قالی بافی

ریشه یابی واژه قالی و فرش

واژه قالی، مشهورترین واژه در زبان فارسی امروزی برای زیراندازی است که گره و پرز داشته باشد و فرش واژه ای است که در مورد هر نوع گستردنی همچون گلیم، حصیر، قالی و حتی سنگ فرش های آجرین خیابان ها نیز به کار می رود. در فرهنگ های فارسی واژه قالی به صورت «غالی» نیز بکار رفته است. بنابراین نمی توان با صراحت بیان کرد که این واژه حتما می بایست با قاف نوشته شود.

برخی از محققان معاصر کوشیده اند ریشه ای برای این کلمه ارائه دهند و از آن جمله « قالیقلا » که نام شهری در قفقاز است را عنوان کرده اند، لیکن هیچگونه سیر تحولی از این نام تا رسیدن به واژه قالی بیان نداشته اند و از سویی دیگر عده ای نام این شهر خیالی را کنار گذاشته و واژه قالی قلعه را به عنوان ریشه کلمه قالی بیان نموده اند (چه آنکه در بین آذری زبان ها قلعه را گلا یا گالا تلفظ می کنند).

از طرفی دیگر روستاهای بسیاری در ایران یافت می شوند که نام قالی باف بر آنها نهاده شده است. به هر حال بررسی چندین متن و کتیبه پهلوی نشان دهنده واژه ای است که تا پیش از این «پربین یا daren» ترجمه می شد و در چندین متن امروزی به صورت ابریشمین یا «Saren» تصحیح می گردد. در کلیه این متون واژه مورد نظر به مفهوم زیرانداز به کار رفته است.

در متونی دیگر نیز این واژه «شالین» یا حتی«Vasnem» خوانده میشود. لیکن می توان آن را به صورت «Kalen» کالین و یا قالین نیز ترجمه کرد که این امر بعید نیست. چرا که اولا تبدیل کاف آغازی در عبارات، قالین تلفظ می شود، کما اینکه در شمال خراسان نیز باصری ها، ایزد خواستی ها، داراب، در کامفیز، مرودشت و کربال استان فارس و در دشمن زیاری کهکیلویه و بویراحمد این واژه به صورت قالین تلفظ می گردد.

از سوی دیگر بسیاری از دانشمندان ریشه قالی را از آن ایلات ترکنشین می دانند حتی اگر چنین فرضی را نیز صحیح بدانیم، خواهیم دید که در بین کلیه این قبایل واژه قالی به همان گونه تلفظ فارسی پهلوی است. ازبکها اصطلاح قالین و قالی را به کار می برند. ترکمن ها قالین و هلی می گویند. در آذربایجان خالی یا خالچا می گویند. ترکان آناتولی عبارت «خ» ندارند لذا آن را هالی «hali» یا هلی «hali» تلفظ می کنند و از همه جالب تر مردمان کشمیر هستند که واژه اصیل کالین را بکار می برند. به هر صورت مشخص می گردد که واژه کالین ریشه اصلی کلمه قالی یا قالین است.

واژه کالین از صورت باستانی «Karayan» است که در وندیداد (فرگرد ۲ بندهای ۲ و ۳) بکار رفته است و هر دوی این واژه ها از ریشه «Kar» که ریشه واژه کاشتن است گرفته شده. به عبارت دیگر، بشر و تمدن باستانیان ایران، بستن گره در میان تار و پود فرش را مترادف با کاشتن بذر و نهال در خاک دانسته و از این رو نام کالین، قالین و قالی را بر آن نهاده اند.

تاریخچه قالی یا فرش

طبق روایات شاهنامه فردوسی، آغاز فرش بافی، رشتن و بافتن به زمان تهمورث یعنی زمان پیشدادیان باز می گردد. در تاریخ طبری از فرش هایی که با مو و پشم حیوانات در این دوره بافته شده سخن رفته است.

قدیمی ترین نشانه از هنر قالیبافی به عصر مفرغ باز می گردد این نشانه یک کارد قالیبافی است که از گورهای عهد مفرغ ترکمنستان و شمال ایران یافت شده است. در شهر سوخته (دشت سیستان - جنوب شرقی ایران) نیز فرش های حصیری و پارچه و ابزارهای بافندگی به دست آمده که متعلق به 2800-2500 پیش از میلاد است. در دوره هخامنشیان، به نقل از گزنفون، شهر کهن ساردیس به قالی های گره باف خود فخر می کرده که به نقش های حاشیه و هیکل های مردان و شیردال های افسانه ای آراسته بوده است.

