:: مزایده شماره ۸۶ :: اینجا ضربه بزنید

خاتم کاری

درباره خاتم کاری


مقدمه

هنر خاتم سازی یکی از مهمترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد. سابقه خاتم سازی در ایران از زمان های خیلی قدیم بوده است. به طور کلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم ساز یا خاتم کار چه کسی است.

خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. خاتم کاری هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک دو پهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج ، چوب های مختلف ، استخوان و فلزات گوناگون می باشد. هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی درآمده است. در این نقل و انتقال ها چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.

Persian Antiques Inlay - خاتم کاری قدیمی

هنر خاتمکاری ؛ دوره قاجار

تاریخچه خاتم و خاتم کاری (خاتم سازی)

پیش از ظهور اسلام در ایران گونه ای خاتم سازی رواج داشته است. شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است. در حال حاضر یک «مَنبر» خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد. در آثار بجای مانده از خاتم دوران گذشته، در هر اینچ مربع یک خاتمکاری معمولی، بیش از ششصد تکه کوچک بکار برده شده است و دقت تا این حد بالای هنرمند ایرانی در زمان حال همچنان جای شگفتی دارد.

در دوره سلجوقیان آثاری از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره برجای مانده است.

دوره صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران میباشد. صندوق مرقد امامزاده سید علاالدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر (ع) در شیراز ، و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 هجری قمری در کرمان ساخته شده و جزء مجموعه خصوصی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم است. بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر (ع) و حضرت امام جواد (ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است، از شاهکارهای خاتم این دوره است.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب (ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب (س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.

در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری بر جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.

در زمان پهلوی اول کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال 1311 هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد. در سال 1313 ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال به طول انجامید.

در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور وقت آمریکا «آیزنهاور» هدیه داده اند. ساخت صندوق های حضرت مسلم ابن عقیل (ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ (ع)، امامزاده سید میرمحمد (ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از 60 تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت 6 سال به پایان رسید.

پس از انقلاب اسلامی و رخداد جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی ، کاهش مسافرت و بازدیدکنندگان خارجی از ایران، کاهش توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل دچار رکود شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.

خاتم کاری روی صندوقچه ؛ هنر اصیل ایران

خاتم کاری روی جعبه ؛ هنر اصیل ایران

معرفی

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف تشکیل می شود. پنج ، شش ، هشت یا ده ضلعی است. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.

در لغتنامه دهخدا خاتمساز چنین معنی شده است :«آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتمسازی عمل خاتمساز را گویند.»

در دایره المعارف فارسی درباره خاتمکاری و خاتمسازی آمده است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ، با مثلثهای کوچک . طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از انواع چوب ، فلز و استخوان میسازند. هرچه مثلثها ریزتر وظریفتر باشند ، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم ، برای ساختن کوچکترین واحد هندسی ، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.

Persian Beautiful Colors of inlay - خاتم کاری زیبای ایرانی

رنگ های جذاب خاتم ؛ هنر زیبای ایران

خاتم کاری در ادبیات

در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم سازی چنین آمده است:

صد نقش بر استخوانم افکند زداغ                گویا که لب لعل تو خاتم بند است

انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود. نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.

در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.

انواع گل خاتم

به علت وجود شکلها و طرحهای مختلف هندسی در خاتم سازی و استفاده از قطعات رنگی در آنها، موجب تنوع زیادی می گردد، که با انواع مختلفی از آنها مواجه می­شویم:

خاتم پره وارو ، خاتم پره ای ، خاتم نه گلی لایه دار ، خاتم ابری ساده ، خاتم ابری یک دور ، خاتم ابری دودور ، خاتم جناقی ، خاتم خطی، خاتم طاقی ، خاتم خیابانی ، خاتم بته جقه ای و...

انواع حاشیه خاتم

حاشیه شش گلی ، حاشیه جویی ، حاشیه بازوبندی ، حاشیه طوره دار ، حاشیه شمسه دار ، و...

ابزار خاتمکاری
رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.

