نقاشی گل و مرغ

نقاشی گل و مرغ که یکی از برجسته ترین مضامین هنر ایران است و اصطلاحی برای توصیف نوعی نقاشی قدیمی ایرانی با موضوع گل ، برگ ، پرندگانی چون بلبل و گاه پروانه می باشد. نقاشان غالبا در بازنمایی موضوع از طبیعت مایه می گرفتند و اسلوب پرداز^[1] به کار می بردند. این نقاشی در ارتباط با برخی هنرهای کاربردی همچون تزئین جلد کتب شعر و قرآن و یا قلمدان نگاری به کار می رفته و یا به صورت مستقل بر بوم های مختلفی آورده شده است که ممکن است از کاغذ فشرده شده یا چوب نباشد.
نقاشی گل و مرغ بسیار شبیه به مینیاتور بوده با این تفاوت که در مرکز اصلی تابلو یک یا چند پرنده و گل های درشت دیده می شود. 

جلد قرآن با طرح گل و مرغ ، محل نگهداری : نگارخانه عباسی

ایرانیان همواره به سبب علاقه داشتن به گل ، از مضمون و نقش آن در آثار هنری خود بسیار استفاده کردند. مضمون گل سرخ در شعر عارفانه فارسی همواره به عنوان استعاره ای ادبی در مدح کمال و زیبایی کاربرد داشته و اغلب سمبلی از حضرت محمد(ص) بوده است. گل و بلبل در کنار هم استعاره ای از تمنای روح (بلبل) برای یکی شدن با خداوند است. استعاره شاعرانه مرثیه زیبای بلبل برای معشوقش (گل)^[2] بر خصوصیات واقعی بلبل شکل گرفته است.

 در زمستان روی چون گل جلوه کن       تا کند بلبل خوش آهنگی پدید _«عطار»

بـاز بـرگفـتــار بلبـل شد نســیم            همچــو شـــبـنم باز بر گل شد نسـیم
گل صبا را گفت بلبل بی وفاســت          پیش ما آوردنش عین خطاست _«عطار»

بررسی مضمون گل و مرغ در هنر ایران از نظر زمانی به دو دوره تقسیم می شود :

1. دوره اسلامی تا نیمه صفویه (1650 – 710 )
2. پس از صفویه تا دوره قاجار ( 1924 – 1650 )

نقاشی « گل و مرغ» که از اواخر دوره صفوی در ایران شکل می گیرد و می توان گفت که به نوعی متاثر از هنر تزئینی غرب می باشد ؛ این طرح در دوره قاجاریه به اوج رسید و به صورت هنر روغنی سازی (نقاشی زیر لاکی یا لاکی روغنی) جلوه کرد.
در رابطه با این نوع نقاشی که رنگ و بویی کاملا ایرانی به خود گرفته است گفته اند که تداعی کننده ی بهار ، اوقات خوش و شادی و شادمانی است.
از نخستین کسانی که در این زمینه به فعالیت پرداختند «محمد زمان» و سپس «شفیع عباسی» می باشند. بعدها شمار زیادی از هنرمندان سده دوازدهم و سیزدهم هجری نیز به این هنر روی آوردند. آثار «لطفعلی شیرازی» در این زمینه به خصوص از لحاظ اسلوب کار بسیار ممتاز می باشند.