کهن ترین قالی ها به ترتیب: قالی کشف شده در نقش برجسته کاخ نینوا، فرش پازیریک از پنجمین گور اقوام سکایی، تکه فرش قومس (دوران ساسانیان)، فرش آناتولی (13-14م).

فرش کشف شده از اکتشافات پازیریک

از دوره اشکانیان تنها می توان به فرش مقبره لو-کان چین اشاره کرد که به عقیده پژوهشگران پشم آن از قفقاز (که در آن زمان متعلق به ایران بود) است. از دوره ساسانیان نیز تکه فرش قومس و فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان که در تالار بار عام کاخ تیسفون گسترده بوده و پس از حمله اعراب به عنوان غنیمت تقسیم شده است.

در قرون اولیه هجری پس از نفوذ اسلام طرح فرش ها، به سبب منع شبیه سازی و زینت، تغییر کرد امّا در زمان خلفای عباسی که تجمل گرایی و قصرهای پر زرق و برق رواج یافت بافت این گونه فرش ها نیز رونق گرفت. از دوره سلجوقی نیز تکه فرشی با نقوش هندسی در موزه اوقاف استانبول نگهداری می شود.

سفرنامه ابن بطوطه از دوره ایلخانان به فرش های عظیم و گرانبهای کاخ غازان خان و فرش های حرم امام رضا (ع) در مشهد اشاره کرده است. در دوره تیموریان از کارگاه های بزرگ قالی بافی سبزوار و استفاده از مینیاتور در نقشه فرش ها توسط نگارگران چیره دست سخن رفته است.

در دوره صفوی در کنار قصرهای پادشاهان کارگاه های قالی بافی بنا شد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.

شاه اسماعیل صفوی کارگاه های قالی بافی در تبریز را توسعه داد.

در دوره شاه تهماسب صفوی قالی ایران در زیبایی و ظرافت بافت به حد کمال می رسد. قالی معروف و تاریخی اردبیل در این زمان بافته شده است.

شاه عباس صفوی در اصفهان و چند شهر دیگر کارگاه قالیبافی دایر کرد و دستور داد که هر کانون، فرش را به شیوه خود ببافد تا اصالت هنری آن حفظ شود. در این زمان برای اولین بار قالیبافی از ایل ها و طایفه های کوچنده و روستاها و آبادی های کوچک به شهرها آمد. فرش های نفیس این دوران به بیش از سه هزار تخته تخمین زده شده است و اکثر آنها در موزه ها و مجموعه های شخصی خارج از کشور نگهداری می شود.

قالی کرمان ، دوره شاه عباس صفوی / گران قیمت ترین فرش ایرانی موجود در آمریکا تا سال 2014 (به ارزش 33.8 میلیون دلار)

در زمان افشاریان بخاطر جنگ های پی در پی تولید فرش های زینتی کاهش یافت. از زمان کریم خان زند دو تخته فرش باقی مانده که یکی تاریخ دار و به سفارش حاکم وقت کرمان و دیگری احتمالاً در شیراز بافته شده است.

در زمان قاجار اروپا و آمریکا تقاضا برای خرید فرش ایران را افزایش می دهند. شرکت های چند ملیتی فرش در ظاهر برای تشویق به صادرات و در واقع برای سودجویی کشورهای استعمارطلب تأسیس می شود. دو کتاب در زمینه فرش به رشته تحریر در می آید: کتاب تجارت قالی رنگین به رنگ های جوهری و کتاب یادگار حسن از آثار دین.

در دوران پهلوی به کارگاهها نظم بخشیده شد و بهداشت مورد اهمیت قرار گرفت. دستگاه فرش ماشینی نیز وارد ایران شد. پس از انحلال موسسه قالی ایران شرکت سهامی فرش ایران تأسیس شد و مرکز صنایع دستی، انجمن دوستداران فرش ایران و موزه فرش دایر گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه مصوبه سال 1382 شورای عالی اداری «مرکز ملی فرش ایران» برای سامان دهی و یکپارچه سازی وضعیت کمی و کیفی تولید و عرضه فرش دستباف بنیان نهاده شد. هدف این مرکز، معرفی جایگاه ارزشمند فرش دستباف ایران، حمایت از بافندگان و دست اندرکاران فرش و توسعه صادرات این محصول با ارزش است.

