تنبور

«تنبور» از سازهای زهی-زخمه ای به شمار می رود. بعضی به اشتباه آن را «طنبوره» که سازی عربی است می نامند.
تنبور سازی محلی با دسته ای بلندتر و کاسه ای بزرگتر و منحنی تر از سه تار است و دارای دو یا سه سیم و چهارده پرده می باشد و با هر پنج انگشت نواخته می شود.
این ساز دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است و از آن برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می شود. در نواحی باختری ایران به ویژه مردمان کردستان و کرمانشاه در طی قرون متمادی در نگهداری این ساز کوشيده اند و قلندران و درویش های اهل طریقت با این ساز موسیقی مذهبی خود را به اجرا در می آورند.
آیین تنبور نوازی هر سال اواسط آبان ماه در شهرستان دالاهو در کرمانشاه برگزار می گردد.

ساز تنبور

ساختمان تنبور

تنبور دارای شکمی گلابی شکل و دسته ای نسبتا بلند می باشد و 13 الی 14 پرده بر دسته آن بسته می شود. 

• کاسه

کاسه تنبور بر دو نوع است :

1. کاسه یک تکه : ساخت این مدل کاسه بسیار مشکل می باشد ؛ در قدیم همه تنبور ها دارای کاسه ای یک تکه بودند. این کاسه ها فاقد قسمت رابط گلو (گلویی) هستند و دسته آن ها مستقیما به کاسه وصل می شود. روی کاسه ، صفحه چوبی نازکی که تقریبا حالت گرده ماهی دارد قرار می گیرد و بر روی آن تعدادی سوراخ دیده می شود. وجود این سوراخ ها در طنین و جنس صدای ساز بسیار موثر است. تعداد و محل این آن ها ثابت نیست و در ساز هر سازنده ای متفاوت است. معمولا 5 تا 6 سوراخ به شکل گل ، در وسط کمی متمایل به دسته و گاه دو سوراخ کنار هم در نقطه ای نزدیک به محل اتصال کاسه به دسته روی صفحه ایجاد می کنند. برخی از تنبورها نیز دو سوراخ روی کاسه در قسمت بالایی و نزدیک به لبه و صفحه دارند.
2. کاسه ترکه ای : این نوع کاسه در اصطلاح محلی به کاسه چمنی نیز شهرت دارد و کاسه ایست که از تکه های چوب تهیه می شود. این نوع کاسه نسبت به کاسه یک تکه راحت تر ساخته شده و اگر صدمه ببیند به راحتی تعمیر می گردد. تنبورهای ترکه ای دارای قسمت رابط (گلو یا گلویی) هستند که رابط میان دسته و کاسه می باشد و ترکه ها بر روی آن مهار می گردند. لازم به ذکر است که کاسه یک تکه از اصالت بیشتری نسبت به کاسه ترکه ای برخوردار است.

کاسه را معمولا از چوب درخت توت می سازند. عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شده است و در قدیم عمق ساز تنبور کم تر بوده است. حجم کاسه و نوع قالب هم در صدا تاثیر دارد ؛ معمولا کاسه های بزرگتر صدای بم تر و کاسه های کوچکتر صدای زیرتری دارند. قطر یا ضخامت دیواره کاسه باید بین 3 تا 5 میلیمتر باشد. اگر بیشتر از 5 میلیمتر شود صدا فو ق العاده زیر و اگر کمتر از 3 میلیمتر باشد صدای ساز بم و خام خواهد بود. ضخامت حدود 4 میلیمتر صدایی نافذ و گیرا ، با طنین و پخته تولید می کند. لازم به ذکر است که ضخامت کاسه در تمام قسمت های کاسه کاملا یکسان و مساوی نمی باشد.

• دسته

دسته این ساز معمولا از چوب گردو یا چنارموج یا زرد آلو ساخته می شود. طول دسته با سرپنجه از 43 الی 54.7 سانتی می باشد و بدون سرپنجه 35 الی 41.5 می باشد در نتیجه سرپنجه 12 الی 13.7 طول دارد. عرض دسته 2 الی 3 سانتی متر است که به سمت کاسه به ترتیب ضخیم تر می شود به روی دسته 13 الی 14 دستان بسته می شود.

• سیم گیر

سیم گیر برای مهار سیم ها در انتهای صفحه نصب می شود. در قدیم بیشتر از شاخ بز کوهی ساخته می شده و امروزه آن را از چوب های مختلفی مانند شمشاد و کِیکُم می سازند. 

