ضریح سازی

تعریف

« ضَریحْ » ، صندوقِ مشبّکی از طلا ، نقره ، مس یا چوب است که بر روی مزار امام ، امامزاده یا بزرگان مذهبی نصب می کنند. در واقع محفظه یا اتاقک مکعب مستطیل شکلی است که فضای داخل مقبره را از اطراف جدا کرده است.
ضریح کلمه ای عربی است که در فرهنگ عرب به معنای قبر و شکاف میانه قبر آمده می باشد ؛ اما در اصطلاح فارسی به معنای اتاقک ، صندوق ، سازه فلزی یا چوبی مشبکی است در اماکن متبرکه مورد استفاده قرار می گیرد. در لبنان به ضریح (در معنای رایج فارسی) «شبّاک» به معنای محصوره فلزی یا چوبی مشبک و در مصر به آن «مقصوره» به معنای سرا، حجره و خانه کوچک گفته می شود.

ضریح امام حسین (ع)

تاریخچه

از علت و زمان پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست ؛ اما احتمالا اعتقاد مسلمانان بر لزوم رعایت احترام و تکریم بزرگان دین باعث شد تا پس از فوت آن ها ، با نصب صندوق و ضریح بر روی مقبره ، به بزرگداشت آن ها بپردازند. قبل از ساخت ضریح از صندوق چوبی برای این منظور استفاده می کردند. با ایجاد تمهیدات لازم برای زیارت و طواف تعداد بیشتری از زوار و جلوگیری از تجمع در اطراف مقبره و جذب نذورات و ... زمینه برای این امر فراهم شد تا ضریح از شکل اولیه اش که ظاهرا به صورت نرده و حائلی مرتفع و در دار بود با گذشت زمان تغییر شکل داد و به تدریج بر ارتفاع و طول و عرض آن افزوده شد ، مسقف و مزین گردید و سرانجام به شکل امروزی درآمد.
آنچه مسلم است استفاده از ضریح در معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است ؛ به عنوان مثال از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر مدفن امام حسین (ع) تا سال 65 قمری گزارش هایی وجود دارد. ابن بطوطه در سفرنامه خود به ضریحی چوبی بر مزار امام رضا (ع) اشاره می کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند.
ظاهرا تاریخچه استفاده از ضریح به شکل کنونی که از نقره و مس و به صورت مشبک ساخته می شود ، به دوره صفویه باز می‌گردد.

ضریح سازی

ضریح سازی از صنایع دستی رایج در اصفهان در گذشته بوده است. مجموعه ای از هنرهای نگارگری ، خطاطی ، قلمزنی ، منبت کاری ، طلاکاری ، فلزکاری و... است و معمولا برای ساخت آن ، جمعی از هنرمندان و استادکاران گرد هم آمده و اثری برجسته از خود به یادگار می گذارند. در ساخت ضریح نام بانی ، تاریخ ساخت ، نام صاحب قبر ، آیه تطهیر ، آیه نور ، سوره های یاسین و الرحمن و... درج می شود.

اجزای ضریح

ضریح از بدنه و اسکلت ، پیکره های سنگی ، ستون ها ، پایه ستون ، گوی ماسوره ها ، لچکی ها ، ترنج ها ، کتیبه های نقره ، حواشی برجسته کاری ، کتیبه های طلا مشبک های طلایی ، زهوارها ، میخ های تزیینی ، گلدان ها ، نقاشی های داخل ضریح ، پارچه روی سقف مزار و... تشکیل می‌شود.
بهترین نمونه های ضریح سازی در اماکن متبرکه مشهد ، قم ، کربلا و نجف می باشند.

ضریح امام رضا

نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (ع) از دوره صفویه آغاز شده و تا کنون پنج ضریح بر این مرقد مطهر نصب شده است.

• اولین ضریح

ضریحی چوبی با تسمه های فلزی و پوششی از طلا و نقره کوب ، مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دوران شاه طهماسب صفوی در سال 957 هـ .ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده بود. در کتیبه دور این ضریح ، سوره « هل اتی » به خط ثلث شیوا و بر کتیبه سر در ضریح بر لوحه‌ ای از طلا ، تاریخ نصب ضریح را چنین نوشته بود : « به توفیق الهی و تایید پناهی و ائمه معصومین صلواه الله علیهم اجمعین ، طهماسب بن اسماعیل از صفوی این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و موید گردید.(سنه 957)»

• دومین ضریح

ضریح مرصع فولادی ، معروف به ضریح نگین نشان که در سال 1160 هـ .ق به آستان قدس رضوی تقدیم و نصب شده است. واقف ضریح ، شاهرخ میرزا ، فرزند رضاقلی میرزا ؛ ولیعهد نادرشاه و نوه دختری شاه سلطان حسین صفوی بود. این ضریح را با دو هزار قبه ، مزین به یاقوت و زمرد زینت داده‌ اند. بر هر یک از قبه های مربع مشبک آن روی صفحه طلای ضخیمی چهار قطعه یاقوت و یک زمرد نصب شده است.
در کتیبه‌ بالای در ورودی ضریح به خط نستعلیق چنین نوشته شده است : « نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان ، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید . سنه 1160 قمری »

• سومین ضریح

درسال 1238 ه.ق در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار، ضریح فولادی ساده‌ ای به ابعاد 4×3 متر و ارتفاع حدود 2 متر ساخته و بر روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح مزین به طوق طلای جواهر نشان در وسط و دو گل جواهرنشان در دو طرف آن می باشد. سقف این ضریح با پوشیده از چوب هایی طلاکوب شده بود.

• چهارمین ضریح

این ضریح به نام ضریح طلا و نقره ، معروف به « شیر و شکر» است که در سال 1338 ه.ش . ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه ، بر روی ضریح نگین نشان نصب شد. بر سقف ضریح دوبیتی نوشته شده که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم آن ، عدد 1379 به دست می اید که تاریخ نصب ضریح می باشد.

هاتفی وصف این ضریح بگفت     عجزا الصانعون عن صفتک
بهـر تاریـخ دور معـنـی سفـت     ما عرفـنـاک حـق معرفتک

• پنچمین ضریح

ضریحی یک پارچه و دارای صلابت و استحکام است. دور خارجی آن با سوره مبارکه «یس» و «هل اتی» به خط ثلث با طلا و نقره تزیین شده است ؛ در چهار سوی آن ، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (ع) و طراحی گل ‌‌های پنج و هشت پر ، نمادی از خمسه طیبه و هشتمین حجت خدا وجود دارد . طرح گل‌‌های آفتابگردان ضریح ، نمودی است از لقب شمس الشموس می باشد. سرانجام ، عملیات برچیده شدن ضریح چهارم و نصب ضریح جدید از روز 21/10/1379 پس از انجام مراسم غبار روبی آغاز شد و سرانجام روز سه شنبه مورخ 16/12/1379 ه.ش مصادف با عید سعید قربان به بهره برداری رسید.

ضریح امام رضا (ع)

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• تاریخچه ضریح منور امام رضا (ع) / مجله هنر دینی / سال 1379 / شماره 6