پاپیه ماشه

تعریف

از صنایع دستی سنتی و زیبای ایران « پاپیه ماشه / Papier Mache » نام دارد که واژه ای فرانسوی می باشد. پاپیه به معنی کاغذ و ماشه به معنی مچاله کردن می باشد. شاید علت این نام گذاری کاربرد کاغذهای باطله در ساخت این اشیا می باشد. این اصطلاح به اشیا مقوایی که با مینیاتور روی آن تزئین و با لاک ویژه ای پوشش داده می شود گفته می شود. موضوعاتی که برای نقاشی بر روی این اشیا به کار گرفته می شد معمولا گل و مرغ ، تذهیب ، تشعیر ، صورت سازی ، منظره ، صحنه های بزم و رزم ، شکار ، مساجد و ابنیه ، داستان های شاهنامه ، حیوانات و زندگی روزمره مردم در حالات مختلف می باشد. در گذشته به این هنر ، لاک کاری و یا روغنی سازی^[1] ، گفته می شد.

این هنر ابتدا در خدمت جلدسازی بود. یکی از زیباترین این جلد ها متعلق به دکتر ر.ف. مارتین بوده که حاوی طرح طوماری سادهاما چشمگیری است که با خاتم بندی های صدفی پرمایه گردیده است. جلد دیگری با نقش مجالس درباری در موزه دوسلدورف موجود می باشد.

تاریخچه

قدیمی ترین آثار کشف شده از جنس پاپیه ماشه اشیائی از قبیل کلاه های تشریفاتی ، نظامی و همچنین درپوش ظرف های کشف شده متعلق به سلسله «هان» در چین می باشد.

قدمت این هنر در اروپا به قرن پانزدهم میلادی باز می گردد. فرانسوی ها اولین کسانی بودند که توانستند پاپیه ماشه را به صورت تجاری تولید کنند. کارخانه های پاپیه ماشه سازی در طول صد سال در سرتاسر روسیه ، انگلستان و به طور کلی اروپا و بعد از آن در آمریکا راه اندازی شدند. آثار بسیار متنوعی در این کارخانه ها تولید می شد از جمله اشیا کوچک فانتزی و کاربردی همچون انفیه دان ، جعبه مداد ، آباژور ، انواع عروسک و ... . امروزه در برخی ایالات آمریکا از پاپیه ماشه برای ساخت تابوت استفاده می کنند.

اما هنرمندان و صنعتگران ایرانی پس از آشنایی با ساخت مقوا ، شیوه های تازه ای را در این زمینه ابداع کردند و ذوق و مهارت خود را در ساخت آثاری چون جلدهای روغنی ، قلمدان ، قاب آئینه ، رحل قرآن ودیگر اشیایی که در فرهنگ صنایع دستی ایران به «لاکی» معروف هستند به کار گرفتند. در دوره صفویه و بویژه آغاز سلطنت شاه تهماسب بود که جلد لاکی به دست هنرمندان قزوین ابداع شد. در این دوران هنرمندان با این شیوه به ساخت وسایل می پرداختند و نقاشان با نقش مجالس شکار و رزم و تذهیب با خطوط اسلیمی و ختایی این آثار را زینت می بخشیدند. مرکز عمده تولید محصولات پاپیه ماشه در زمان صفویان اصفهان و قزوین بود. در  دوره زند و قاجار نیز این هنر بسیار مورد توجه قرار گرفت و آثار بسیار زیبایی در این زمینه به یادگار مانده است.

جلد پاپیه ماشه با نقش ناصرالدین شاه

قاب آیینه به شیوه پاپیه ماشه ، مربوط به دوره قاجار

قلمدان سازی به شیوه پاپیه ماشه

تا قبل از دوره زند قلمدان ها را از چوب یا فلز می ساختند و برای تزئین آن از مفتول های طلا و نقره استفاده می کردند. این قلمدان ها بسیار سنگین بود. هنرمندان دوره زند قلمدان هایی سبک به شیوه پاپیه ماشه ساختند که بسیار مورد استقبال مردم قرار گرفت و بدین ترتیب کارگاه های متعدد قلمدان سازی در تهران و اصفهان دایر شد. قیمت این قلمدان ها به نقوش کار شده بر روی آن بستگی داشت. نقوشی که برای تزئین قلمدان به کار می رفت بیشتر خیالی بودند که عبارت بودند از نقوش جانوری ، طرح های تزئینی ، گل و بته ، پرندگان زیبا ، شکارگاه و گاهی چهره ای از دلدادگان و ... .

در سال های آخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ، نقاشان قلمدان گاهی پنجاه تومان اجرت می گرفتند که این مبلغ در مقایسه با نان که در آن زمان هر سه کیلوی آن یک قران قیمت داشت رقم بسیار بالایی بود. اما با ورود عکس برگردان به کشور این وضعیت تغییر کرد و این نقاشان به مشاغل دیگر روی آوردند و در نتیجه قلمدان سازی رو به افول نهاد.