• شیطانک

برروی دسته نصب شده و بر روی آن سه شیار برای مهار سیم ها ایجاد می شود. در گذشته شیطانک از شاخ بز کوهی ساخته می شد اما امروزه از چوب گردو یا شمشاد و کیکم هم ساخته می شود.

• خرک

از چوب شمشاد ساخته شده و بر روی صفحه به فاصله 5 الی 7.5 سانتی متری از سیم گیر نصب می شود. ارتفاع آن 2.5 الی 4 میلی متر می باشد طول آن نیز 2 الی 5 سانتی متر است و بر روی آن سه شیار برای عبور سیم ها وجود دارد. 

• گوشی

گوشی ها در قسمت سر پنجه قرار دارند و جنس آن ها باید از چوبی سست مانند بید باشد تا دسته به مرور زمان خورده نشود و با تعویض گوشی ها از بین نروند.

• سیم

در گذشته از جنس ابریشم خام تابیده شده با قطر و ضخامتی یکسان بودند. امروزه از سیم های فولادی یا آلیاژی همچون مس و برنج ساخته می شود. در انواع تنبور ، طول سیم از خرک تا شیطانک 64 الی 83.5 سانتی متر می باشد. در گذشته بر روی این ساز دو سیم تعبیه شده بود که یکی زیرتر (سیم اول) و دیگری بم تر (واخوان) به فاصله چهارم و پنجم درست کوک می شدند. امروزه تنبور دارای چهار سیم است و به فاصله های مختلف کوک می شود.

• دستان (پرده)

تنبور دارای 13 الی 14 دستان به صورت پرده و نیم پرده می باشد. جنس دستان ها از روده گوسفند می باشد. 

تاریخچه 

با توجه به مجسمه های یافت شده از خرابه های شوش می توان قدمت این ساز کهن را در حدود 1500 سال پیش از میلاد تخمین زد. نقش تنبور بر روی پلاک های بابل و پلاک سفالی از سوریه نیز قابل مشاهده است. از دوران سلوکی نیز نمونه های متعددی کشف شده است. بررسی پیکرک های این محوطه نشان می دهد که زنان ، نوازندگان انحصاری تنبور بوده اند. در زمان ساسانیان نیز این ساز بسیار نواخته می شده است و به گفته ابن خردادبه ، تنبور در ری ، طبرستان و دیلم بیشتر از مناطق دیگر رواج داشته و اغلب با آواز خوانی همراه بوده است و از نظر وی ایرانی ها تنبور را برتر از سایر آلات موسیقی می دانستند.

در کتاب مروج الذهب مسعودی از قول ابن خردادبه آلات موسیقی ساسانیان چنین نام برده شده است : «نای ، تنبور ، سورنای ، چنگ»

فارابی در موسيقی الكبير از دو نمونه تنبور رايج در زمانه خويش نام می برد : تنبور بغدادی با كاسه ای كوچک و تنبور خراسانی.

پرده بندی تنبور خراسان با پرده بندی تنبور بغداد (كه به عقيده فارابی متعلق به دوره جاهليت و اعراب پيش از اسلام است) بسیار متفاوت است. تحقیق و اندازه گيری های دقيق در مورد گام موسيقی ايران امروز نيز گواه این مطلب است كه درجات گام امروز با درجات گام فيثاغورث (یا فیثاغورس) مطابقت دارد. در نتیجه می توان چنین گفت كه گام تنبور خراسان ريشه اصلی گام موسيقی ايران و پايه و اساس گام های موسيقی شرقی بعد از اسلام نيز به شمار می رود.

شاخصه موسیقی ایران باستان که پس از ترکیب با سنن موسیقی عرب تا به امروز پابرجاست ، گام تنبور خراسانی است که فارابی آن را در قرن دهم میلادی (چهارم هجری) مورد بررسی قرار داد. (لازم به ذکر است که در این دوران تنبور خراسانی سازی رایج بوده است.)
ساختار فواصل در گام تنبور خراسانی (پیش از اسلام) بسیار شبیه به فواصل گام فیثاغورثی می باشد و به دلیل همین شباهت بود که فارابی توانست پی از تجزیه یک پرده از این گام به فواصل فیثاغورثی (به سنت یونانی) ، گام 17 درجه ای تنبور خراسانی را بر منطق اصل دیاتونیک فیثاغورثی استوار کرده و آن را در صورت بندی کلاسیک دستان بندی (پرده بندی) موسیقی اسلامی-ایرانی ارائه دهد. این گام اصلاح شده تا قرن ها در همه ممالک اسلامی رایج و مورد قبول نظریه پردازان بود.