مراحل ساخت خاتم:

1) بریدن و آماده کردن مواد خام

خاتمکار یا خاتمساز (خاتمبند) باید مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و... را مدتها قبل از اینکه کار خاتم سازی را آغاز کند آماده نماید. در مرحله اول وی احتیاج به چوبهایی دارد که رنگهای آن متنوع باشد. رایج ترین چوبها عبارتند از: رنگ قرمز چوب عناب، رنگ زرد روشن چوب نارنج و رنگ سرخ تیره چوب فوفل. برای کارهای گرانبها از چوب آبنوس و چوب قهوه ای ساج نیز استفاده می شود.

سپس خاتم کار چوبها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک به اصطلاح خودشان «لا» می برد. ضخامت هر لا 23/0 و ابعاد آن 5*70 سانتی متر است. لاهای نازک را «لای مثلث» یا «لای بغل شش» یا «لای یک لایی» می نامند؛ علت اختلاف نام آنها بدلیل طرز بریدن آنهاست. سپس آنها را در گوشه ای می گذارند تا خشک شود. استخوان شتر را هم به همین طریق به نوارهای کوچکی بریده و آن را در داخل ظرفهای سفالی به نام «هسین» می گذارند. توی این ظروف، آب آهک قرار می دهند و استخوانها را حدود 3 ماه در آن قرار می دهند تا سفید شود.

«در سال 1315 وقتی که رضا شاه پهلوی می خواست چهارصد متر مربع دیوار کاخ جدید خود در تهران را خاتمکاری کند، از روش فنی که قرنها در ایران متداول و به خاتمکاری یا خاتمبند مشهور بود استفاده کرد.»

در مرحله بعدی مجددا چوبها و استخوانها را برش های بسیار ریز می دهند و به آن «شش» می گویند که پهنای هر کدام آن 24/0 سانتی متر است. بعضی از شش های استخوانی را به هم بسته و آن را در ظرف دیگری که دارای محلول خورنده سبز رنگی است می گذارند. این محلول سبز، شامل سرکه و نشادر است که براده مس به نام «سواله ی مس» و «دم چرخ» مس به آن اضافه شده است. «شش» ها 4 تا 6 ماه در آب سبز می ماند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتمکاری گرانتر، بجای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می کنند. سپس نوبت آماده کردن «شش» های فلزی می رسد. ششهای فلزی اغلب برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می شوند. مفتول برنج را به قطعات 70 سانتی متر بریده و با چکش دم پهن دور قالبهای آن را به صورت شیارهای مثلثی در آورده و بدین ترتیب یک شکل منظم مثلث به نام «سه پخ» در می آید.

سپس زمان به شکل درآوردن ششها آغاز می گردد. ششهای کوچک متساوی الاظلاع را «مثلث»، ششهای بزرگتر با قاعده بزرگ را «بغل شش» (سه گوش) و ششهای الماس گون را «جو» می نامند. خاتمکار برای اینکه شکلهای مورد نیاز خود را بدست آورد، روی یک تخته که دارای شیارهایی است و به صورت قالب عمل می کند و «سیم مساوی» نامیده می شود، ششهای آماده را بر طبق نقشه خود قرار می دهد و روی آن «سوهان دم پهن» می کشد و شکل معینی را بدست می آورد. بدین ترتیب چوب، استخوان و ششهای سی کامل شده و در بسته های بزرگ به گوشه ای گذاشته می شود.

2) سوار کردن شش های مرکب و میله

خاتمکار در این مرحله ، طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می کند، مثلا ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوشهای منتظمیا مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی ، فلز و استخوان می توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوع و زیاد را تشکیل داد.

3) به هم بستن گلها و بسته بندی آنها

وقتی تمام میله ها آماده شد طول اصلی آنها که 70 سانتی متر است به 8 تکه که هر کدام 75/8 سانتی متر یا بیشتر است بریده می شود. سپس خاتمکار با در نظر گرفتن بزرگی کار لایه های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می باشد، گرد می آورد. سپس گلهای شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته ها یا استخوانها می چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار میدهد. سپس دو تا «گوه» هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو «گوه» را می کوبد تا سفت شود. این منگنه را «تنگ زنگیره» می نامند. بسته بندی این میله ها را «قامه» می گویند.

