:: مزایده شماره ۸۶ :: اینجا ضربه بزنید

تار

درباره تار


تعریف

در فرهنگ معین در تعریف «تار» چنین آمده است : «ساز ایرانی از ذوات الاوتار و آن دارای پنج سیم است که با زخمه نوازند و بر کاسه آن پوست بره تنک کشیده شده است.»

چون زخمه رجا را بر تار می کشانی     کاهل روان ره را در کار می کشانی «مولوی»

«تار» از جمله ساز های زهی-زخمه ای به شمار می رود و از قسمت های مختلفی تشکیل شده است؛

تار

اجزای تشکیل دهنده تار

کاسه طنینی : معمولا از چوب درخت توت ساخته می شود. این کاسه از چوب یک تکه ، در دو حجم تو خالی یکی بزرگ تر و یکی کوچک تر تقسیم می شود که به قسمت بزرگ آن «کاسه» و به قسمت کوچک تر آن «نقاره» می گویند. بر روی کاسه و نقاره ، پوست کشیده شده و خرک بر روی آن تکیه کرده است. قسمت نقاره به انتهای بالا به دسته (گردن) متصل شده است.

پوست : معمولا از قسمت نازک پوست چهار پایانی مثل بره و بز تهیه می شود.

خرک : معمولا از جنس استخوان به کار رفته در روی دسته شیطانک به طول تقریبی 5 و ارتفاع 2 سانتی متر ساخته می شود که با دو پایه های کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد. سیم ها هر یک جداگانه بر روی شیارهای کوچک خرک قرار می گیرند.

جایگاه خرک بر روی ساز تار

جایگاه خرک بر روی ساز تار

دسته : دسته تار از چوب های سختی مانند گردو یا توت به صورت لوله ای توپُر به طول تقریبی حدود 45 تا 50 سانتی متر ساخته شده و بر کناره های سطح جلویی آن دو روکش استخوانی می چسبانند. دور دسته دستان ها (پرده ها) با فواصل معین بر روی آن بسته شده است. در گذشته تعداد این دستان ها 25 عدد بود اما امروزه 28 عدد می باشد.

جعبه گوشی : در انتهای بالای دسته قرار گرفته و از هر طرف سه گوشی ( در کل 6 عدد گوشی ) بر سطوح جانبی جعبه کار گذاشته شده است که توسط آن ها ، سیم ها کوک می شوند.

شیطانک : قطعه استخوانی باریک است که ارتفاع آن به دو میلی متر می رسد ، دارای شیارهای کم عمقی است که سیم ها از آن ها گذر کرده و به سمت گوشی می روند.

سیم : دارای شش سیم است (در گذشته دارای پنج سیم بود) و با مضرابی کوچک از جنس برنج به طول سه سانتی متر نواخته می شود. در قسمتی از نصف طول مضراب برای آن که در دست نوازنده به راحتی قرار گیرد با موم پوشیده شده است.

مضراب ساز تار

مضراب ساز تار

تاریخچه

از تاریخچه پیدایش این ساز متاسفانه اطلاعات روشن و دقیقی در دست نیست و تنها می توان ردی از نام آن را در شعری از فرخی سیستانی شاعر سده پنجم ه.ق مشاهده کرد که در آن نام «تار» ، در کنار «غژ» و «نزهت» که نام دو آلت موسیقی است به کار برده شده است :

هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ   هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار «فرخی»

اما با مراجعه به اسناد و مدارک مکتوب و آثار گذشتگان در رابطه با پیشینه این ساز به دوران صفوی می رسیم و می توان چنین استنباط کرد که تا پیش از این دوران ، سازی به شکل تار امروزی وجود نداشته چرا که در نقاشی های پیش از این دوران ، اثری از این ساز دیده نمی شود. اما در نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان مربوط به دوران صفوی ساز تار را مشاهده می کنیم.

زنی در حال نواختن تار ، گوشه ای از نقاشی عمارت هشت بهشت اصفهان ، مربوط به دوره صفوی

زنی در حال نواختن تار ، گوشه ای از نقاشی عمارت هشت بهشت اصفهان ، مربوط به دوره صفوی

بی شک این ساز بی ارتباط با ساز های باستانی نیست و این که این ساز در دوره مشخصی اختراع شده باشد موضوعی دور از ذهن است. عده ای آن را همان ساز «شش تار» یا «ششتا» دانسته و عده ای دیگر آن را تغییر شکل یافته ساز «رباب» می دانند. برخی دیگر این ساز را از خانواده تنبور ، بربط یا همان «شهرود» قدیم بر می شمرند.
اما آنچه مسلم است این است که این ساز از دسته همین ساز های زهی نام برده شده می باشد که از هر کدام نشانه ای به همراه دارد و می توان گفت که گلچینی از تمام این ساز ها به شمار می رود.

