کپو بافی

تاریخچه

حدود شش هزار سال است که از رواج کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش قدیم، در زمان تمدن ایلامی ها می گذرد. کشت نخل خرما از آغاز تشکیل سلسله هخامنشی در ایران معمول بوده است و در نقوش گیاهی هخامنشی به وفور دیده می شود. این نقوش بیشتر بر دیواره پلکان ها و در اطراف ابوالهول ها ، فر ایرانی (فروهر) و پشت صحنه جدال شیر و گاو دیده می شود که معمولا روی سر آن قسمتی از یک گل که نه پر آن بیرون آمده است قابل مشاده می باشد.

یکی از عواملی که توانسته است زندگی مردم را در مناطق گرم و سوزان ممکن سازد، وجود همین درختان سر به فلک کشیده نخل است. از نخل خرما می توان محصولات متنوعی تهیه کرد. مهمترین محصولات تبدیلی آن عبارتند از: شیره خرما ، عسل خرما ، قند مایع ، شربت ، کمپوت خرما ، کنسرو خرما ، خمیر و آرد خرما ، سرکه ، الکل ، نئوپان و غیره. علاوه بر آن، درخت خرما در بحث صنایع دستی نیز کاربردهای متنوعی دارد؛ قسمت اعظم احتیاجات ، وسایل خانه و ابزار مناطق خرما خیز جنوب کشور از چوب و برگ خرما تهیه می شوند مانند طناب، تیر برای پشت بام (به جای تیرآهن)، گهواره اطفال، سبد ، حصیر ، بادبزن ، کلاه ، جارو ، نان دان ، کفپوش حصیری ، سایبان و غیره.

حصیربافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی ایران است و شاهد این ادعا، نمونه های به دست آمده در بین النهرین و مناطق جنوبی است که منشأ نه فقط نساجی بلکه سفال گری نیز بوده است. مدارک موجود نشان دهنده این است که نخستین زیراندازهای بشری از جنس نی و گیاهان باتلاقی تهیه شده است. امروزه در هر کجای کشور که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم و برنج، و نی باتلاقی و ترکه امکانپذیر باشد می توان نشانه هایی از بافت سبد و حصیر را یافت. رایج ترین نوع حصیربافی خوزستان که به عنوان حصیر شاخص خوزستان نیز معروف است، «کپو» نام دارد. در ادامه با ایران آنتیک همراه باشید.

کپو بافی

کپو بافی ؛ سبکی از حصیربافی

«کَپو» یکی از صنایع دستی حصیری ایران است که با برگ درخت خرما (نخل) بافته می شود. کپوبافی، بافتن سبدهای حصیری با برگ درخت خرما و تزیین آنها با کامواهای رنگی است. معمولا برای زیبایی به درب کپو منگول هایی نیز متصل میکنند كه باز کردن درب کپو با این منگوله آسانتر می شود. کاربرد سبدهای کپو مواردی همچون جای نان، جای لوازم خیاطی و ... است. کپو بافی در استان خوزستان و به خصوص شهرستان دزفول بیشتر رواج دارد اما در ایلام ، لرستان و... نیز دارای رواج است. از نظر کیفیت و اصالت کپوهای تولیدی، دزفول رتبه اول را در کشور داراست و تولیدات آن به شهرهای مختلف کشور فرستاده می شود. همچنین در بازار قدیم دزفول می توان تولیدات کپو در طرح های مختلف را مشاهده و تهیه نمود.

کپو بافی

كپو چیست؟

کپو محصولی است که از تلفیق برگ درخت نخل و علف هرز خاصی که اطراف دزفول می روید، تهیه می شود. بافنده های کپوبافی عشایر اطراف دزفول هستند. «کپو» در لغت دزفولی به سر یا کله و اصطلاحا به هر شی کروی، گرد یا چمباتمه زده گفته می شود و در تعریف، به مصنوعات حصیری که از برگ خرما یا «کرتک» به شکل ظروف در دار کروی بافته میشود، اطلاق میگردد.

