کلاه نمدی

از بخش های مهم بدن انسان ، سر می باشد. بشر در طول تاریخ با پوشش و تزئیناتی که برای سر در نظر گرفته بود نه تنها قصد محافظت از آن را داشت بلکه برای معرفی موقعیت و طبقه اجتماعی ، سن و نظام اعتقادی از آن استفاده می کرد.
یکی از پوشش هایی که سر را می پوشاند ، کلاه می باشد که سر را در مقابل سرما ، نور خورشید ، وزش باد و برخورد با اشیا و اجسام حفظ می کند. کلاه نمدی از استحکام زیادی برخوردار است و به خوبی از سر در مقابل نیش پرندگان ، گزند جوندگان و حشرات و تا حدی از اشیاء نوک تیز و برنده محافظت می کند.

پیشینه کلاه نمدی

قدمت نمد مالی و ساخت کلاه نمدی به زمان اهلی کردن گوسفندان و استفاده از پشم آن برای پوشاک ، باز می گردد. قدیمی ترین سند که استفاده از کلاه نمدی مربوط به نقش برجسته « آنوبانینی » (Anubanini) ، شاه لولوبی ها در سر پل ذهاب است. این نقش برجسته با قدمتی 4800 ساله به عنوان قدیمی ترین نقش برجسته ایران و شاید آسیا و جهان باشد.در این نقشه برجسته ، آنوبانی نی کلاه نمدی بر سر دارد.

لولوبی ها از اقوام غیر آریایی هستند که از حدود 5000 سال پیش از حکومت های ماد و پارس در منطقه وسیعی از شمال کوهستان زاگرس که از قسمت شمال غربی دریاچه ارومیه آغاز شده و استان های آذربایجان غربی ، همدان ، کردستان ، لرستان و کرمانشاه را به همراه بخش وسیعی از کوهپایه های علیای رود دیاله در عراق در بر می گرفت، زندگی می کردند.

کلاه آنوبانینی

تصاویر به جا مانده در تپه قلایچی در بوکان از دوره مانویان و هم چنین تاج هایی از دوره ساسانیان، نشان دهنده این است که یک نیم تاج بر روی کلاه نمدی پوشیده می شده است. جنگجویان هخامنشی و افسران مادی از کلاه نمدی استفاده می کردند. کلاه راسته از کلاهان شاهان هخامنشی بوده است. کلاهی نمدین ، بلند و ساده بوده که گردی لبه بالایی ، از گردی لبه پایینی بزرگتر بوده به همین خاطر طاق آن در دورتادور کلاه از دیواره اش بیرون زده می شد. به گفته هزیکیوس (Hesychius) آن را با موادی صمغی و معطر آغشته می کردند و با طلا و جواهر زینت می دادند. این کلاه جنبه تشریفاتی داشته و در مواقع رسمی از آن استفاده می شد. به گفته کتزیاس فقط شاه حق داشت که این کلاه را بر سر گذارد ولی اردشیر دوم ، داریوش پسر و ولیعهدش را از این قاعده مستثنی داشت. پژوهش های میراث معنوی یونسکو ،کلاه نمدی ایرانی را با سابقه ترین کلاه فرآوری شده اعلام کرده است.

نیم تاج بر روی کلاه نمدی ، تپه قلایچی

مواد اولیه:

ماده اولیه ای که برای تهیه کلاه استفاده می شود ، پشم گوسفند و گاهی کرک بز ( پشمی که لابلای موی بز است) می باشد که در اثر رطوبت ، فشار و حرارت در هم تنیده می شود. برای بالا بردن کیفیت کلاه ، صابون و زرده تخم مرغ نیز به ماده اولیه افزوده می شود. گاه برای جلوگیری از چرک شدن و تعریق کلاه داخل آن را با پارچه ای که به آستر معروف است می پوشانند.