قلمدان به شیوه پاپیه ماشه

برای این که بتوان پاپیه ماشه محکم و مقاومی تهیه کرد و از آن همانند چوب در ساخت وسایل بهره بردبه این ترتیب عمل می کنند : ابتدا برگ هایی از کاغذ آهار نخورده را از هر دو طرف با مخلوطی از سریشم و آرد می پوشانند ؛ بعد از این که هوای مابین لایه ها خارج شد آن را به روغن بزرک آغشته ، داخل قالب های فلزی قرار داده و در دمای 100 درجه فارنهایت خشک می کنند. این محصول بسیار محکم و مقاوم در برابر رطوبت است. انعطاف پذیری خمیر پاپیه ماشه و استحکام آن بعد از خشک شدن مورد توجه ماکت سازان و معماران قرار گرفت از این رو آثار بسیار زیبایی به شیوه پاپیه ماشه ساخته شد که از مشهورترین آن ها ماکت کلیسای یکپارچه ای است که در نروژ به یادگار مانده است.

مواد اولیه

• بدنه یا زیر ساخت : برای تهیه آن معمولا از خمیر کاغذ فشرده استفاده می شود.
• چسب سریش
• روغن کمان^[2] : روغنی پوشش دهنده و جلا دهنده است.( امروزه به جای این روغن از روغن جلا استفاده می شود. )
• رنگ : رنگ مورد استفاده از سه منشا معدنی (مانند لاجورد ، زرنیخ ، سفیداب ، اخرا ) ، گیاهی ( مانند نیل ، روناس ) و حیوانی ( مانند قرمزدانه ) تهیه می شود. رنگ ها را میان دوسنگ به نام « سن سنگ و بالا ساب » می سایند تا کاملا نرم شود ، سپس آن را با کمی سریشم و شیره انگور یا صمغ عربی مخلوط کرده و رنگ را آماده مصرف می کنند. امروزه از رنگ های آماده برای این کار استفاده می کنند.

ابزار کار

• سوهان : برای ساییدن لبه های مقوای آماده شده و همچنین گرد کردن لبه ها مورد استفاده قرار می گیرد.
• گزن : وسیله ای شبیه چاقو که لبه تیزی دارد و در تهیه زیرساخت برای بریدن مقواها مورد استفاده قرار می گیرد.
• پرس : لایه های کاغذ تازه چسب خورده را با این وسیله تحت فشار قرار می دهند.
• زه : برای برطرف کردن پرزهای کاغذ از این وسیله استفاده می شود.
• کاغذ سمباده : برای صاف و صیقلی کردن پشت و وری زیر ساخت از این وسیله استفاده می شود.

نحوه ساخت

ساخت بدنه یا زیر ساخت اشیایی که سطحی هموار داشتند (مانند جلد کتاب ، رحل قرآن و ... ) به سه طریق انجام می پذیرد :

• روش چلواری :  این روش در زمان های بسیار گذشته رایج بود.  در این روش پارچه چلوار را با سریشم و مقداری شیره انگور آغشته می کردند و سپس آن را به اندازه دلخواه چند لا کرده و با مشته می کوبیدند ؛ به این ترتیب مقوایی محکم ساخته می شد که به آسانی پاره نمی گردید.
• روش خمیری :  در این روش کاغذ های باطله و تکه های منسوجات پنبه ای را در محلولی از شوره ریخته و با کوبه و در فاصله زمانی مشخصی کوبیده و هم می زدند ، سپس سریش را به آن اضافه می کردند تا به شکل خمیری قهوه ای رنگ در آید. سپس خمیر را بیرون آورده و دوباره با آن سریش اضافه می کنند تا پس از خشک شدن ترک نخورد. سپس آن را در کیسه ریزبافتی می ریختند تا مقداری از آبش گرفته شود. سپس آن را روی پارچه ای پهن کرده و یا یک ماله آن را صاف و هموار می کردند و می گذاشتند تا خشک شود. پس از خشک شدن کاغذی نرم و ضخیم به دست می آمد. پس از آن صحافان چند برگ از آن را روی هم چسبانده و با مشته می کوبیدند تا مقوایی فشرده به دست آید و برای جلد کتاب مورد استفاده قرار گیرد. امروزه این روش نیز کاربرد ندارد.
• روش کاغذی : یک برگ کاغذ مرغوب را خیسانده و به گونه ای که حباب هوا زیر کاغذ باقی نماند بر روی سنگ مرمری پهن می کنند. سپس کاغذ های نامرغوب ، باطله و یا روزنامه را به اندازه دلخواه بریده ، به سریش آغشته و بر آن می چسبانند.سپس تخته ای مسطح بر روی کاغذها گذاشته و با پرس دستی کوچک یا وزنه ای سنگین آن را تحت فشار قرار داده و حدود 24 ساعت بعد نیز آن را به همان حال باقی می گذارند  تا کاملا خشک گردد ، سپس با «گزن» آن را به شکل دلخواه بریده و گونیا می کنند.

