تذهیب یا زرنگاری

تاریخچه

تذهیب در ایران سابقه طولانی دارد و به دوره ساسانی می رسد و پس از رواج اسلام در ایران، این هنر در اختیار حکومت های اسلامی قرار گرفت و در زمره هنرهای اسلامی در آمد. بنا به ورق های بدست آمده در تورفان از مانویان مشخص می شود كه هنر زرنگاری و گل و بوته سازی یا همان تذهیب فعلی در كتاب های قبل از اسلام نیز به گونه ای موجود بوده است.

هنر تذهیب ایران در جهان منحصر به فرد است. در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش تذهیب می گویند و گاهی تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می كنند؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب ایرانی تفاوت اساسی دارد. طرح های تذهیب اروپایی از ساقه های مو و برگ های رنگین تشكیل شده و گاه نیز از اشكال پرندگان، حیوان ها، صورت های مختلف انسان، و مناظر طبیعی استفاده می شود.

تذهیب در دوره های گوناگون بیانگر روحیات، حالات، و حتی اوضاع اجتماعی است. تذهیب های قرن چهارم، ساده و بی پیرایه؛ سده های پنجم و ششم، متین و منسجم؛ قرن هشتم، نیرومند و پر شكوه؛ و سده های نهم و دهم، ظریف و تجملی بوده اند. در قرون اولیه دوران اسلامی، خطاطان خود کار تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول و مرسوم شد. از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی که در دوره های قبل به کار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی که بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد.

در اواخر قرن هفتم و اوائل سده هشتم هجری شهر تبریز یکی از مراکز مهم برای تشویق و پرورش هنرمندان به شمار می رفت و این امر موجبات توسعه و تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوایل قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر تبریز است توجه بیشتری برای کتابت قرآن و کتاب ها و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مکتب جدیدی که به مکتب تبریز معروف است، به وجود آمد که در هنر نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تأثیر زیادی داشته است.

از تغییراتی که در طرز تذهیب و آرایش قرآن و کتاب در این دوره به وجود آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از هم بر سر لوح ها و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر کوچک برای تزئین است.

دوره سلجوقی مذهبان، انواع وسایل و آلات خود را مزین به تذهیب می کردند. در ادامه در دوره تیموری این هنر به اوج والایی خود رسید و زیباترین آثار تذهیب به وجود آمد. دوره تیموری از دوره های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب کاری است. سلاطین تیموری همگی مشوق هنر کتاب نویسی بوده اند که بزرگ ترین و مهم ترین آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینکه خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون کتابت ، خط ، تذهیب و نقاشی بود، جمع کثیری از هنرمندان که از سراسر امپراتوری تیموری گرد آورده اند که در دربار و دارالعلم و کتابخانه ای که در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند. در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشکال پرندگان کرده اند. قرآن های این دوره مخصوصاً آنها که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب کاری هاست.

در عصر صفوی، تذهیب به همراه نقاشی و خط در خدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثار گرانبهایی خلق شد. بطوریکه هم اکنون در زمره برترین آثار فرهنگی و هنری، در تمام موزه های دنیا خودنمایی می کند. تذهیب کاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی کرد. بسیاری از نسخ باقیمانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد که مناظر طبیعی، اشکال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی، سبز و زرد در آنها به کار رفته است. البته در اواخر دوره صفویه این هنر رو به افول نهاد.

در دوره های بعد، افشاریه، زند و قاجار، این هنر با حرکتی کند به حیات خود ادامه داد و به همت هنرمندان سخت کوش زنده نگه داشته شد. تنها در ایران است که تذهیب به این شکل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. کارهای مشابهی که عرب ها و چینیان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می کند.

تعریف

«الذهب» به معنای طلا است و تذهیب در لغت به معنی زر اندود کردن و طلا کاری می باشد و به نقوش منظمی گفته می شود که با طلا کشیده و با رنگ مشکی قلم گیری شده باشد و در آن رنگ دیگری به کار نرفته و یا خیلی کم بکار رقته باشد. ممکن است طلایی که در تذهیب به کار می رود دارای رنگ های گوناگونی باشد ، به طوری که در کنار طلا از نقره و مس و برنز استفاده شود آنوقت رنگ آن زرد و سبز و سرخ جلوه می کند. اما این بدان معنا نیست که در تذهیب از رنگ دیگر هم استفاده می شده است زیرا اگر غیر از طلا از رنگ دیگری همچون شنگرف ، زنگار و ... استفاده شود به آن «ترصیع» گفته می شود.امروزه اکثر تذهیب های رایج «مرصع» است.

