کارت بافی

شواهدی از نخستین کارت بافی ها در آفریقای شمالی، مصر، اروپای قرون وسطی، آسیا، ایسلند یافت شده است. گرچه کارت بافته های قدیمی در مصر و اسکاندیناوی کشف شده است، اما تقریبا غیر ممکن است که بگوییم این تکنیک کجا و به وسیله چه کسی اختراع شده است. قدیمی ترین کارت بافته های موجود متعلق به مصرهستند، (دومین سلسله فراعنه) که با کتان و دیگر الیاف گیاهی، مانند رامی بافته شده است. باستان شناسان اختراع کارت بافی را به مصریان در هزاره چهارم قبل از میلاد نسبت داده اند. نظریات آن ها براساس نقوش روی مجسمه ها و نقاشی های مصری ارایه شده است؛ نقوشی که امروزه غالبا در کارت بافی جلوه گر می شود. عامل دیگر: کمربند رامسس سوم است؛ بافته ای عجیب و زیبا که متعلق به حدود 1200 قبل از میلاد است. البته آن ها هرگز این بافته ها را به چشم ندیدند و از روی تصاویر و عکس ها به تفسیر و تحلیل آن پرداختند.

کارت بافی در آسیا و خاورمیانه

کارت بافی در ابتدای پیدایش، در آسیا و خاورمیانه، به عنوان پیشه ای همگانی متداول بوده. ظاهرا این تکنیک از چین و هند به برمه و دیگر مناطق جنوب شرقی آسیا رخنه کرده است. کارت بافته های ژاپنی، به دلیل طرح های ساده ای که اغلب بر روی ابریشم براق اجرا می شوند قابل ملاحظه اند. جالب ترین کارت بافته های چینی، نوارهای زبر، خشن و سنگینی هستند که به عنوان تنگ اسب به کار می روند و طرح های زیگزاگ مانند دارند و با کارت های شش سوراخه با نخ های ابریشمی، مسی و نقره ای بافته شده اند. در برمه، کارت بافی کاملا در اختیار مذهب قرار داشته و کمربندهای راهبان و نوارهای مخصوص با کتیبه های مذهبی قرن ها در این کشور تولید شده است.

کارت بافی در ایران

پیشینه کارت بافی در ایران، به اواخر هزاره سوم یا اوایل هزاره دوم قبل از میلاد می رسد. یعنی حتی قبل از آن که در غرب ایران ظاهر شود. الواح وکارت های ساخته شده از عاج و سفال که رولان دومکنوم (r.demecquenem) و ژرژکونتنو (g.contenau) در گزارش های باستان شناسی خود از آن ها نام برده اند، براین مدعا صحه می گذارد.

لوح سفالین صورتی رنگ مثلث شکل، سه سوراخه که ضخامت یک چهارم سانتیمتر ذکر گردیده و در حفاری شوش داخل یکی از گورها یافت شده و 40 لوح ساخته شده از عاج به شکل مستطیل 4 سوراخه همراه با کارت های دیگر و مقداری الواح آهکی شکسته به شکل مربع و دایره که سوراخ هایی نیز دارند (به قطر 1.5 میلیمتر از معبد اینشوشیناک به دست آمده). در ایران استفاده از نوارهای تزیینی بر روی لباس، تزیین اسب، بستن موی سر (سربند اشکانیان ترکیبی از یک تا چند بافته ابریشمی بوده که در پشت سرگره زده می شد و دنباله آن در پشت سرآویخته می شد). همچنین در مراسمی كه زرتشتیان با عنوان كشتی یا قشتی برگزار می نموده اند، نوعی كمربندهای ابریشمی برای اجرای آیینی به كمر افرادی كه به سن بلوغ می رسیدند، استفاده می شده است.

بر روی ظروف مفرغی که از استان لرستان به دست آمده، تصویر مردی درحال تیراندازی کشیده شده که بر روی لباس وی، نوارهایی تزیننی دوخته شده است. در ایران، در دوره مادها نقوش زیگزاگ مانند و V شکل بر نوارهای تزیننی روی پیراهن ها و راستای شلوارها دیده می شود.

پروفسور پوپ می نویسد: بافت نوارهای تزیینی، از نقاط قوت بافندگی در دوران صفویان و حتی بعد از آن ها می باشد. دراین دوران نوارها به عنوان تزیین روی لباس ها به کار می رفتند. هرچند بافت آن ها اغلب با دستگاه های بافندگی صورت می گرفت، و شیوه بافت آن ها یکرو بود و نخ های تار بدون درگیری در پشت کار رها می شدند. صفت مشخصه استفاده ایرانیان از این تکنیک را می توان در نوارها و قیطان ها دید که عموما دو رو و فشرده بافته شده اند.