کلاه نمدی در دیگر نقاط کشور نیز رواج دارد و به عنوان یکی از رشته های صنایع دستی به شمار می رود. کلاه در بین عشایر ایران از جمله بختیاری ها تنها بخشی از لباس و نوعی پوشش نیست بلکه یک نماد اجتماعی است که هویت ایلی و اجتماعی را به نمایش می گذارد. « کلاه» برای بختیاری ها حائز ارزش و اهمیت فراوانی بود. کلاه نشانه ی سروری ، بزرگی ، جنگاوری ، دلاوری و پهلوانی است و بیان کننده بلوغ ، مردانگی و جایگاه مرد می باشد. همانطور که برهنگی « سر » و « پا » نشانه بی ارج بودن ، فرومایگی ، اندوه و غم ، ناتوانی و بی پناهی است کلاه بر سر گذاشتن ، اعلام بلوغ و کمال اجتماعی ، ابراز وجود ، تشخص و ارزشمندی است. کلاه نشانه شرف و غیرت است و کج نهادن آن بر سر حکایت از بزرگی و سروری ، دلاوری و جوانمردی و شجاعت است. چنانکه « خواجه شمس الدین حافظ» می فرماید:

نه هر که طرف کُلَه کج نهاد و تند نشست ، کلاه داری و آئین سروری داند

در سنگ نگاره های ایرانی هیچگاه مرد بزرگی بدون کلاهی یافت نشده است ، نقش کلاه بر سنگ نگاره های قبرها دیده شده که بیان کننده این است که این قبر متعلق به مردی بزرگ می باشد.

مشخصه کلاه های اقوام مختلف :

کلاه بختیاری پوششی است گرد ، از جنس نمد ( پشم ) ، بیشتر به رنگ سیاه و گاهی به رنگ قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره ، بدون لبه ، از پائین به بالا گشادتر ، پایین آن سفت تر و فرم و شکل آن نیمکره بوده و معمولا شکل سر را به خود می گیرد. اندازه ارتفاع آن در طول زمان نوسان داشته و در حال حاضر نزدیک به 12سانتیمتر است. ضخامت نمد کلاه حدود 5 میلیمتر و جنس آن مرغوب و خیلی نرم باشد.
«کلاه نمدی» از خصوصیات ویژه لباس مردان لر است. تنها تفاوت در مناطق مختلف به رنگ کلاه مربوط می شود. کلاه نمدی سیاه تنها در بین بختیاری ها استفاده می شود اما کلاه نمدی های مورد استفاده در میان لرهای کهگیلویه و بویراحمد و لرستان ، به رنگ قهوه ای تیره و روشن می باشد. کلاه نمدی در بین اهالی دیلمان در استان گیلان نیز همچنان رایج و رنگ آن معمولاً قهوه ای است. قشقایی ها نیز نوعی کلاه نمدی سفید رنگ (گاهی قهوه ای ) که به کلاه دوگوشی معروف است و شبیه به تاج می باشد ، استفاده می کنند. در گذشته استفاده از کلاه نمدی در بین ساکنان ساحل شمالی خلیج فارس به ویژه در استان بوشهر رواج داشته است.

کلاه قشقایی ، معروف به دوگوشی

کلاه بختیاری

کلاه نمدی در گویش های مختلف :

از کلاه در میان کردها «کولاد» ، در زبان پهلوی «کولاف» ، در میان گیلک ها و سمنانی ها «کوله» ، در لهجه سنگسری « کلف » ، در لهجه نطنزی «کله» و در لهجه طبری «کلا» نام می برند.

انواع کلاه نمدی :

• کلاه خسروی : این کلاه عقب و جلو ندارد و از هر طرفی می توان آن را روی سر قرار داد. بر بخش فوقانی کلاه معمولا سه سوراخ به عنوان هواکش و جلوگیری از تعرق تعبیه می کنند.

کلاه خسروی سفید: این کلاه مورد استفاده بسیاری از بزرگان و جنگجویان بوده است ، بسیاری از سواران بختیاری در جنگ های مشروطه کلاه سفید بر سر داشتند. این کلاه در گذشته رواج بیشتری داشت و امروزه از این نوع کلاه استفاده نمی شود.

کلاه خسروی سیاه : استوانه ای شکل و سیاه رنگ است. انتهای آن اندکی بر آمده می باشد و از ارتفاع کمتری نسبت به کلاه های قدیمی ( کلاه سفید) برخوردار است . البته نسبت به کلاه ها ی مشابه دیگر از ارتفاع و مرغوبیت بیشتری برخوردار است.

