جلدسازی چرمی سنتی

تعریف جلد

جلد پوششی است که اوراق کتاب یا قطعات خط و نقاشی در میان آن شیرازه بندی و حفظ می شود. از آنجایی که کتاب ها در قدیم، دست نویس ، و نویسندگان این کتب ، از علمای بزرگ بودند ، یا قرآن مجید که وحی الهی بود ، صحافی این دست نوشته ها ، بسیار با دقت و ظرافت انجام می گرفت. برای زیباتر شدن جلد های چرمی که توسط چرم های سخت قالب زده می شد ( به عقیده این هنرمندان ، قالبی از جنس چرم سخت ، دقیق تر از قالب های چوبی است) ، سپس برجستگی ها را معمولا طلایی نموده و گاه زمینه را به رنگ لاجوردی در می آوردند، با خطوط و طرح هایی به رنگ های مختلف  ، نقش روی جلد را تکمیل می نمودند.

جلد در کتاب سازی نه تنها وسیله محافظت و نگهداری اوراق کتاب بوده بلکه در مواردی مظهر و نمودار متن درونمایه موضوع کتاب نیز بوده است. چنانکه برای شاهنامه ی فردوسی ، جلدی با علایم و اشارات اساطیری و پهلوانی فراهم آمده است، که اهل کتاب، با دیدن آن می توانسته اند تصور کنند که کتاب مورد نظرشان مثنوی مشهور فردوسی است.

تاریخچه

ساخت جلد ارتباط نزدیکی با هنر صحافی دارد و می توان گفت از قدمتی به اندازه خود نوشتن برخوردار است.
از قدیمی ترین نسخ جلد شده ، روایات قبطی انجیل بود که این آثار طی 6 قرن اول میلادی در مصر نوشته شده بود. این نسخ بر روی پاپیروس نوشته شده و جلد های آن نیز از پاپیروس تهیه شده که روی آن را چرم می کشیدند و برای بستن کتاب نیز از تسمه های چرمی استفاده می کردند.
در جهان اسلام ، حدود دو قرن بعد از نزول قرآن کریم ، این کتاب با خط کوفی و سرلوحه زرنگار نوشته شد ( تا پیش از آن صحابه پیامبر ان را بر روی برگ درخت نخل و استخوان ثبت می کردند.) از این زمان به بعد تا نزدیک به هزار سال ، کتاب سازی پیشرفت چشمگیری پیدا کرد  و از هر کتاب ، صدها نسخه به وجود آمد.
صحافی و تجلید در دوره ها و شهرهای مختلف به شیوه های گوناگونی انجام می شد به طوری که از روی شیوه هر یک می توان به دوره تاریخی و شهری که جلد در آن ساخته شده پی برد. روش های فنی جلدسازی معروف به «روش قبطی اسلامی» به ایران راه یافت. جلدهای اولیه از چوب پوشیده با پوست بود که با رسوم و اشکال هندسی تزئین می شد. در طرح این کتاب ها ، معمولا محور افقی کتاب بلندتر از محور عمودی آن بود و جلدها به صورت ضربی و بدون پوشش طلا تزئین می شد.

در عصر امویان ، برای کتاب های بزرگ و مهم جلدی از چوب می ساختند و گاهی روی آن را خاتم کاری کرده و یا با قطعات عاج و یا اشیای دیگر تزئین می کردند. بعد از این که استفاده از چرم رواج پیدا کرد جلد ها همه از چرم ساخته شدند. چرم را با به تنهایی به کار می بردند و یا خمیری از کاغذ در میان آن قرار داده وسپس چرم را با ورقی نازکی از چوب می پوشاندند. در این زمان جلدها بی نقش و نگار و بسیار ساده بود.
گاهی بر روی جلدهای چرمین ، از خطوط هندسی ساده ای که در میان آن دایره ای با خطوط چلیپایی و مضرس بود استفاده می کردند. می توان گفت این جلد ها نمونه های ابتدایی جلدهای ضربی می باشند.
در اواخر قرن پنجم ه.ق نقوش ساده را با آب طلا و نقره و گاهی لاجورد و شنگرف تذهیب می کردند و روی جلد را به دو قسمت متن و حاشیه جدا با تزئینات مختلف و متمایز آرایش می دادند. معمولا این جلد ها را برای قرآن کریم و دیگر کتب مذهبی و کتب با ارزش دیگر به کار می بردند.