قدیمی ترین کارت بافته های شناخته شده، که پروفسور پوپ نیز در کتاب خود به آن ها اشاره دارد، به قرن 19 میلادی (13 هجری) تعلق دارد که به دو نوع عشایری و تزیینی تقسیم می شد. عشایری شامل مجموعه زیبا و بی نظیری از تنگ اسب، سربند، پوزپند، سینه بند و دیگر نوارهای عشایری؛ بختیاری، شاهسون و ترکمن است، که نقوش آن ها انسانی، حیوانی و هندسی و نخ هایی از جنس موی بز، پشم دست ریس و کتان است و از رنگ های: سیاه، سفید و قرمز استفاده شده است.

نوار تزئینی که امروزه در موزه تاریخی شهر برن سوییس در مجموعه موزه نگهداری می شود، از ظرافت و مرغوبیت ماهرانه ای برخوردار است. نقوش، جملات و نخ های مرغوبی که دربافت نوارها استفاده شده حاکی از این است، که به عنوان پیشکش برای شخصی والامقام در مراسمی خاص بافته شده.

نمونه دیگری، در موزه صنایع دستی تهران موجود است که نام بافنده: باقر موسوی به سال 1321 و اشعار کتیبه وار و کلمات دولت باد روی آن نقش بسته است، که با نخ های ابریشم سیاه و زرد در وسط و زرد، قرمز و آبی در کناره بافته شده است.

امروزه کارت بافی در ایران، همچنان در میان عشایر لر، بختیاری و شاهسون متداول می باشد. نوارهای ایل شاهسون به دلیل استفاده از پشم مرغوب و شیوه رنگرزی ماهرانه، از کیفیت و زیبایی بیش تری برخوردار است. در مناطق جنوب ایران: بندرعباس و جزیره هرمز، کارت بافته هایی با نخ های فلزی بافته می شود، که در تزیین لباس های محلی زنان منطقه کاربرد دارد و جنبه صادراتی آن نیز حایز اهمیت است.

تعریف

کارت بافی (card weaving or tablet weaving) یكی از هنرهای دستی ایران که در مناطق مختلف کشور به فرم های مختلفی بافته شده اسامی محلی گوناگونی دارد. در قزوین به آن پن بافی ، در خراسان و لرستان مَداخله بافی ، در چهار محال وبختیاری وریس بافی و در علی آباد کتول به آن نوار بافی می گویند.

ابزار کار کارت های مربع شکلی با ابعاد تقریبی 5 سانتی متر می باشند که در قدیم از جنس پوست آهو و یا چوب های نازک بودند. امروزه از تلق برای بافت نوار استفاده می کنند. کارت ها ، کار ورد را در دستگاه نساجی انجام می دهد. این روش بافت ، یک چله نساجی کوچک و قابل حمل است که پارچه ای با عرض کم ( حدود 1 الی 3 سانتی متر ) تولید میکند.
با استفاده از این روش برای رفع احتیاجات خود نوارهای ضخیم یا ظریف می بافتند. از نخ ضخیم برای بستن چادر ، تنگ اسب و شتر و از نخ ظریف برای تزئین لباس ، دستمال ، رومیزی ، بند عینک ، نوار لای قرآن استفاده می کردند.

در منطقه ی الموت قزوین به کارت بافی «پن بافی» می گویند . کارت ها ( در اصطلاح محلی به آن «چپر» گفته می شود ) مربعی شکل و چهار سوراخه است. معمولاً از 24 کارت برای بافت یک نوار استفاده می کنند ؛ هر چه تعداد کارت بیشتر باشد عرض نوار پهن تر می شود . نخ مورد استفاده نخ های ابریشمیست که به آن «نخ کج» گویند. تارها معمولا 15 تا 25 متر بافته می شود که بنا به نیاز یا تقاضای مشتری متفاوت است. نقوش کاملاً هندسی است و عمدتاً طرح های مورد استفاده شامل پیچک ، چشم خروس ، 8 چپر ، 29 چپر ، تمام مداخل و نیمه مداخل می باشد. نقش پیچک امروزه بافته نمی شود و به طور معمول طرح ها ذهنی بافت هستند. هرچند در گذشته نقوش مطرح شده در تکنیک نواربافی ، نقوش زیگزاگ مانند و V شکل بودند، اما امروزه از نقوش زیگزاگ و سه گوش به نقوش گرد و بیضی مبدل شده اند.
ابتدا نخ تار از کارت ها عبور داده می شود ، بر طبق نقشه نخ های تار را از یک طرف دور دوکی می پیچند و طرف دیگر آن را که به کارت ها وصل است ، بر روی صفحه ی چوبی که در طرفین آن استوانه ای چوبی نصب شده محکم می کنند و نخ پود را از فضای بین کارت ها عبور داده و به وسیله کاردی چوبی (همانند شانه ) آن را زده تا کاملاً در دهانه ی باز شده قرار گیرد . به این دستگاه ساده چوبی جهت نگهداری رشته های تار کارت بافی در اصطلاح محلی «کار چوب» می گویند. در طول روز معمولا 5 الی 6 متر نوار بافته می شود.
در این منطقه ، پن جهت تزئین دامن های محلی «تومبان» استفاده می شود و چون اکثراً به رنگ تیره و مشکی است رنگ غالب پن ها به تیرگی گرایش بیشتری دارد . رنگهای رایج در پن های الموت بیشتر سرمه ای ، قرمز، مشکی است.