كرتک (KERTAK) نوعی گیاه خودرو است كه در حاشیه نهرها، رودخانه ها و دشتها در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت می شود. کرتک علف هرزی است که دارای ساقه بلندی همچون گندم است و ساقه آن لاغر و کشیده و مثل نی بند بند و ترکه ای است. این گیاه در کنار جویبارها رشد می کند و دارای استحکام کششی به مراتب بیشتری نسبت به ساقه گندم یا جو است. کرتک ظاهرا خوراک هیچ حیوانی نیست و دچار آفت هم نمی شود و این خود نقطه قوتی برای محصول است. کرتک در دزفول می روید و هزینه ای هم برای تولیدکنندگان ندارد و میتوانند آن را در همان محل زندگی خود تهیه کنند. از کرتک برای مغز ردیفهای بافته شده در کپو استفاده میکنند. در واقع برگ درخت خرما به دور یک یا دست های از کرتک هایی که کنار هم قرار گرفته اند پیچیده می شود. نقوش استفاده شده در کپو بیشتر لوزی، نیم لوزی، سه پر، چهار پر، پنج پر و ستاره ای است که اغلب برگرفته از نقوش آجری یا خشتهای قدیمی دزفول است.

در کپوبافی هر چه رنگ ها تندتر و به اصطلاح گرمتر باشد کار جلوه و جذابیت بیشتر و بهتری خواهد داشت. دو روش برای تزيین این كپوها وجود دارد: در اولین روش،کپوها زمینه ساده حصیری دارند و با کاموا و رنگهای شاد روی آنها نقشهای هندسی ایجاد میکنند. در روش دوم، تمام سطح کپوها را با کاموای رنگی میپوشانند و حصیر دیده نمیشود.در ابتدا کپوها به شکل گرد بافته میشدند (و به همین دلیل به آنها کپو می گفتند) اما هم اكنون از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و تنها محدود به شكل و فرم گرد یا كروی نیستند، بلكه به شكل بیضی یا به صورت بشقاب، كاسه، گلدان، شكلات خوری، جعبه جواهر،جای سكه، زیرنانی، زیرداغی، جامدادی، جای قاشق و چنگال، جامیوه ای، جای دستمال، كلاه بچه گانه و ده ها نوع دیگر بافته میشود. این صنعت دستی از سالیان متمادی بیشتر در دهستان «شهیون» در شمال دزفول رواج داشته است. روستای «پامنار» از توابع این دهستان، از دیرباز با داشتن نخلستان های زیاد مركز مهمی برای تهیه مواد اولیه كپو بوده است. گرچه در حال حاضر به دلیل نیاز بیشتر کپوبافان، بخش زیادی از برگ های خرما از بندر عباس تهیه میشود. این دستبافته ها، برای مردم این منطقه تنها هنر و ذوق نیست، بلكه زندگی است و محل مناسبی برای امرار معاش زنان زحمتكشی است كه در كنار كار طاقت فرسای روزانه به تهیه آن می پردازند.

تصویری از زنان هنرمند در حال بافت کپو

انواع کپوبافی

کپو بطور کلی به سه دسته تقسیم می شود:

• کپوی تمام کاموا ، در بافت آن فقط از کاموا استفاده می شود
• کپوی تمام پیش ، در بافت آن فقط از پیش استفاده می شود
• کپوی پیش کاموا ، در بافت آن از ترکیب پیش و کاموا استفاده می شود

چگونگی بافت کپو

برای بافتن کپو از برگ های جوان و تازه نخل خرما استفاده میشود. شاخه درخت خرما در آغاز به شکل برگهایی جمع شده در کنار ساقه است، مثل بادبزن هایی که به صورت پلیسه جمع میشوند. برگها از شاخه های جوان انتخاب میشود و به دلیل آنکه هنوز تحت تاثیر نور آفتاب قرار نگرفته اند سفید هستند و همچنین پهنای کمتری دارند. به این ترتیب، رنگ روشن و عرض کمِ برگها به راحت کردن بافت و خوش نقش کردن کپو کمک می کند. برگ های سبز و ضخیم اطراف نخل برای کارهای ضخیم مانند زنبیل استفاده می شود ولی برگ های سفید برای کارهای ظریف استفاده می شود.