در دوره سلجوقی ، صنعت کتاب سازی و تزئین آن رونق تازه ای گرفت و کتاب که تا آن زمان روی پوست نوشته می شد به راه تازه ای وارد گشت ؛ چرا که صنعت کاغذ سازی که از چینیان تقلید شده بود در قرن ششم ه.ق در کارگاه های سمرقند و سپس به سراسر دنیای اسلام راه پیدا کرد.
در دوره تیموریان ، پشت جلد ها تغییر پیدا کرده و با دقت و ظرافت متاثر از هنر چینی همراه می شود. در این دوره شیوه کار به همان شیوه سابق بود اما نقوش تحت تاثیر عناصر تصویری هنر چینی قرار گرفت. به این ترتیب که به عنوان مثل در آستر جلد از همان شیوه چرم های بریده بر زمینه روشن استفاده می شده با این تفاوت که در نقوش پشت جلد از نقوش طبیعی و گیاهی استفاده شده است.
در این دوره هنر جلدسازی بسیار رونق پیدا کرد. جلد سوخت و جلد ضربی از ابداعات این دوره به شمار می رود. هنرمندان این دوره بر روی جلدهایی از جنس چرم میشنی ، نقوش و تصاویری برجسته ایجاد می کردند و آن را با طلا می آراستند. این جلد ها معمولا حاشیه دار است. این حاشیه ها گاهی طرح های اسلیمی و گل و وبته و گاهی کتیبه دار است که آیات و یا اشعاری متناسب با کتاب می باشد. میانه جلد نیز با طرح هایی از شکارگاه یا گل و برگ و گیاه و یا ترنجی از گل و بوته در رنگ های طلایی ، لاجورد ، شنگرف و ... تزئین شده است. برخی جلد ها لچکی (گوشه) نیز دارد.
جلد معرق نیز از ابداعات این دوره است که توسط استاد قوام الدین تبریزی صورت گرفت.
هنر جلدسازی در قرن نهم ه.ق در مکتب هرات به اوج خود رسید و به صنعتی ایرانی بدل شد در واقع می توان گفت که در واقع می توان گفت که قبل از دوره تیموری هنر جلدسازی صناعتی ساده بود. 
جلد روغنی از ابداعات مکتب هرات است که در زمان شاه عباس صفوی بسیار مورد توجه قرار گرفت و به رونق و کمال خاصی دست یافت. لازم به ذکر است که جلد های روغنی حاصل کار نقاشان و تذهیب کاران می باشد و صحافان و جلدسازان در آن نقش چندانی ندارند ؛ چرا که آن ها فقط جلدی ساده از مقوا و چرم می ساختند و به نقاش یا تذهیب کار می سپردند.
علاوه بر جلدهای سوخت و ضربی و روغنی ، جلدهای پارچه ای از مخمل ، ترمه یا زری ساخته می شد که بر روی آن ها تزئیناتی صورت می گرفت و اغلب گرداگرد آن را با چرم پوشانده و خطوطی طلایی و رنگی در اطراف آن می کشیدند.

صفویان نیز همانند تیموریان بسیار هنر دوست و هنرپرور بودند. . در این دوره بهترین ، زیباترین و گرانبهاترین کتب با خطوط زیبا و تزئینات عالی و تذهیب کاری و نقاشی های بدیع و جلد های قیمتی بوجود آمد.

با هجوم افغان ها به ایران و جنگ و پریشانی و نا امنی و فقر ، تا پایان دوره افشاری مجالی به هنر داده نشد تا این که در عهد زندیان هنر دوباره زنده شد و در دوره قاجار به شکوفایی رسید. در این دوره نقاشی پیشرفت بسیار زیادی کرد و بدین ترتیب جلد روغنی کمال و رونقی دوباره یافت. در این دوران ، آقا ابوطالب مدرس نوعی ابری مُذَهِب را برای روی جلد ، قلمدان و جعبه ابداع کرد که در آن اطراف نقوش آن الوان و با طلا به طرز خاصی تحریر می شده است.
پس از مشروطه به دلیل رواج صنعت چاپ ، اغلب هنرهای مرتبط به کتاب آرایی رو به افول نهاد. 

^{انواع جلد چرمی} 

• جلد تیماج : همانند جلد چرم سوخته بوده که مقاوم بوده و گاهی این نوع جلد دو رویه ساخته شده و بیشتر ساده و خالی از تزئینات می باشد.
• جلد ساغری : مستحکم ترین جلدهای شناخته شده ای است که از پوست دباغی شده خر ساخته می شده و این نوع چرم را به نحوی پخته می نمودند که مانند چوب استوار می گردیده است. این جلدها را در آغاز امر، ساده ساخته شده و در زمان های بعدی نقش ضربی و غیره بدان تعبیه می شده است.
• جلد صدفی یا صدف کار : این نوع جلد که بیشتر در چین رایج می باشد در ایران نیز روی چرم با استفاده از صدف مزین به گل و بوته های مختلف انجام می گردید.
• جلد زرکوب : همان جلد ضربی است که زمینه جلد چرمی را که فرو رفته می باشد با زر پر می کند.

^{_{روش های تهیه جلد چرمی}} 

1. جلد ضربی : براى ساخت جلد ضربی ، ابتدا روى زمینه چرم مى کشند، سپس با فلز منقوش روى چرم مى کوبند تا چرم حالت نقش برجسته بگیرد.
2. جلد سوخت : بعد از کشیدن چرم روى زمینه، فلزى که حاوى نقش دلخواه است، داغ مى کنند و با فشار بر چرم جلد، نقش برجسته بدست مى آید. 