• شب کلاه «شوکله shaw kola » : این کلاه بیشتر توسط جوانان مجرد ، چوپانان ، افراد کم درآمد و گاهی به هنگام کار مورد استفاده قرار می گیرد. این کلاه از یک نمد ضخیم تر و پست تر ساخته می شود ، معمولا به رنگ قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره است. به این دلیل به آن شب کلاه می گویند که چوپانان با این کلاه می خوابیدند و سر را بر روی قطعه سنگی یا شیئی می گذاشتند و کلاه حائل بین سر و آن شی بوده است. اما به نظر می رسد از دیر باز ایرانیان شب کلاه را در شب بر سر می گذاشتند ؛ چنانکه در شعر آمده است:

سرم ز می چو شود گرم پادشاه خودم        چو شمع افسر من شد کلاه شب پوشم

• کلاه های نمدی تخم مرغ شکل: این کلاه در مناطق کوهستانی استان گلستان متداول است. طرز تهیه آن ها شباهت بسیاری به نمدمالی دارد. این کلاه ها معمولاً از پشم قهوه ای (شتری) و مشکی تهیه می شود. دور تا دور این کلاه به جز قسمت جلویی آن لبه دارد که در مواقع سرما روی گوش ها را می پوشاند. در برخی از منابع عنوان شده این کلاه به عنوان کلاه مادها معروف است.

مراحل تولید :
برای تولید کلاه نمدی ، پشم را اغلب با کرک بز مخلوط کرده و آن را با قلیا شسته، تا چربی آن را گرفته شود. سپس آن را آب می کشند و پس از خشک شدن ، با شانه پشم ، آن را شانه می کنند و یا با کمان حلاجی می زنند. پشم زده شده را به شکل دایره ای که دو برابر اندازه کلاه است در آورده که به آن انگاره می گویند. وقتی ضخامت آن یکسان شد آن را روی تاوه ( توده ) گذاشته ، زیر آن آتش زغال چوب قرار داده و به ملایمت گرم کرده و از هم باز می کنند. وقتی که پشم و آب صابون گرم می شود آن را با دست به ملایمت و سپس به سختی فشار داده و دوباره رها می کند. به محض این که نمد شکل گرفت بالشتک پنبه ای همواری وسط انگاره می گذارند که اندازه آن تقریباً به اندازه قطر کلاه است. آن گاه یک انگاره دیگری که از پشم زده شده و اندازه آن کوچک تر از انگاره اولی است روی بالشتک گذاشته و نمد رویی را روی زیری می کشند و دو تکه را به هم وصل می کند یا به اصطلاح لب می گیرد و سپس تمام آن را در آب صابون فرو می کند. پس از این که کمی آن را می چلاند روی یک تکه قماش پنبه ای گذاشته و هر دو را نورد می دهد. به عبارت دیگر، انگاره و پارچه کلاه مالی را تبدیل به یک لوله می کند و بدین ترتیب از تداخل نمدها جلوگیری می کند. این چونه را در کاسه آب صابون گرم گذارده و با دو دست و یک پا مالش می دهد و این عمل نمدمالی در حدود 10 الی 15 دقیقه طول می کشد که پس از آن نمدمال به دقت آن را از هم باز کرده وسط انگاره را پاره می کند و سوراخ آن را گشادتر می کند. بالشتک را بیرون آورده هر قسمت باز شده را به شکل گوشه در می آورد. گاهی نمد را قالب می زند گوشه را کامل می کند و دوباره آن را در کاسه آب گرم می گذارد تا مشته شود و شکل کلاه با تراکم مورد نظر به دست آید. ضمن کار ، وصله های نازکی با کمی انگاره پشمی اضافه کرده ، آن را می مالد.

تنها تزئین بر روی کلاه نمدی، یک نوار قیطانی در لبه کلاه بوده است که امروزه تقریبا برافتاده است.

از دیرباز کارگاه های نمد مالی در شهرهای شوشتر ، دزفول ، ایذه ، شهرکرد ، بروجن ، نجف آباد و...فعال بوده اند. امروزه کارگاههای تولید کلاه نجف آباد مشهورتر هستند.
امروزه با هجوم فراوان کلاه های غیر ایرانی از جمله کلاه های چینی ، افغانی ، بنگلادشی و انگلیسی به بازار داخلی و همچنین ارزان بودن آن باعث شده که کلاه مالی دیگر مانند گذشته رونق خود را نداشته باشد و هرگز نمی توان آن را در یک لباس فروشی یافت و باعث استقبال مخاطبان از کلاه های غیر نمدی شده است.
این روزها هنر کلاه مالی به هنری سفارشی تبدبدل شده است ، به گونه ای که خریداران کلاه نمدی فقط عشایر می باشند.

از جمله مشکلات این شغل می توان به بیمه نبودن شاغلین این بخش و سختی آن اشاره کرد.

تهیه کلاه نمدی

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع:

• نگاهی به کلاه پارسیان در روزگار هخامنشیان / یحیی ذکا / مجله هنر و مردم / مهر 1342 / شماره 12