برای آماده کردن برگ ها که به زبان محلی به آنها «پیش» گفته میشود آنها را پس از جدا کردن از نخل، زیر نور خورشید خشک مي كنند تا شفافتر شوند. قبل از بافت آنها را در آب میخوابانند تا خیس بخورند و در حالت مرطوب برای بافت استفاده میشوند. برای بافتن کپو ، برگ درخت خرما را از طول، به رشته های باریكی در می آورند كه قابل عبور از سوزن لحاف دوزی باشد.

آغاز کار با مارپیچ کردن یا حلزونی کردن برش هایی از برگ درخت خرما است. وقتی این برشها را به شکل حلزون در دست خود جمع کنیم، ادامه آن از طرف دیگر محل قرار گرفتن کرتک ها خواهد بود. یعنی کرتک ها در درون باقیمانده این الیاف نازک قرار می گیرند و به هم بافته می شوند. دلیل استفاده از برگ خرما در ابتدای کار به جای کرتک، انعطاف بیشتر برگهای خرما نسبت به کرتک است.

ادامه بافت کپو به این صورت است که برگ های خرما با استفاده از سوزن لحاف دوزی، روی لایه هایی از كرتك را كه به عنوان مغز كپو به كار می رود، پوشش می دهند تا اولین رج كپو بافته شود. با ادامه دادن این روش، هر رج با قرار گرفتن در كنار رج قبلی، بافته می شود. بعد از این كه كف كپو بافته شد با قرار دادن رج روی رج، شكل از حالت سطحی به حجمی تبدیل و شکل کپو بافته میشود.

فرم دهی و طراحی ظروف (گرد، چهارگوش و چند ضلعی) به صورت ذهنی ابتدا توسط دست چپ بافنده اجرا شده و دست راست بافنده فقط کار دوخت را انجام میدهد. پیچش و دوخت برگ خرما به دور کرتک با دست راست انجام می گیرد. برای بافت ظریف بهتر است «پیش» ها به الیاف باریکتر تقسیم شوند. هر چه سوزن ظریف تر باشد ظرافت کار نیز بیشتر است. ایجاد نقوش حین انجام کار، صورت میگیرد. ریز بودن یا درشت بودن هر رج، بستگی به مقدار کرتک هایی دارد که در آن به کار می رود.

لوازم کپو بافی

اندازه کپو

کپو، معمولا در انداز ههای کوچک، متوسط و بزرگ بافته میشود. اما تنوع فراوان و نیاز بازار موجب گردیده تا در فواصل بین این ابعاد نیز کپوهای دیگری تعریف شوند. مثلا نقلی، زیر متوسط و خیلی بزرگ. این اندازه ها با تعیین استاندارد مشخص، آن چنان هست که هر بافنده ای در هر اندازه ای که مایل باشد میتواند کپوی خود را بافته و به مشتری عرضه نماید.

نحوه نگهداری

بهتر است كپو در جای خشک نگهداری شود. مغزی (کرتک) نباید خیس شود و در صورت خیس شدن باید سریع خشک شود.

کیفیت کپو

کیفیت کپو، از نظر بافت سنجیده می شود که عبارت است از:

1) کپوهای معمولی: کپوهای موجود در بازار عمدتا معمولی بافت هستند. اینگونه کپوها از حصیرهای معمولی و ضخامت رج متوسط تولید می شوند.

2) کپوهای مرغوب: این گونه کپوها از مواد اولیه مرغوبتر یعنی پیش سفید و رج ظریفتر بافته می شوند.

3) کپوهای ممتاز یا ابتکاری: توسط استادکارهای ماهر با ظرافت بسیار ریز و نوع کاملا متفاوت با آنچه که تاکنون از نظر کاربردی گفته شد، بافته میشود. به عنوان مثال آباژور و هر نوع کالای مشابهی که در بازار وجود دارد می تواند از کپو بافته شود. در این بخش، کپوهای نوشتاری نیز مطرح هستند که عبارت هایی را به زبان لاتین، هندی و عربی بر سطح کپو نقش می دهند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع:

• کپو ، سرشته از نخل و نی / مجله هما ، شماره 101 / مرداد 1393
• صنایع دستی – کپوبافی – آیین کار / مؤسسه‌ی پژوهش هنر برزان / 1393
• تحقیقات و تجربیات کارشناس ایران آنتیک