کوبه

هنگامی که بشر به ویژگی های آهن پی برد از آن برای ساخت ابزار و ادوات کشاورزی ، جنگی و سایر وسایل خوراک پزی استفاده کرد. همچنین به منظور افزایش استحکام ، آن را به عنوان پوششی برای دروازه های چوبی نیز به کار برد ؛ چنانچه در آثار به دست آمده از حفاری های گورستان لیخ شیران اردبیل مربوط به هزار اول میلادی ، قطعاتی چوبی وجود دارد که آن ها را با ورقه و گل میخ های فلزی پوشش داده بودند. پیشینه روکش یا آهنکوب کردن درهای بزرگ چوبی قلعه ها به دوره ماد باز می گردد. این شیوه در اواخر دوره متاخر اسلامی کم کم رونق خود را از دست داد و نصب الصاقات فلزی بر روی درها مرسوم گشت. الصاقات فلزی که برای در و پنجره مورد استفاده قرار می گیرد «زمود» نام دارد و به شخصی که آن ها را می سازد «زمودگر» می گویند. زمود در معنای لغوی خود به معنی نقش و نگار کردن ، تزیین کردن و اجزای الحاقی و تزیینی بنا آمده است.

کوبه در ، ایتالیا ، مربوط به قرن 16 میلادی

از الصاقات فلزی که بر روی در نصب می گردد «کوبه» می باشد که در ذیل به توضیحاتی درباره آن ها می پردازیم :

«کوبه» وسیله ایست فلزی که بر روی صفحه ای فلزی به نام پولک^[1] بر روی در خانه نصب شده و شخص با کوبیدن آن بر گل میخ^[2] صاحبخانه را از وجود خود آگاه می کند.

در ابتدا کوبه از آهن و بعدها از برنج ساخته شد. قدمت قدیمی ترین کوبه آهنی به دست به 350 سال پیش و قدمت استفاده از کوبه های برنجی برای در منازل به 50 سال پیش باز می گردد. قدیمی ترین کوبه های برنجی را می توان بر در ورودی مدرسه ابراهیم خان در کرمان و مدرسه آقا بزرگ در کاشان مشاهده کرد.

کوبه در ورودی ابراهیم خان در کرمان

کوبه ها در تزنیات ، وزن و حتی طنین صدا با یکدیگر متفاوت هستند ، چرا که با تغییر شکل و اندازه ، آهنگ ضربات آن نیز تغییر خواهد کرد. کوبه های مدارس و اماکن متبرکه از تزینات بیشتر و مفصل تری نسبت به کوبه های منازل برخوردارند.

در گذشته به دلیل وجود پاره ای از مسایل اجتماعی ، مذهبی و گاهی سیاسی و شکل معماری سنتی (اندرونی و بیرونی) کوبه به عنوان وسیله ای ضروری و لازم ، اثری خاص در هنر ایران به شمار می رفت. حتی بدین منظور کوبه را بر دو نوع ساختند :

• کوبه ای مخصوص خانم ها که به صورت حلقه ساخته شده و صدای زیر دارد ؛
• کوبه ای مخصوص آقایان که به آن چکش نیز می گویند و صدایی بم دارد.

این کوبه ها معمولا به صورت جفت بر روی دو لنگه در نصب می شوند. معمولا کوبه آقایان بر لته سمت چپ و کوبه بانوان بر لته سمت راست نصب می شدند.

کوبه مخصوص آقایان و خانم ها

تزئینات کوبه

کوبه ها در اشکال مختلفی تزئین و آراسته می شوند.

کوبه های حلقوی به اشکال مختلفی همچون قلب ، سرترنج ، نعل و سیب ساخته شده و توسط حلقه ای به نام « شوله » به در متصل می گردد. گاهی در محل عبور شوله ، دو اسلیمی دهان اژدری یا دو مرغ متقارن ساخته می شد که بر زیبایی آن می افزود. کوبه های آقایان بسیار ساده و شبیه به یک مکعب مستطیل توپر می باشد که با حکاکی خطوطی متقاطع یا موازی آراسته می شوند.

ساخت کوبه 

برای این کار ابتدا قطعه آهنی را در کوره گداخته ، سپس آن را روی سندان گذاشته و با چکش کاری به شکل دلخواه در می آورند. در پایان آن را سوهان زده یا بر روی آن قلمزنی و یا حکاکی می کنند.

تاریخچه کوبه

کوبه ها دارای گذشته ای تاریک می باشند ، چرا که گمان می رود تاریخ آن به یونان باستان باز می گردد ؛ هنگامی که آن ها بردگان خود را با حلقه ای سنگین و فلزی به در می بستند تا به مهمانان خوشامد بگویند.

از دهه 1800 میلادی کوبه ها از سادگی در آمده و شکلی پیچیده همچون سر شیر به خود گرفتند و اغلب از برنج یا برنز ساخته می شدند. کوبه به شکل سر شیردر قرن 19 میلادی بسیار محبوب بود. شیر به عنوان نماد بریتانیا ، بیانگر غرور و قدرت می باشد. یکی دیگر از اشکال کوبه ها ، به شکل دست است که نماد دست حضرت فاطمه می باشد و نشان دهنده آن است که شخصی مسلمان در آن خانه زندگی می کند. 

کوبه در به شکل شیر

کوبه در به شکل دست که نمادی از دست حضرت فاطمه می باشد.

پانویس

1. پولک :  پولک یا پلاک ، صفحه ای آهنی و معمولا مدور با سوراخی در وسط است که به عنوان زیر کار برای نصب اجزا بر روی آن مورد استفاده قرار می گیرد.
پولک های زیر کوبه معمولا از جنس آهن و مس و صفحه ای مدورند ولی گاهی به شکل شمسه یا ترنج نیز ساخته می شوند. تزییناتی قلمزنی به شکل گل لاله عباسی و گل شبدری بر روی آن ها انجام می شود ؛ گاهی نیز نقوش حیوانی و یا گل های چهارپر نیز بسیار ساده و ظریف و با برجستگی کم بر روی آن اجرا می گردد. 

2. گل میخ: نوعی میخ آهنی با سر بزرگ و نیم کره ای با شیار های متحد المرکز است که بیشتر از دو قسمت کلاهک و تنه یا شاخک در ابعاد مختلف ساخته می شود که ابعاد کوچک آن برای در مورد استفاده قرار می گیرد.
کلاهک به شکل یک گل یا چتر شیاردار و به صورت  میخ یا مفتول قابل انعطاف است. شاخک با عبور از سوراخ تعبیه شده روی در ، در طرف دیگر به یک سو کشیده می شود. به طوری که در یک طرف چوب ، سرِ گل میخ و در طرف دیگر شاخاک کشیده دیده می شود.
گل میخ ها علاوه بر آن که باری اتصالات چوبی استفاده می شوند ، در زیبایی و ایجاد ترکیب بندی مناسب بر روی درها نیز نقش مهمی دارند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• چلنگری در هنرهای سنتی / مریم کیان / مجله کتاب ماه هنر / سال 1381 / شماره 45 و 46