تفاوت عمده كارت‌بافی درمنطقه خراسان شمالی ( مداخله بافی ) و قزوین ( پن بافی ) :

• ابعاد و نوع دستگاه : دستگاه كارت‌بافی قزوین ، ساده و كم حجم‌تر نسبت به دستگاه كارت‌بافی استان خراسان شمالی می‌باشد.
• نخ‌های مورد استفاده : نخ‌های مورد استفاده در قزوین، به ‌طور عمده ابریشمی و به‌ ندرت پنبه‌ای می‌باشند اما نخ‌های مورد استفاده در کارت‌بافی خراسان پنبه‌ای و قرقره‌ای هستند.
• نوع ابزار : ابزار مورد استفاده در قزوین ، برای محکم کردن پودها کارد می‌باشد ولی در استان خراسان شمالی ابزاری چوبی میله‌ای ساده می‌باشد.

در علی آباد کتول به این هنر ، نوار بافی گفته می شود . در این منطقه برای بافت این نوار ها از کاموای سیاه و سفید و نخ های گلابتون طلایی و نقره ای که به سیم معروف است استفاده می شود و از این بافته ها بیشتر در تزیین لباس های محلی ، سرآستین ، دور یقه ، حاشیه پیراهن ، قاب قیچی ، قاب مهر ،کیسه پول ، اسپندان ، آینه کیف ، قاب عکس و قاب شانه  استفاده می شود. ابزار بافت کارگاهی آن دو میله چوبی با یک پایه و شانه ای چوبی و نقوش رایج در این منطقه : دوگلی ، ولولک ، اریب ، توقف سیاه ، کله قندی و ماه و ستاره می باشد. ویژگی منحصر به فرد نوارها ظرافت ، مرغوبیت ، تکنیک ویژه و ماهرانه ، بافت فشرده و استحکام بالا است.

این دست بافته های زیبا در چهارمحال و بختیاری با نام وریس بافی شناخته می شود. مواد اولیه آن پشم دست ریس دولا تاب ( تارو پود ) بوده ، در نقوشی بسیار زیبا و کاملا ذهنی و در دو رنگ سیاه و سفید بافته شده و نوع ظریف تر ان که برای بند لباس مورد استفاده قرار می گیرد «شیردنگ» نام دارد.  وریس نوارهای پهن به عرض 5 تا 15 سانتی متر هستند، که کار اصلی آن ها بستن بار حیوانات و همچنین برای استقرار «بهون» یا «سیاه چادر» مورد استفاده قرار می گیرد. برای بافت این نوع نوار عموما از موی بز استفاده می شود که به صورت دستی رنگ آمیزی می شود. پشم مهم ترین مواد اولیه برای بافت وریس و صنایع دستی عشایری است.

ابزار

کارچوب : عبارتست از یک عدد چوب افقی به طول 1 الی 3 متر و با عرض تقریبا 20 سانتیمتر و قطر 10 سانتیمتر که از دو طرف به 2 عدد تیرک به طول 20 الی 30سانتی متر، به صورت عمودی نصب شده است. (دستگاهی که بعد از آماده شدن چله برای شروع به کار بافت از دو طرف آن دو سر چله وصل می شود).

چَپَر (کارت) : عبارتست از یک صفحه به شکل مربع، مستطیل، مثلث، چندضلعی که در چند زاویه آن روزنه هایی جهت عبور تارها تشکیل شده. این چپرها از جنس چوب نازک، طلق یا حتی کارت تلفن و اینترنت تهیه می شوند، که متداول ترین آن ها مربع شکل است و در میان انگشتان دست راحت تر قرار می گیرد، اندازه کارت های مربع از 6 تا 9 سانتیمتر متغیر است.

کارد : وسیله ای است که بیش تر شبیه کارد آشپزخانه بوده و از جنس چوب، به طول 34 سانتیمتر می باشد که بعد از عبور پود از بین تارها، برای محکم کردن پود استفاده می شود.