قاب آینه هشت ضلعی با طرح گل و مرغ ، اثر لطفعلی شیرازی ، 1871 - 1802 میلادی

مضمون گل و مرغ در دوره اسلامی تا نیمه صفویه 

ریشه های این مضمون به اوایل دوره تصویرگری نسخه های خطی در قرن 14م. باز می گردد. در ابتدا گل سرخ به عنوان عنصری از طبیعت در تصویرگری متون حماسی و تغزلی به کار می رفت. به کارگیری استعاره گل از قرون 11 و 12م. در عصر طلایی شعر ایران آغاز شد. نقاشان ایرانی ، تصویر گل سرخ را به عنوان استعاره ای از عشق و زیبایی در حاشیه کتب همراه با صحنه های روایی یا مناظر تغزلی به کار می بردند که یادآور بهار و عشق جوانی بودند. در نسخ خطی آن زمان ، گل سرخ به عنوان موضوعی مستقل به کار نمی رفت و شامل طرح های گیاهی یا اسلیمی  ، طرح های هندسی و خوشنویسانه بود.
گل و مرغ در کتاب آرایی متاثر از فرهنگ چینی است که توسط مغولان به ایران راه پیدا کرد. بعضی از نقاشی های ایرانی بسیار وفادارانه الگوهای چینی را دنبال می کردند اما برخی دیگر دارای نمادهای متفاوتی از نقاشی چینی بودند و همراهی گل را عشق و شراب و بهار نشان می دادند.
در قرن 16م. نقش پرنده در تصویرگری نسخ خطی به عنوان عنصری از منظره در نقاشی هایی که برای خاندان صفوی تولید می شد به کار می رفت. گل در نقاشی های درباری نمادی از وقار و آراستگی بود. به طور کلی می توان گفت که در این قرن استفاده از عناصر چینی ادامه پیدا کرد و مضمون گل و مرغ به طور پراکنده در آثار ظهور یافت.
در قرن 17 م. این مضمون تغییراتی کرد که متاثر از الگوهای اروپایی بود ؛ در این دوران دیگر این طرح به کتاب آرایی محدود نمی شد و در وسایل بیشتری همچون در طرح منسوجات و اشیای لاکی به کار گرفته شد. این طرح ، نقش بسیار مهمی را در تزیین بنا ایفا کرد به عنوان مثال در تزئینات نقاشی تالار مرکزی کاخ چهلستون اصفهان در فاصله سال های 1647 و 1660 م. ساخته شد.
از مروجین اصلی این شیوه جدید در اصفهان «شفیع عباسی» بود که همانند پدرش رضا عباسی سفارشات درباری زیادی را با طرح های گیاهی برای مرقعات اجرا کرد. مرقعی با طرح های گیاهی که تاریخ آن مربوط به 1640 تا 1670 م می باشد از وی به جای مانده که هم اکنون در موزه بریتانیا از آن نگهداری می شود.
نقش گل سرخ در فرهنگ زندگی در دوره صفوی در سنت هایی مشاهده شده که امروزه دیگر وجود ندارد. توماس هربرت و پیترو دلاواله جهانگردان دربار شاه عباس اول ، در سال های اولیه قرن 17 میلادی در نوشته های خود به جشن یک ماهه گل در ایران اشاره می کنند که در فصل بهار پس از نوروز برپا می شد ، این جشن شامل رقص و گردش می شد و مردان و زنان به یکدیگر گل سرخ پرتاب می کردند. در کنار آن پیشخدمتان قهوه خانه ها به همراه فانوس داران شب در خیابان ها بر سر عابران گلبرگ ریخته و انعام می گرفتند.

مضمون گل و مرغ پس از صفویه تا دوره قاجار

همانطور که پیشتر اشاره شد طرح های اروپایی مسیر جدیدی در نقاشی ایرانی ایجاد کردند و مضمون گل و مرغ در قرن 18 م. حالت تزئینی عمده در همه وسایل شد.

در دوران حکومت زند ، شیراز پایتخت سیاسی و هنری بود. یکی از آثار به جای مانده کاشی های ظریف عمارت کلاه فرنگی با نقش بوته های گل سرخ و بلبل می باشد. این کاشی کاری ها ارتباط نزدیکی با گل و بلبل در شعر و ادب ایرانی دارد.مرقعی از گل و بلبل از این دوره به جای مانده که مربوط به سال های 1751 – 1736 م. می باشد و در آکادمی علوم سنت پترزبورگ از آن نگهداری می شود.
در این دوره ترکیب گل و مرغ به طور فزاینده ای در تزئینات لاکی متون مذهبی و قرآن به کار گرفته شد. گل سرخ سمبل پیامبران به خصوص حضرت محمد (ص) بود چرا که معتقد بودند این گل از قطره ای از عرق ایشان به وجود آمده و همچنین تصویری از بهشت است.
نقاشی گل و مرغ در تزیین معماری نیز ادامه داشت. در اواخر قرن 19 م ( دوره قاجار) نمونه های بسیاری از این طرح در منازل خصوصی و ساختمان های عمومی شهری به کار گرفته شد. نمونه های فراوانی از طرح گل و مرغ مربوط به قرن 19 م . در موزه های اروپایی همچون موزه ویکتوریا و آلبرت لندن یا موزه تاریخ در برن وجود دارد که توسط جهانگردان اروپایی جمع آوری شده است.

قاب آینه با نقش گل و مرغ ، مربوط به دوره قاجار

پانویس

1. اسلوب پرداز : اسلوبی ظریف در طراحی و نقاشی است که برای برجسته نمایی شکل ها از نقطه های بی شمار یا ضربات ریز قلم مو استفاده می شود.

2. شباهت ظاهری دو جنس نر و ماده در گونه هایی از این پرنده باعث شده این عقیده در بین مردم ایجاد شود که بلبل گونه ای فاقد جنس ماده است و برای گل ابراز عشق می کند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• دایره المعارف هنر / رویین پاکباز / انتشارات فرهنگ معاصر / سال 1385 / چاپ پنجم
• شناخت صنایع دستی ایران / حسین یاوری / انتشارات مهکامه / سال 1392/ چاپ پنجم
• گل و مرغ / نویسنده : لیلا سودآور دیبا / مترجم : رضا افهمی ، فریبا بختیاری / کتاب ماه هنر / سال 1390 / شماره 160