 در صورتی که وسایل مورد نظر مدور یا استوانه ای و یا سایر احجام هندسی باشد هنرمند بعد از ساختن جدار خارجی محصول به روش کاغذی که در بالا توضیح داده شد ، سایر قسمت های کالا را با قالب هایی به شکل دلخواه تهیه ، پس از خشک شدن به یکدیگر چسبانده و بعد از سوهان کاری به نقاشی بر روی آن می پردازند. برای نقاشی بر روی آن باید در ابتدا سطوح داخلی و خارجی آن را با یک رنگ آستری از جنس رنگ روغن بپوشانند. بعد از خشک شدن ، سطوح داخلی آن را به همان رنگ آستری (که معمولا مشکی است) باقی گذاشته و به نقاشی قسمت های خارجی و قابل رویت محصول می پردازند. اگر برای پوشش زمینه از رنگ روشن استفاده کرده باشند ابتدا با قلم مو یک لایه لعاب کتیرا بر سطح کار می کشند و بعد از طراحی به رنگ آمیزی نقوش می پردازند. اما اگر برای پوشش زمینه از رنگ های تیره استفاده کرده باشند بعد از کشیدن یک لایه کتیرا بر روی کار ، نسبت به نوع نقشی که تصمیم به کشیدن آن را دارند ابتدا به رنگ آمیزی پرداخته و سپس به ترسیم نقوش می پردازند. در نهایت برای شفافیت و ثبوت رنگ ها روی آن را با روغن کمان جلا می دهند. (البته امروزه از روغن جلا و انواع براق کننده ها برای این منظور استفاده می شود.)

ساخت مجسمه به شیوه پاپیه ماشه

برای ساختن مجسمه های کاغذی از دو روش لایه چسبانی و خمیر کاغذ استفاده می کنند.

• لایه چسبانی ( با استفاده از زیر کار «یونولیت» )

ابتدا سطوح طرح مورد را به وسیله کاغذ پوستی از یکدیگر تفکیک کرده و هر یک از سطوح را به طور جداگانه و به صورت الگو بر روی یونولیت قرار داده ، بریده و با سمباده صاف می کنند. چسب چوب را با کمی آب ولرم در یک ظرف دهان گشاد رقیق می کنند ، روزنامه و کاغذ های باطله را در اندازه های کوچک می برند. یک قطعه بریده کوچک کاغذ را در چسب چوب فرو برده و فاشر می دهند تا آهار آن از بین رود و نرم شود. سپس آن را بر روی قطعات یونولینت بریده شده می چسبانند ؛ این کار را ادامه می دهند تا حداقل پنج لایه با ضخامت یکسان تمام سطح قطعه را بپوشاند. سپس آن ها را در هوای آزاد خشک می کنند. پس از خشک شدن آن ها را با سمباده هموار کرده و مطابق طرح با چسب چوب به یکدیگر متصل می کنند. بعد از خشک شدن چسب مجسمه آماده رنگ آمیزی می باشد.

• با استفاده از خمیر کاغذ 

کلیه موارد اجرایی مطابق روشی است که در بالا ذکر شد با این تفاوت که در ساخت اسکلت زیر کار به جای یونولیت از روزنامه یا کاغذ های باطله استفاده می کنند ؛ برای این کار ابتدا را در اندازه های مناسب به صورت مچاله و در هم فشرده کنار هم قرار داده و با سیم مفتولی نازک به یکدیگر وصل می کنند تا شکلی از طرح اولیه به عنوان اسکلت زیر کار به دست آید.

از نکاتی که در هنگام ساخت باید به آن توجه شود این است که ضخامت بدنه باید به قدری باشد که در هنگام استفاده تغییر شکل ندهد. زیر ساخت یا بدنه نباید دارای لبه های تیز و برنده باشد و همچنین باید از سطح اتکای مناسبی برخوردار باشد.
نکته مهم دیگر این است که تمام سطح کاغذی باید پوشیده شده و قابل مشاهده نباشد.

مراکز تولید

 این هنر از دوران صفوی تا اواخر دوران قاجار در اصفهان ، یزد ، آذربایجان ، کاشان ، تهران ، قزوین رواج داشت.

پانویس

1. روغنی سازی : همه مصنوعات از جنس مقوا ، کاغذ و چوب که بر سطح آن ها بوم سازی انجام و پس از نقاشی روغن کاری شده باشد در زمره آثار روغنی سازی شده قرار دارد.

2. روغن کمان : ابتدا (سندروس) را پس از نرم کردن با کمی روغن بزرک مخلوط کرده ، روی آتش می گذاشتند تا خوب پخته شود. سپس آن را از صافی گذرانیده و مقداری از تقطیر نفترا به عنوان ماده حلال به آن اضافه می کردند و با قلم مو بر روی کار می کشیدند. این روغن مانند روغن طلا و یا سلیفون قشر نازک و شفافی بر روی نقش ها ایجاد کرده و آن ها را ثابت نگه می داشت تا آب و رطوبت به آن نفوذ نکند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• روغنی سازی هنری که باید بیشتر شناخته شود تا پر رونق بماند / حسین یاوری / مجله رشد آموزش هنر / بهار 1390 / شماره 25
• کاغذ پاپیه ماشه و مجسمه های کاغذی / محمد ابراهیم ابراهیمی / مجله مطالعات هنرهای تجسمی / سال 1378 / شماره 6