افسانه های بسیاری درباره این ساز نقل شده است از جمله این که پس از خلقت جسم ، روح نامحدود انسان ، تن محدود را نمی پذیرفت. به امر الهی ، حضرت جبرئیل به نواختن مقام ته رز (طرز)^[1] پرداخت و با این نوا روح را به حالت مستانه در آمد و دیگر هیچ نفهمید تا آنکه خود را به دور از جایگاه حقیقی اش در کالبدی محدود و خاکی یافت و بدین ترتیب ، حزنی همیشگی در وجود آدمی جای گرفت که با شنیدن صدای تنبور گویی داغ دل تازه می گردد. بدین جهت این ساز را « ندا الحق » می نامند و با نوای آن بر آستان خداوند متعال دخیل می بندند.
شاید به همین سبب است که گاهی صدایی ، نوایی و یا آوایی ما را از خود بی خود کرده و یاد چیزی می افتیم که نمیدانیم چیست ؛ یاد آوازی غریب اما آشنا. آوازی که قرن ها نشنیده ایم. مولوی در یکی از اشعارش به این افسانه اشاره کرده است :

پس حکیـمــان گفـتـه اند این لحـن ها        از دوار چـــرخ بگـرفـتـیـم مـا
بانگ گردش های چرخست این که خلق        می سرایندش به تنبور و به حلق
مـومـنـان گـویـنــد که آثـار بـهـشــت       نغز گـردانـیـد هـر آواز زشـــت
مـا هـمـــه اجـــزای آدم بـــوده ایــم       در بهشت آن لحن ها بشنوده ایم

مقام های تنبور

موسیقی اصیل تنبور بر پایه مقام نوازی است. مقام های تنبور در مناطق مختلف ایران متفاوت می باشد. مقام باريه ، (ته رز) طرز رستم ، مجنونی و جنگ آرا از جمله مقام های كهنی می باشند که سينه به سينه از گذشته برای ما به یادگار مانده اند. در مجموعه قطعات موسیقی تنبور حدود 72 مقام وجود دارد که 16 مقام آن ها مربوط به مقام های مجلسی و 56 مقام نیز مربوط به مقام های حقانی یا کلام است.

• مقام های حقانی (کلام ، یاری) : مهم ترین مقام های تنبور محسوب شده و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام ها می باشند. 
• مقام های باستانی (مجلسی) : مقامات مجلسی در مقایسه با مقام های کلام از تقدس کمتری برخوردارند و می توان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد.
• مقام های مجازی : این مقام ها را گورانی نیز می خوانند. این مقام ها به طور عمده از مقام های سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و به طور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته می شوند. ترانه ها ، آهنگ های رقص و بسیاری از نمونه های مختلف موسیقی کردی در این بخش قرار می گیرد.

سازندگان بنام

نریمان (آسوری تبار) و اسداللّه گهواره (کرمانشاهی الاصل ) از سازندگان بنام تنبور می باشند.  

نوازندگان بنام

از نوازندگان بنام تنبور می توان از علی اکبر مرادی ، طاهر یارویسی ، گل نظر عزیزی ، بهزاد مرادی ، هوشنگ امیریان ، برزو امیریان ، کیومرث خالدپور، استاد عادل کمالی ، سید قاسم افضلی شاه ابراهیمی ، نورعلی الهی ، سید خلیل عالی نژاد ، رامین کاکاوند ، کیخسرو پورناظری، علیرضا فیض بشی پور ، کامبیز محیط مافی و ... نام برد.

سید خلیل عالی نژاد ، نوازنده تنبور

پانوبس

1. مقام ته رز : این مقام جزو مقامات مجلسی ساز تنبور به حساب می آید و دارای حالتی حماسی و در عین حال حزن آلود است.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• پژوهشی برآلات موسیقی دوره اشکانی / مژگان خان مرادی / مجله مطالعات ایرانی / سال 1394 / شماره 27
• که میراث خود را بدارید دوست ... / محمد صادق فدایی فرد / مجله گزارش / سال 1389 / شماره 217
• موسیقی دوره ساسانی (رساله ابن خردادبه) / حسینعلی ملاح / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 4