تغییرات ایجاد شده در تار

به مرور زمان تغییراتی در ساختمان ساز ، شیوه اجرا و نحوه نوازندگی آن به عنوان « نوآوری و حرکت با زمان» به وجود آمد ؛ بدین ترتیب :

جایگاه ساز که در گذشته بر روی سینه قرار گرفته و نواخته می شد ، از روی سینه به روی پا منتقل شد. برای این که بتوان ساز را روی پا گذاشت ، حتما باید پای راست روی پای چپ و یابه هر حال بالاتر از پای چپ قرار گیرد و بدین ترتیب نوازنده در جایی که صندلی موجود نباشد به سختی می تواند به ساز زدن بپردازد.

«آقا حسینقلی» از نوازندگان بنام تار ، همانطور که در تصویر مشاهده می کنید تار را بر روی سینه قرار داده است

«آقا حسینقلی» از نوازندگان بنام تار ، همانطور که در تصویر مشاهده می کنید تار را بر روی سینه قرار داده است

این جابجایی مشکلاتی را ایجاد کرد زیرا ساختمان سازهای قدیمی طوری طراحی شده بود که برای نواختن باید بر روی سینه قرار می گرفت. ضمن این که اندازه کاسه ، نقاره و نسبت بزرگی و کوچکی آن ها در ارتباط کامل با دسته ، بر اساس طراحی های سنتی و معماری ایرانی در نظر گرفته شده و صدا دهی آنها دقیقا مناسب با خواسته های هنری موسیقی سنتی ایرانی محاسبه شده بود. واضح است که ساختمان این ساز برای گذاشتن بر روی پا مناسب نبود و به اصطلاح در بغل نمی نشست. چرا که بیش از حد سبک بوده و هنگام نواختن از روی پا سُر می خورد. در نتیجه سازندگان ساز با حجیم تر کردن کاسه و نقاره ، ارتفاع کاسه را زیادتر کرده و برای این که ساز سنگین تر شود قطر کاسه و نقاره را افزایش دادند. 
صدای ساز شفافیت خود را از دست داده و به خفگی گرایید.

استفاده از مضراب با موم کوچک تر و فلز کوتاه تر. در گذشته مضراب دارای موم بزرگتر بود و به راحتی در دست نوازنده می نشست و این امکان را به نوازنده می داد تا بتواند راست ها و چپ های قوی و مغزدار و ریز های شمرده و سریع ایجاد کند ؛ در صورتی که در شیوه های جدید با مضراب های جدید و طرز گرفتن آنها و طریقه مضراب زدن برای ایجاد صدایی لطیف و ریز های مخملی تغییر یافته است. 

از تغییرات دیگری که در این ساز ایجاد شد اضافه کردن سیم ششم به پنج سیم اصلی تار است. در این باره چنین روایت شده است که در دوره زند درویشی به نام «مشتاق علی شاه» که تار و سه تار می نواخته این سیم را زیر سیم بم اضافه کرد. اما تا زمان «درویش خان» این سیم قبول و مورد استفاده قرار نگرفته بود. درویش خان دوباره این سیم را متداول کرد و بر آن صحه گذاشت. اما نباید از این نکته غافل شد که وجود این سیم ، هماهنگی اصوات را در اجرای موسیقی ردیف خدشه دار کرده و صدای زائدی را در میان صداهای همگون به گوش می رساند. در شیوه های جدید ، این سیم را طوری کوک می کنند که اجرای موسیقی ردیف با آن کوک ها امکان پذیر نیست و اصالت و زیبایی خود را از دست می دهد ولی در عوض امکان شیرین نوازی و ایجاد فضاهای تازه ای را به نوازنده می دهد. به طوری که از زمان «مرتضی خان نی داوود» به بعد این شیوه رایج شد.

توضیح بیشتر این که موسیقی در دوران زند از شکل مقامی به موسیقی دستگاهی نزدیک شد. تار نیز همگام با این تغییر شکل به فرم امروزی خود در آمد تا بتواند مناسبت اجرای آن را داشته باشد و می توان چنین گفت که تحریف در ساختمان تار با تحریف در نت موسیقی ردیف آغاز شده است.

نوازندگان بنام

این ساز توسط هنرمندان بزرگی چون آقا علی اکبر خان فراهانی ، آقا حسینقلی ، میرزا عبدالله ، درویش خان ، علینقی وزیری ، موسی معروفی ، علی اکبر شهنازی ، مرتضی نی داود، عبدالحسین شهنازی ، لطف الله مجد، عطا جنگوک ، محمد رضا لطفی و ... نواخته شده و امروزه توسط استادان بزرگی همچون هوشنگ ظریف ، حسین علیزاده ، کیوان ساکت ، داریوش پیرنیاکان ، حمید متبسم ، مجید درخشانی ، شهرام میر جلالی و…. نواخته می شود.