4) بریدن بسته ها و لایه های پشت

خاتمکار با اره بسیار نازک «قامه ها» را به قطعاتی به ضخامت 3 میلیمتر می برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است. «آصر» ، که عبارت از تخته های پشت بند به ضخامت 6 میلیمتر، برشهای خاتم (لایه ی دو سایه) را یکی در میان ، درون جعبه ای به نام «توره» که معمولا 12 برش خاتمکاری گنجایش دارد چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می دهند.

5) برش طولی توره ها و سوار کردن ورقه ها

«توره» را بریده و به صورت ورقه های نازکی قاچ می دهند. این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. برشها به طریقی انجام می شود که اولین برش، لایه ی دو سایه را به دو قسمت مساوی تقسیم کند و برش بعد آصر نخست را شکاف دهد و همین عمل را تکرار می کنند تا 24 ورقه که لایه ای در حدود 5/1 میلیمتر خاتمکاری در یک طرف و 3 میلیمتر آصر در سوی دیگر درست کند. سپس آن ورقه ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده سمباده می زنند و به شیئی که باید تزیین شود می چسبانند. برای چسباندن نیز از چسب مخصوص استفاده می کنند. در برخی خاتمها برای زیباتر شدن کار یک حاشیه خاص دور شیئی را می گیرد که به آن «مُدخِر» می گویند. در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن «سندلوس» می مالند تا در برابر رطوبت و آب مقاومت یابد.

خاتم بند یا خاتم ساز در حال انجام خاتمکاری

تصویری از شیوه اجرای خاتم کاری توسط استادکار

همانطور که متوجه شدید، تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند چرا که ختم هنر و ظرافت ایرانی است. متاسفانه در سالهای اخیر با ورود خاتمهای کارخانه ایِ چینی! عرصه کار بر هنرمندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار تنگ شده است. بیایید به عنوان یک ایرانی، از این هنر زیبا، ظریف و پر مشقت، حمایت کرده و از خرید اجناس چینی و بی کیفیت بپرهیزیم.

تذکر مهم: کلیه محصولات خاتم کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و از تمیز کردن آنها با پارچه مرطوب و از به کار بردن هرگونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم باید اجتناب شود.

ویژگی های کیفی اشیای خاتم

برای تشخیص کیفیت اشیای خاتم کاری شده باید نکات زیر را مد نظر قرار داد :

  • هر چه نقش ها و مثلث های خاتم کوچک و ریزتر باشند ، کیفیت و ارزش و زیبایی آن نیز بیشتر است.
  • از چوب الوان با رنگ طبیعی تهیه شده باشد. 
  • در آن از فلزاتی چون طلا و نقره و در درجه دوم از برنج ، مس ، آلومینیوم استفاده شده باشد.
  • در آن صدف به کار رفته باشد.
  • بین برش ها و محل اتصالات هیچ گونه فاصله ای مشاهده نشود.
  • از بتونه برای پر کردن فواصل استفاده نشود و یا حتی الامکان دیده نشود.
  • گل ها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید کاملا قرینه و مساوی باشد و قطعِ نقش و طرح به چشم نخورد.
  • تمام سطح خاتم تهیه شده دارای یک ضخامت باشد. 
  • تمام سطح آن با لاک مخصوص یا پلی استر پوشانده شده باشد چرا که در غیر این صورت رطوبت و هوا به داخل آن نفوذ کرده وموجب پوسیدگی سریع آن می شود.
  • اگر شی خاتم به صورت قاب باشد باید از ایستایی مطمئنی برخوردار باشد
  • اگر شی خاتم کاری شده به صورت جعبه باشد ، برای هر 15 سانتی متر یک لولا به صورت لولای مخفی در نظر گرفته شده باشد. در خصوص جعبه های در دار نیز لازم است که دو قطعه دقیقا بر هم جفت شوند.