طبقه بندی طرحهای فرش ایران

نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر مفاهیم بنیادی و شاید هم راز آمیز آنها ، از جمله مباحث تخصصی فرش ایران می باشد که در طی چند دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

در خصوص طبقه بندی صحیح و اصولی طرح های فرش ایران و همچنین مبانی بنیادی آن تا چند سال اخیر کار چندانی صورت نگرفته بود ، اما به تدریج مطالعات انجام شده به ویژه توسط کارشناسان و محققین ایرانی که متاسفانه هنوز از طرفداران زیادی برخوردار نیست ، می رود تا دنیای جدیدی را از طبقه بندی علمی – هنری – طرح های فرش ایران را ارائه دهد.

بر اساس این طبقه بندی کلیه طرحهای فرش ایران به 19 گروه اصلی طبقه بندی و هر یک نیز به چند شاخه کوچکتر تقسیم می گردند که عبارتند از:

1) طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی کلیه ی طرحهایی که ملهم از نقوش و اشکال تزیینی بناها ، عمارات و کاشیکاریهای آنها می باشند در این گروه جای دارند. البته طراحان فرش در برخی از طرحهای اصلی نقوش این بناها حسب سلیقه ی خود تغییراتی را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملا حفظ گردیده است. معروفترین طرحهای این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد مسجد امام ، تخت جمشید ، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و غیره.

2) طرحهای شاه عباسی اساس کلیه طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . در این طرحها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند . انواع طرحهای این گروه عبارتند از : لچک و ترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسی درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری و ...

3) طرحهای اسلیمی قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش های منظم و بغایت سنجیده ی بند های اسلیمی است . از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است لذا با توجه به نوع و شکل آن نیز می توان طرحهای اسلیمی را طبقه بندی نمود . معرئفترین طرح آن ، اسلیمی جهان اژدر است . در این نوع اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه به فکین اژد ها را به وجود می آورد. انواع مختلف طرحهای اسلیمی عبارتند ار : اسلیمی بندی ، اسلیمی افشان ، اسلسمی لچک و ترنج

4) طرحهای اقتباسی گفته می شود اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی با طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها اقتباسی می نامند مانند طرخهای معروف به قفقازی و گوبلنی

5) طرحهای افشان در این طرح کلیه ی بند ها و نگاره های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند به نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقش بوجود آورده ، به عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست ، تمامی گل و برگها و بند های موجود در طرح ، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند. طرحهای افشان اصولاً به گونه ای طراحی می شوند که هیچ یک از گل و برگها قرینه نداشته و اصول قرینه نگاری در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرحهای افشان عبارتند از : افشان دسته گلی ، افشان حیوان دار ، افشان ختایی و ...

6) طرحهای واگیره ای (بندی) طرح اصلی آن به گونه ای است که سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم ثقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بند هایی به قسمت همجوار می پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمتها و بند های آنها کل طرح بوجود می آید . طرخهای اصلی این گروه عبارتند از: بندی اسلیمی ، بندی خشتی ، بندی ترنجدار ، بندی شیر و شکری ، بندی شاخه گوزنی ، بندی دسته گلی ، بندی مینا خانی و غیره

7) طرحهای بته ای (بته جقه) کلیه طرحهای این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیه فرش با بته جقه ها می پردازد . انواع مختلف طرحهای بته جقه ای که هر یک به گونه ای شیوه یافته اند عبارتند از: بته میری ، بته خرقه ای ، بته قلمکار، بته کردستانی و غیره

8) طرحهای درختی در طرحهای این گروه درخت و درخچه های کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزای دیگری ترکیب شده اند .معروفترین طرحهای این گروه عبارتند از : درختی سبزیکار ، و درحتی حیواندار.

9) طرحهای ترکمن طرحهای ترکمن همگی در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته شده اند . معروفترین طرحهای ترکمن در ایران که در این گروه نام برده می شوند ،عبارتند از : غزال گز، قاشقی، آخال و غیره

10) طرحهای شکار گاهی بنیاد اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنه های شکار و شکار گاه است . به نحوی که در قسمتهای مختلف طرح یک سوار کار با وسیله ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است .

