در فرهنگ ترکمن مقدس می باشد) ، قصر بستانی (بستانی خالی و خلوت) ، بوقوز بستانی (بستانی پر و شلوغ) ، اوشورمه (نقشه جمع شده) ، چوچه بورن یا گلین بارمق (طرح نوک جوجه ای) ، آلاجا (شطرنجی ، خانه ای سفید خانه ای سیاه) را می توان نام برد.

بافنده ها در حال بافت پلاس

مناطق تولید

پلاس در کلیه مناطق ترکمن نشین از جمله گنبد ، بندرترکمن ، آق قلا ، کلاله ، یزد و سایر نقاط به ویژه عشایر ایران همچنان تولید می شود اما تولید آن در سالهای اخیر سیر نزولی داشته است.

کاربرد

بافته های پلاس عموماً بصورت زیرانداز کاربرد دارند ولی از آن به فرم کیف ، سجاده ، آیت لیق ، خورجین و ... نیز استفاده می گردد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• پلاس بافی / اداره صنایع دستی استان گلستان