صنایع دستی - خاتمکاری


تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com


منابع

  • تاریخچه خاتم و خاتم کاری / نفیس خاتم / 1386
  • خاتم هنر جاودان سرزمین من / مینا شاکری / مردم سالاری / 1386
  • خاتم کاری ، هنری اصیل / مجید مکاری / راسخون / 1387
  • دانشنامه کوچک صنایع دستی ایران / پریسا سید اخلاقی / قصیده، چاپ دوم / تهران 1389
نظر کاربران

avatarنظر خود را ارسال کنید

محصولات دسته: خاتم کاری


جاقلمی خاتم کاری طرح بازی چوگان - 051338 تخفیف 8% 051338
1,250,000 تومان 1,150,000 تومان
جاقلمی خاتم کاری طرح شکارگاهی - 051331 051331
اتمام (فعلا موجود نیست)
جاقلمی خاتم کاری طرح گل - 051337 تخفیف 9% 051337
880,000 تومان 800,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح شکارگاهی - 051348 تخفیف 7% 051348
180,000 تومان 168,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح شکارگاهی - 051349 تخفیف 7% 051349
180,000 تومان 168,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح شکارگاهی - 051350 تخفیف 8% 051350
160,000 تومان 148,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح شکارگاهی - 051351 تخفیف 8% 051351
160,000 تومان 148,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل - 051346 تخفیف 11% 051346
180,000 تومان 160,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051339 تخفیف 8% 051339
250,000 تومان 230,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051340 تخفیف 6% 051340
180,000 تومان 170,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051341 تخفیف 5% 051341
190,000 تومان 180,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051342 تخفیف 8% 051342
250,000 تومان 230,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051343 تخفیف 8% 051343
250,000 تومان 230,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051344 تخفیف 9% 051344
220,000 تومان 200,000 تومان
جعبه خاتم کاری طرح گل و مرغ - 051345 تخفیف 8% 051345
240,000 تومان 220,000 تومان
قلمدان خاتم کاری  16 سانتی 000421
اتمام (فعلا موجود نیست)
قلمدان خاتم کاری  20 سانتی 000420
اتمام (فعلا موجود نیست)

لوگو ایران آنتیک کوتاه درباره ما
ایران آنتیک ، حامی فرهنگ و هنر
فروشگاه اینترنتی ایران آنتیک و مرجع خرید سکه ، اسکناس ، مدال ، صنایع دستی ، کتاب و غیره ... می باشد. تلاش ما در ایران آنتیک عرضه مستقیم و بدون واسطه کالای کلکسیونی دارای اصالت ایرانی و خارجی از مجموعه داران کشور و معرفی و فروش آنها در این وبسایت است. و همچنین تهیه تخصصی گلچینی از بهترین لوازم آنتیک و اشیاء قدیمی (برندهای قدیمی کارخانه ای) بر مبنای تعریف درست آنتیک و همچنین صنایع دستی نفیس هنرمندان ایرانی است. گلچینی که باعث برانگیختگی حس نوستالژی در بین علاقمندان خواهد شد. یکی از بخش های مهمی که در ایران آنتیک بطور جدی و مرجع گونه به آن پرداخته می شود، بخش کلکسیونی یا مجموعه داری می باشد. بخش هایی نظیر سکه ایرانی ، مدال یادبود ، اسکناس ایرانی ، تمبر قدیمی و غیره که بسیار جامع و متنوع اند. در ایران آنتیک جهت شناساندن فرهنگ و هنر به علاقمندان صنایع دستی ، تلاش شده با جذب افراد کارشناس اقدام به تولید مقالات اختصاصی و ارزنده نماییم تا دست ساخته های اصیل ایرانی مانند قلم زنی ، فیروزه کوبی ، میناکاری ، خاتم کاری ، رودوزی ها و بسیاری دیگر را به علاقمندان بشناسانیم. ایران آنتیک بهترین مکان برای شناخت و خرید آنلاین صنایع دستی نقره ، اشیاء قیمتی و کلکسیونی ، سکه قدیمی ، اسکناس قدیمی ، کتاب تاریخی و تخصصی ، زیورآلات و... می باشد.