از اساتید و نوازندگان بنام تار آقایان جلیل شهناز (تصویر راست) و علی اکبر خان فراهانی (تصویر چپ)

از اساتید و نوازندگان بنام تار آقایان جلیل شهناز (تصویر راست) و علی اکبر خان فراهانی (تصویر چپ)

از اساتید و نوازندگان بنام تار آقایان هوشنگ ظریف (تصویر راست) و حسین علیزاده (تصویر چپ)

از اساتید و نوازندگان بنام تار آقایان هوشنگ ظریف (تصویر راست) و حسین علیزاده (تصویر چپ)

سازندگان

اوس فرج الله ، یحیی اول ، یحیی دوم ، عباس و جعفر صنعت و رمضانعلی شاهرخ از سازندگان به نام این ساز در دوران قاجار بوده و از سازندگان بنام این ساز در دوران ما می توان از ابراهیم قنبری مهر، یوسف پوریا ، محمود فرهمند ، رامین جزایری و حسین عزیزی نام برد.

از مراحل ساخت ساز تار

از مراحل ساخت ساز تار

ثبت تار در یونسکو

در هفتمین اجلاس کمیته میراث معنوی یونسکو ، ساز ایرانی «تار» متاسفانه به نام کشور آذربایجان به ثبت رسید.


تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com


منابع

  • ساز شناسی / پرویز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
  • جایگاه حقیقی تار در موسیقی سنتی ایران / سید وحید بصام / مجله کیهان فرهنگی / سال 1370 / شماره 79
نظر کاربران

avatar
۳ لایک
بسیار عالی جناب دکتر جلیل انوری . ولی ممکن است بفرمایید موضوع مطروحه حضرتعالی چه ربطی به مقاله (( تار )) داشت ؟ در مقاله عکس تار و روال تکامل تار و تارسازان و ... مورد بحث و مداقه قرار گرفت . این چه ربطی به دوتار و ترکمن صحرا و مرحوم حنانه داشت ؟؟؟؟
در ادامه فرمایش شما :
لازم به ذکر است فامیل بازی ؛ قوم گرایی ؛ من بهترم .... من بالاترم .... من من من .... را ببوسیم و به کناری بیندازیم..ما همه ایرانی هستیم و این باعث افتخار است.هیچکس نمیگوید دکتر مریم میرزاخانی مرحوم از کدام ایل و تبار و قبیله بود . میگویند : ایرانی هست !!!!! ایران......
قدری از تعصب دوری کنیم تا با هم و در کنار هم از این دو روز عمر کمی لذت ببریم.
درود
avatar
۲ لایک
باعرض سلام وادب
استاد دكتر قليچ انورى از مفاخر موسيقى ايران و تركمن صحرا هستند وجه تمايز ايشان آشنايي كامل به موسيقى مدرن و كلاسيك و تركيب آن با موسيقى نواحى و مقامى ميباشد علاوه بر خوانندگى و تحقيق علمى و مستند و مدلل آخرين خواننده از نوع نقالى بوده اند از جمله نوآورى هاى ايشان بهره مندى از ساز هاى كوبه اى در كنار دوتار ميباشد
قابل ذكر است در موسيقى فيلم هزار دستان از نظرات دكتر قليچ انورى از جانب استاد مرتضى حنانه (موسيقيدان مشهور) استفاده گرديد
باتشكر از مجله وزين موسيقى
avatarنظر خود را ارسال کنید

لوگو ایران آنتیک کوتاه درباره ما
ایران آنتیک ، حامی فرهنگ و هنر
فروشگاه اینترنتی ایران آنتیک و مرجع خرید سکه ، اسکناس ، مدال ، صنایع دستی ، کتاب و غیره ... می باشد. تلاش ما در ایران آنتیک عرضه مستقیم و بدون واسطه کالای کلکسیونی دارای اصالت ایرانی و خارجی از مجموعه داران کشور و معرفی و فروش آنها در این وبسایت است. و همچنین تهیه تخصصی گلچینی از بهترین لوازم آنتیک و اشیاء قدیمی (برندهای قدیمی کارخانه ای) بر مبنای تعریف درست آنتیک و همچنین صنایع دستی نفیس هنرمندان ایرانی است. گلچینی که باعث برانگیختگی حس نوستالژی در بین علاقمندان خواهد شد. یکی از بخش های مهمی که در ایران آنتیک بطور جدی و مرجع گونه به آن پرداخته می شود، بخش کلکسیونی یا مجموعه داری می باشد. بخش هایی نظیر سکه ایرانی ، مدال یادبود ، اسکناس ایرانی ، تمبر قدیمی و غیره که بسیار جامع و متنوع اند. در ایران آنتیک جهت شناساندن فرهنگ و هنر به علاقمندان صنایع دستی ، تلاش شده با جذب افراد کارشناس اقدام به تولید مقالات اختصاصی و ارزنده نماییم تا دست ساخته های اصیل ایرانی مانند قلم زنی ، فیروزه کوبی ، میناکاری ، خاتم کاری ، رودوزی ها و بسیاری دیگر را به علاقمندان بشناسانیم. ایران آنتیک بهترین مکان برای شناخت و خرید آنلاین صنایع دستی نقره ، اشیاء قیمتی و کلکسیونی ، سکه قدیمی ، اسکناس قدیمی ، کتاب تاریخی و تخصصی ، زیورآلات و... می باشد.