پولک دوزی

به نصب پولک های طلایی و گاه طلای خالص بر روی پارچه ابریشمی یا پنبه ای «پولک دوزی» می گویند. این رودوزی گاهی همراه با گلدوزی ، منجوق ، سرمه ، ملیله ، ابریشم و سنگ مروارید انجام می شود.

در گذشته ، پولک از جنس طلا ، نقره یا برنجی با شکل هایی دایره مانند ، برگ ، گل ، ستاره ، هلالی ، اشکی و غیره بوده است. اما در حال حاضر پولک ها از جنس پلاستیک رنگی یا آلیاژی به اشکال هندسی ، برگی ، گلی ، گل 4 پر یا 5 پر ، ستاره ای ، ترنجی ، شمسه ای ، اسلیمی ، فلسی ، هلالی ، گوش ماهی ، صدفی ، دایره ای ساده و مضرس ، گوش خرگوش ، لوزی ، شش ضلعی منظم ، با دایره بزرگ و کوچک ، دایرهای زمینه زرکی ، قلابی ، مرغی ، بیضی ، مثلثی ، عقربه ای صاف و مضرس ، اشکی که دارای پوشش شفافی از یک ماده رنگین می باشد.

پولک دوزی

تاریخچه

این رودوزی ، از هنرهایی است که سابقه ای بس طولانی دارد . در سال 1969 میلادی در حفاری هایی که در «شهرسوخته» انجام شد ، پیکره برنزی کشف شد که بر روی لباس آن پولک های کوچک تزئینی به بلندی تقریبی 4 سانتی مترکه تا پایین زانو کشیده شده ، دیده می شود. این تزئینات که در سه ردیف مجزا از یکدیگر با کمربند جدا شده اند به پولک دوزی های روی پیش بند البسه بانوان بلوچستان شباهت دارند.

در زمان هخامنشیان از این رودوزی برای تزئین البسه ، کلاه و پرده استفاده می کردند. بر اساس آثار و شواهد موجود سپاهیان هخامنشی کلاهی از جنس نمد بر سر می گذاشتند که پولک دوزی شده بود و همچنین قبای الوان آستین داری بر تن می کردند که بر روی آن پولک هایی همچون فلس ماهی وجود داشت اما به گفته آندره گدار این هنر در زمان هخامنشیان رونق زیادی نداشته و در زمان اشکانیان توسعه بسیار زیادی پیدا کرده و باعث ایجاد روابط تجاری بین ایران و سایر کشور ها شد.

در دوران اسلامی جنس پولک ها از طلا و نقره به مس و برنج تغییر کرد و برای تزئین پوشاک به مفهوم عام به کار گرفته شد.

در دوره صفویه از این هنرهمراه با دوخت های دیگر به عنوان مکمل برای تزئین پرده ها ، سفره ها ، تابلو های تزئینی و سجاده استفاده می شده است.

نقوش

طرح هایی که در انواع پولک دوزی مورد استفاده قرار می گیرد اما تصاویری از گل وبوته ، پرندگان ، حیوانات ، مناظر ، گل های گلدانی ، محرابی ،  خورشید خانم^[1] ، سروچه ، سروناز یا پرندگانی بر روی شاخه ها و طاووس هایی در پای درخت ، ماهی و یا حیوانات ، بته جقه ای ، قندیلی ، و در بعضی انواع پرنقش و نگارتر  چند گلدان و یک گلاب پاش ، ظروف شیرینی ، میوه خوری و چلچراغ دیده می شود.

از طرح های پولک دوزی مربوط به سده 13 ه.ق

موارد مصرف

از این رودوزی زیبا معمولا برای لباس عروس ، انواع لباس های شب و برای تزئین پرده ، کوسن ، روتختی ، جانماز ، کیسه پول ، سرمه دان ، جای ساعت ، جای قلمدان ، روقوری ، البسه ، سفره قند ، بقچه ، رومیزی ، تابلو و .... استفاده می کنند.

برای پولک دوزی دوخت های متنوعی وجود دارد که در اینجا به آن ها  اشاره می کنیم :

• دوخت ساده

برای اتصال پولک به پارچه ، بر روی پولک منجوق می دوزند زیرا قطر منجوق از سوراخ پولک بزرگتر است و پولک را در زیر خود نگه می دارد. شیوه کار به این ترتیب است که سوزن را از زیر پارچه برده و از روی پارچه بیرون کشیده ، اول یک پولک و بعد یک منجوق را با سوزن گرفته و از سوراخ پولک به پشت پارچه برمی گردانند.

• دوخت برجسته

برای این نوع دوخت از دو روش استفاده می کنند :

1. در زیر قسمت مورد نظر را با لایه ای از پنبه یا پشم شیشیه و یا چیزی مانند آن برجسته کرده و سپس به همانند شیوه دوخت ساده به پولک دوزی می پردازند.
2. در ابتدا تعدادی منجوق یا ملیله را با سوزن به مقدار مناسب گرفته ، سپس پولک و بعد منجوق را به آن اضافه و در آخر سوزن را از پولک و منجوق و ملیله های قبل از پولک رد می کنند.

• دوخت ایستاده

دوخت به شیوه ای انجام می شود که پولک از پهلو ، یه صورت مورب بایستد. از این شیوه برای دوخت گل ها استفاده می شود.
برای این دوخت ، سوزن را از پارچه بیرون آورده ، پولک و منجوق به تعداد دلخواه ( یک پولک یا یک منجوق و یا این که یک در میان پولک و منجوق تا چهار عدد ) در طول بخیه دوخته شده قرار می دهند. این پولک ها و منجوق ها به اندازه تقریبی پولک و منجوق های هر بخیه می باشد.
از پولک هایی که برای این دوخت به کار برده می شوند می توان از پولک ساده و درشت ، پولک سکه ای ، پولک گوش ماهی و پولک بیضی شکل که یک گوشه آن سوراخ داشته باشد.

پولک دوزی ، اثر زیبای خانم پریسا درودگر

• دوخت نخ رو

این پولک دوزی به این جهت نخ رو خوانده می شود که پولکبه وسیله نخی که روی آن قرار دارد به پارچه متصل می شود. از این دوخت برای پر کردن طرح استفاده می کنند. روش دوخت این چنین است که سوزن را از پارچه بیرون آورده  ، از پولک عبور داده و در نزدیکی محا فوق ، با فاصله ای تقریبا به اندازه شعاع پولک ، سوزن را در پارچه فرو می برند و با فاصله ای حدود یک میلی متر روی طرح دوباره از پارچه بیرون می آورند.

• پولک دوزی قلاب

نخ دوخته شده بر روی پولک که باعث دوخت پولک بر روی پارچه می شود به شکل قلاب دوزی می باشد.

مراکز تولید

در حال حاضر این هنر در بسیاری از نقاط ایران مخصوصا شهرستان مهاباد به صورت کارگاهی و خانگی انجام می شود. برای محصولات کارگاهی مردان و در تهیه محصولات خانگی بانوان  مشغول به کار هستند.
در شهرستان بوکان توابع آن ، بندر عباس ، بندر لنگه نیز این رودوزی زیبا رواج دارد.

پانویس

1. خورشید خانم در وسط و پرنده ای در چهار گوشه دیده می شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنرهای صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنايی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسين ياوری ، آنيتا منصوری ، شريفه سلطانی / انتشارات سيمای دانش / چاپ اول / سال 1390
• هنرهای دستی زنان ، پوشاک سیستانی / حمیده یعقوبی / فرهنگ مردم ایران / بهار 1393 / شماره 36