به هر حال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقش های بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتاب های مذهبی ، علمی ، فرهنگی ، تاریخی ، دیوان اشعار ، جُنگ های هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند. از این هنر می توان هم به طور مستقل و هم با مینیاتور ، گل و مرغ ، خطوط خوشنویسی ، کاشی کاری ، قلمزنی ، منبت کاری و خاتم کاری استفاده کرد.

در مكتب های مختلف تذهیب ، نوع و كاربرد رنگ ها و نیز نحوه استقرار نقوش و تنظیم آنها دارای تفاوت هایی است. به طور مثال، در مكتب بخارا از رنگ های زنگار، شنگرف، سرنج و سیاه استفاده می شود و حال آنكه در دیگر مكاتب این رنگ ها كاربرد كمتری داشته اند.

بعضی از معروف ترین واژه ها و اصطلاحاتِ به کار برده شده در هنر تذهیب عبارتند از :  اسلیمی ، افشان ، افشانگر ،  ، بوم ، پیشانی ، تاج ، تحریر ، تُرَنج ، تشعیر ، ته ترنج ، جدول ، جدول سازی ، حاشیه ، حلزر ، حلّكار ، حلّ نقره ، خُتایی ، رنگیزه ، ریوَند ، زركوب ، سرترنج ، سرلوح ، شَرَفه ، شَمسه ، طلااندازی ، كتیبه ، كمند ، گرفت و گیر ، گره ، لچكی ، مجلس آرایی ، نشان و نیم ترنج.

مهمترین مشکلات تذهیب کاران، گرانی و مسائل مورد نیاز کار است که می بایست با توجه به اهمیت این هنر ، تسهیلاتی فراهم شود. اگر قصد اشاعه آن را داشته باشیم، ایجاد شرایط برای تهیه آسانتر وسایل کار ، بسیار مهم و ضروری است، وگرنه به دلیل همین گرانی ، بسیاری از هنرجویان به سمت این هنر نخواهند آمد.

ابزار و وسایل کار 

مداد ، کاغذ یا مقوا ، پرگار ، انواع ترلینگ ، ورقه طلا (امروزه به دلیل مقرون به صرفه نبودن طلا ، از طلای فرنگی ، اكلیل و انواع گواش های طلایی استفاده می شود) ، رنگ ، قلم مو ، پالت رنگ

مراحل اجرای تذهیب :

• طراحی و انتقال 
• قلم گیری کمرنگ
• طلا اندازی
• قلمگیری مشکی
• رنگ زمینه
• شرفه و جدول کشی
• پرداز

ابتدا برای اجرای طرح ، فضاسازی می کنیم. این فضاسازی با توجه به موضوع کار صورت می گیرد. سپس کوچکترین واحد هندسه نقوش را طراحی می کنیم. این واحد کوچک تکراری از دو جز اسلیمی و ختایی تشکیل شده که به صورت دو گردش حلزونی مستقل از هم ، اما در کنار هم قرار می گیرند. هنگامی که یک واگیره از این اشکال طرحی گردید ، در یک چهارم و یک دوم طرح نیز تکرار می گردد. سپس آن را بر روی بوم مورد نظر انتقال می دهیم. (کاغذ یا مقوایی که طرح بر روی آن اجرا می شود از پیش آهار زده و مهره می کشند تا برای این کار آماده شود و رنگ و طلا را کاملا به خود بگیرد و قلم گیری بر روی آن آسان تر شود. بعد از انتقال طرح ، باید خیلی کمرنگ قلمگیری کنیم و به طلاگذاری بپردازیم. سپس نوبت به قلم گیری مشکی است که از مراحل مهم کار تذهیب می باشد و باید با قلم موی مخصوص و مرکب مشکی انجام شود. پس از این کار رنگ های زمینه را بر روی کار پیاده می کنیم.
شرفه ها خطوط نازکی هستند که فضای بیرونی کار را به فضای داخل آن متصل می کنند. این خطوط از فضای رنگی شروع می شوند و چشم بیننده را به سفیدی انتهای کاغذ می برند و تعادلی بین کار و کادر کاغذ ایجاد می کنند. معمولا از رانگ اصلی متن یا رنگ مشکی برای شرفه استفاده می شود . پرداز گل ها نیز با آبرنگ انجام شده و باعث تیرگی متعادل گل ها می گردد. سرانجام با توجه به فضای داخلی کادر به جدول کشی و گره اندازی می پردازیم.

شرفه

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com