در ایران یکی از مراکز مهم کتابت قرآن و ادعیه مختلف و نسخ ادبی و دیوان شعرا ، کتابخانه رضوی در خراسان بود .در این مکان خط کوفی شرقی روی پوست و کاغذ نوشته شد و جلد آن ها به تقلید از جلد های مملوکی^[1] با تغییراتی ساخته شد. هنرمندان ایرانی برای این که بتوانند نقوش را یکجا به شکل ترنج و سر ترنج اجرا کنند شیوه جدیدی به نام جلد ضربی یا کوبه ای ابداع کردند. برای این منظور لازم بود جلد ها ضخیم تر باشند. استادان حکاک ضربی ها را به شکل ترنج و سرترنج با نقوش اسلیمی و گل های ختایی که کاربرد بیشتری داشت از فولاد می ساختند. پس از تهیه جلد ساده که از مقوا و چرم ساخته شده بود ، جلد سازان ضربی ها را داغ می کردند و با مشت ضربات یکنواختی را به روی قالب ها می کوبیدند. به همین خاطر به این جلد ها کوبه ای نیز می گویند. سپس اطراف جلد را جدول کشی می کردند. آستر این نوع جلد از میش ساده تهیه می شد . به مرور زمان برای زینت بخشی بیشتر به جلد از ورق طلا نیز استفاده می کردند. به این ترتیب که ورق نازک طلا را در محل ضربی قرار داده ، ضربی را داغ کرده و روی طلا که در وسط جلد چسبانده شده بود می کوبیدند. گاهی از پودر طلا در زمینه و یا برای برجسته کردن نقوش استفاده می کردند.

جلد قرآن ، چرم طلاکوب مرصع شده با فیروزه ، مربوط به دوره صفویه ، جلد سوخت

_{ابزار کار}

ابزارهایی که در صحافی و جلد سازی قدیم، صحاف از آن ها استفاده می کرد بدین شرح است :

1. چسب ها: سریش، صمغ، نشاسته، سفیده تخم مرغ، کتیرا هر کدام برای مصرف کار به خصوصی لازم است. بهترین چسب سریش است که بیشتر کارهای صحافی با آن انجام می گیرد.
2. سوزن: برای ته دوزی نسبت به کار درشت و ریز مورد استفاده قرار می گیرد.
3. درفش : برای سوراخ کردن ته جزوه و کتاب ها استفاده می شود.
4. نخ : برای دوختن اجزا کتاب به هم استفاده می شود و اگر ابریشم طبیعی باشد از نظر دوام بهتر است.
5. سنگ ریز دست : برای وصالی و جلد سازی است.
6. ستاره : فلزی است باریک و صاف که از آن در بریدن کاغذهای بزرگ استفاده می شود.
7. مشته : همان است که نقاشان و سراجان هم از آن برای کوبیدن چرم استفاده می کنند جنس آن از برنج یا فولاد است.
8. شفره : اکنون به نام کاردک معروف است در تراشیدن و نازک کردن پوست به کار می رود.
9. قید : برای بستن کتاب و آماده کردن آن در جهت دوره بری یا چسباندن ته یعنی همان چسب زدن پارچه به کار می رود.
10. قیچی
11. کارد
12. خط کش
13. سوهان و سمباده

هنرمندان بنام

بسیاری از هنرمندان و جلدسازان قدیم که بسیار خاکسار بوده و از نام و آوازه گریزان بودند می گفتند : « گر نام ما ندانند بگذار تا ندانند » و هرگز نام خود را بر آن نمی نوشتند و بدین ترتیب نام خالقان بسیاری از آثار هنری برای ما ناشناخته مانده است.
این امر در میان جلدسازان بیشتر بود تا نقاشان و خطاطان و به همین سبب جلد های دارای نام ، بیشتر جلدهای روغنی هستند که طبق آنچه که پیشتر به آن اشاره شد توسط نقاشن و تذهیب کاران ساخته می شد.
اما از خلال برخی کتب ترجمه شده و تاریخی و تذکره ها می توان به اسامی برخی از مجلدان و صحافان دست پیدا کرد ؛ از جمله قوام الدین مُجلِد تبریزی ، میرسعید متخلص به فغانی ، مولانا محمد مُجلِد ، مولانا میر قرشی ، محسن مُجلِد ، سلطان ابراهیم میرزا صفوی ، مولانا قاسم بیک تبریزی ، ابوالمعصوم میرزا ، میرزا صدرالدین قزوینی ، مولانا محمد امین ، مولانا فنونی ، اسماعیل عارف کرمانی و ... .

پانویس

1. وجه تسمیه جلد های مملوکی با حکومت مملوکیان است که در مراکش و مصر و کشور های آفریقایی مجاور مصر که در سلطه عثمانی ها قرار داشت ، شکل گرفته بود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• مختصری درباره جلدسازی و نقدی بر کتاب جلدسازی ایرانیان ، از سلجوقیان تا قاجار / مهدی عتیقی / نقد کتاب میراث / پائیز و زمستان 1393 / شماره 3 و 4
• هنر جلدسازی / احمد طاهری عراقی / مجله نامه انجمن کتابداران ایران / سال 1353 / شماره 3