گرامافون

در سال 1796 میلادی ، یک ساعت ساز سوئیسی به نام «آنتونی فاور/ Anthony Favre» «جعبه موسیقی» را ابداع کرد. این روش را می توان اولین روش ثبت ملودی در نظر گرفت. البته این دستگاه به صورت خودکار صدا را ضبط نمی کرد.
در سال 1857 میلادی ، «لیون اسکات / Leon Scott» دستگاه «فونو آتو گراف / Phonoautograph» را اختراع کرد که قابلیت ضبط و ثبت صدای دلخواه را در محیط داشت. اما این دستگاه قابلیت اجرای مجدد قطعه ای که به صورت خودکار ضبط کرده بود را نداشت و بیشتر پدیده ای آزمایشگاهی به حساب می آمد. در سال 1877 میلادی «توماس ادیسون» با بسط مبانی و اصول فونوآتوگراف دستگاه «صدا نگار / Phonograph» را اختراع کرد. این دستگاه از یک سیلندر یا استوانه با پوششی مانند قلع ، سرب یا موم بود که قلم فولادی حکاکی بر رویش شیارهایی را ترسیم می کرد. تغییرات فشار هوا که به وسیله صدا ایجاد می شد عمق شیار های ایجاد شده را تعیین می کرد. صدای ضبط شده با تقویت ارتعاشات بر اثر کشیده شدن یک سوزن بر این شیار ها پخش می شد.
در سال 1887 میلادی ، اختراع ادیسون با نام «گرامافون» توسط «امیلی برلینر / Emile Berliner» به ثبت رسید.

فونو آتو گراف

فونوگراف

گرامافون به جای محیط بیرونی سیلندر ، شیارها را بر روی سطح صفحه ای گرد ایجاد می کرد و همچنین قلم به جای ایجاد تنوع دادن به عمق به صورت عمودی ، شیار هایی بر پهنا و عرض باریک به صورت افقی ایجاد می کرد.
گرامافون و فونوگراف دستگاهی مکانیکی بودند که با دست کوک شده و موسیقی ضبط شده را پخش می کردند. صدا به وسیله مخروطی که به دیافراگم متصل بود تقویت می شد. اما روش ضبط صدا به صورت اجرای زنده موسیقی بر وسیله مورد نظر بود. صدای اجرا کنندگان از دریچه که به سوزن مقطعی متصل بود بر روی صفحه یا سیلندر همانطور که در بالا به آن اشاره شد ثبت می گردید. برای هرچه بیشتر شدن کیفیت کار ، دریچه یا دیافراگم مورد نظر در دهانه کوچکتر یک مخروط قرار می گرفت و نوازندگان جلوی این دهانه به اجرا می پرداختند.
صدای ضبط شده با صدایی که پخش می شد در صفحه های گرامافون اولیه و سیلندرهای فونوگراف تقریبا یکسان بود و کیفیتی مشابه داشت اما تولید انبوه صفحات گرامافون ساده تر بود و ارزان تر تمام می شد. گرامافون در سال 1910 میلادی (1289 شمسی) در رقابت با فونوگراف به پیروزی کامل دست یافت.

گرامافون در ایران

اولین تجربه در رابطه با ضبط صدا به زمان ناصرالدین شاه باز می گردد اما به طور کلی ضبط صدا بر روی صفحات گرامافون در دوره مظفرالدین شاه ، قبل از مشروطه و در حدود سال 1284 شمسی (1905 میلادی) آغاز می شود. وی برای ترویج و تسهیل فروش گرامافون در ایران فرمان ملوکانه ای صادر کرد و بعد از این فرمان بود که در سال 1285 شمسی (1906میلادی) ، اولین شعبه فروش صفحه از جانب شرکت «گرامافون» و «ماشین تحریر» در ایران تاسیس شد و ضبط و تولید صفحه با اجرای هنرمندان ایرانی در تهران آغاز می گردد. پس از ضبط ، برای تکثیر، صفحه ها را به یکی از شعبه های خارج از ایران که اماکن تکثیر داشتند می فرستادند و سپس در ایران به توزیع آن می پرداختند.
اولین صداهای ضبط شده در این دوران ، پنج صفحه از صدای شاه و وزیران طراز اول (مظفرالدین شاه ، اتابک اعظم و وزیر امور خارجه) بود که تنها 3 صفحه از آنها باقی مانده است.
در ایران اولین بار دستگاه گرامافون در جلوی قهوه خانه ای در شرق میدان شمس العماره با پخش صدای خوانندگان به مردم معرفی شد.
بنابراین اولین کسانی که از این دستگاه استفاده کردند قهوه چی ها بودند که البته به دلیل ناواردی ، صدایی غیر طبیعی از آن شنیده می شد. با استقبال مردم از گرامافون و علاقه ای که حتی برای شنیدن این صداهای ناموزون از خود نشان می دادند کمپانی به فکر وارد کردن دستگاه هایی پیشرفته تر افتاد و گرامافون «His Masters Voice» را در دو نوع بوقی و کیفی به بازار وارد کند. مردم کوچه و بازار به دلیل نقش سگی که بر آرم این گرامافون نقش بسته بود آن را «سگ نشان» می خواندند.
ضبط آثار و تولید صفحه تا سال 1915 ادامه داشته اما با شروع جنگ جهانی متوقف شده و پس از یک دوره طولانی در سال 1306 شمسی در دوره پهلوی جانی تازه می یابد و تا پایان حکومت پهلوی دوم و کمی بعد از ورود نوار کاست به ایران ادامه می یابد.

آرم سگ نشان مستر وویس / His Master Voice

ضرب المثل

صفحه های گرامافون بر اثر ضرب دیدگی دچار اشکال شده و سوزن گرامافون در محل ضرب دیده ، گیر می کند ، این امر باعث می شود که یک کلمه همواره تکرار و پخش گردد. این حالت را به کسی تشبیه می کنند که یک حرف را چند بار تکرار می کند و در اصطلاح می گویند «فلانی سوزنش گیر کرده».

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• گرافیک : حبس الصوت ( نگاهی به روی جلد صفحه های گرامافون ) / کوروش بیگ پور / سال 1389 / شماره 176
• تاریخچه ای از روند ضبط و نشر موسیقی در جهان ( 209 سال پر سر و صدا ) / حسام گرشاسبی / مجله فرهنگ و آهنگ / سال 1384 / شماره 8