پودچین : وسیله ایست که پودها به دور آن پیچیده می شود، تا در هنگام بافت استفاده شود. جنس آن نیز از چوب می باشد.

چوب چله جمع کن : چوبی است به طول 23 سانتیمتر که بعد از اتمام چله کشی، از انتهای چله به چوب گره زده می شود و ادامه چله را بر روی این چوب جمع می کنیم. نخ های ابریشم، پنبه، گلدوزی و غیره که به عنوان تار و پود از آن ها استفاده می شود.

از آنجایی که این هنر نیاز به ابزار پیچیده ندارد و دسترسی به ابزار آسان است، هرکس می تواند در منزل شخصی خویش، این محصول را تولید کند. البته اگر مواد اولیه در دسترس باشد.

کارت ، وریس بافی

مراحل

اندازه کارت های مربع از 6 الی 9 سانتیمتر متغیر است و جنس این کارت ها قبلا از عاج، چرم گاو، پوست آهو، سفال و فیبر بود. ولی امروزه از چوب نازک، طلق یا حتی کارت های تلفن و اینترنت استفاده می شود. هنگامی که کارت ها همگی نخ کشی شدند، آن ها را دسته نموده، با چرخش تواَمان یا انفرادی کارت ها به جلو یا عقب (45 درجه) یا 4/1 دور باعث بلند شدن یک سری تار می شود و در نتیجه دهانه ای ایجاد می گردد، که پود به راحتی از میان آن عبور خواهد نمود. ویژگی بارز این تکنیک بافت، در چرخش کارت ها بوده که پیچیدن (تابیدن) تارها دوبه دو، به دور هم را سبب می گردد. این ویژگی، تشخیص یک نوار کارت بافت را از دیگر بافت ها آسان تر می سازد. مرحله چله دوانی یا چله کشی به این شکل است، که نخ های تار رنگی از روزنه کارت ها که به زبان بومی چپر نامیده می شود، عبور داده می شود. (وجه نامگذاری طرحهای مختلف پن نیز تعداد این چپرهاست) نخ های تار یک بار از روزنه بالای کارت گروه (1 و 2) و یک بار دیگر از روزنه پایین کارت گروه (3 و 4) عبور داده می شود و با گردش چپرها در جهات مختلف، جای تارهای زیر و رو عوض می شود و با عبور از لابه لای تارها، نقش دلخواه به دست می آید. بعد به وسیله پودچین آماده شده، بافته می شود. بعد از این عمل؛ عمل واکشی انجام می شود. درعمل واکشی؛ تارها به صورت موازی در کنار هم قرار گرفته و هرگونه نفص و گره خوردگی که در تارها ایجاد شده، برطرف می گردد. بعد نخ استاد به دور تارهای گروه 3 و 4 کارت ها بسته می شود تا کارت ها هنگام بافت جابه جا نشود. بعد از بستن نخ استاد و مرحله بعدی واکشی، چله آماده نصب بر روی کارچوب می باشد.

واکشی : هنگامی که پن به مقدار معین بافته می شود از یک طرف پن را جمع می کنند؛ ادامه چله برای بافتن آماده می شود. در این زمان، نخ های چله را یکی یکی کنترل می کنند، تا گره نداشته باشند یا از لحاظ شل و سفت بودن، نخ ها به یک اندازه مساوی باشند.

نخ استاد : نخی ضخیم به طول تقریبا 19 سانتی متر می باشد، که نخ های چله گروه (1 و 2) را از گروه (3 و 4) جدا می کند. نخ استاد به دور نخ های گروه (3 و 4) بسته می شود. علت نام گذاری نخ استاد به این نام را این چنین می توان توصیف نمود: هنگام چرخش کارت ها و بافت پن؛ اگر یکی از نخ ها جابه جا شود یا گره بخورد یا هر مشکل دیگر ایجاد شود، توسط این نخ مشخص و برطرف می شود، بنابراین به نوعی نقش راهنما و استاد را در مراحل بافت پن یا وریس ایفا می نماید.

روش چله کشی

چله کشی  را به دو روش می توان انجام داد :

1. چله کشی به شکل دیواری یا ایستاده
2. چله کشی به شکل زمینی یا خوابیده

ابزار مورد استفاده این روش چله کشی وسیله ای به نام چاغه است، چاغه از جنس چوب و دارای دسته است که روی دسته، یک عدد چوب به شکل افقی قرار دارد و تعدادی میخ روی چوب افقی نصب شده و در انتهای دسته، تعدادی روزنه برای عبور نخ ها وجود دارد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• کارت بافی ، میراث معنوی ایران / 1388
• دایره المعارف هنرهای دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم 1388