11) طرحهای گل فرنگ کلیه طرحهای این گروه بر مبنای گلهای طبیعی بویژه گل رز با رنگهای بسیار روشن نظیر زرد ، آبی و سرخ می باشد . انواع طرحهای گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار ، گل فرنگ دسته گلی گل فرنگ گل و بلبل ، لچک و ترنج گل فرنگ ، افشان گل فرنگ و غیره

12) طرحهای قابی (خشتی) متن فرش در این طرحها به قسمتها یا قابهای مختلفی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگهای مختلفی تزیین شده است . معروفترین طرحهای قابی عبارتند از: قابی بختیار و قاب قرانی

13) طرحهای گلدانی ویژگی اصلی این طرح وجود یک یا چند گلدان در اندازه های مختلف است که تمام متن فرش را می پوشاند . اما اغلب طرحهای گلدانی دارای گلدانی بزرگ در یک طرف فرش هستند که شاخه های گلهای آن تمام متن فرش را می پوشاند . معروفترین طرحهای گلدانی عبارتند از : گلدانی هزار گل ، گلدانی محرابی ، گلدانی ظل السطانی

14) طرحهای ماهی در هم طرح ماهی در هم از قدیمی ترین و رایج ترین طرحهای فرش ایران است . این طرح اغلب به صورت یک واگیره می باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می کند . در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ – ماهی در اطراف آن مشاهده می شود. طرح ماهی در هم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است . مهمترین انواع آن عبارتند از : ماهی فراهان ، ماهی زنبوری ، ماهی کردستان و ریزه ماهی

15) طرحهای محرابی طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است . همان مکانی که در مساجد ، مکان نمازگذاران امام جماعت است . در این طرحها معمولا محراب را با تزییناتی از قبیل قندیل ، گلدان ، و حتی درخچه های کوچک می پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهای بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می دهند انواع طرحهای این گروه عبارتند از : محرابی قندیلی ، محرابی گلدانی ، محرابی درختی

16) طرحهای محرمات در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم میگردد و درون این ردیفها با نگاره هایی همچون بته جقه ، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل و برگهای دیگر تزیین می گردد . به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه می باشد ، محرمات بته جقه ای معروفترین طرح این گروه است.

17) طرحهای هندسی همان گونه که از نام طرحهای این گروه پیداست ، کلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آیند . مهمترین انواع طرحهای هندسی عبارتند از : هندسی کف ساده ، هندسی جوشقان ، هندسی خاتم شیراز ، هندسی لچک و ترنج ، هندسی قابی

18) طرحهای ایلی و عشایری این طرحها عموما توسط عشایر ایران بافته می شوند و اغلب نگاره ها و تزیینات طرح ملهم از ذهن قالیبافان است . در این طرحها قرینه بودن چندان معنا ندارد و ختی همین ویژگی و سادگی نقوش از عوامل اصلی زیبایی طر حهای این گروه است. طرحهای فرش عشایر قشقایی ، شاهسون ، بلوچ و ... در این گروه جای می گیرند.

19) طرحهای تلفیقی عبارتند از: نقوش گلستان ، نقوش لچک و ترنج و نقوش شکار گاه (شکار گاهی)

فرش بافی روی دار قالی ؛ دختران ایرانی

انواع فرش بر اساس پرز

یکی از مواردی در در ارزش یک قالی در نظر گرفته می شود، جنس پشم و کرک بکار رفته در بافت آن است. اصولا در قالی های نفیس علاوه بر نقش و رنگ، جنس مواد بکار رفته نیز نقشی اساسی دارد.

بافت یک قالی بر حسب استفاده از انواع پشم:

۱) فرشهای تمام پشم: جنس پرز این گونه فرشها پشمی بوده و رجشمار آنها معمولاً کمتر از ۴۰ می باشند. چنانچه جنس چله و پود زیر آنها نیز همچون که در بین عشایر و کوچ نشینها و ترکمنها متداول است از پشم انتخاب شود به آنها فرش تمام پشم می گویند.

۲) فرش کرک: جنس پرز این نوع فرشها از الیاف ظریف و بلند پشمی تهیه شده است و جنس چله آنها پنبه یا ابریشم می باشد و اغلب در رجشمارهای بین ۴۰ تا ۵۰ بافته می شوند.

۳) فرش ابریشمی: پرز فرشهای ابریشمی، تماماً از جنس ابریشم بوده و چنانچه چله آنها نیز ابریشم باشد اصطلاحاً به آنها تمام ابریشم می گویند و اغلب در رجشمار ۵۰ به بالا بافته می شوند.

۴) فرش کف ابریشم (بوم ابریشم): فقط پرزهای زمینه این نوع فرشها از جنس ابریشم بوده و بقیه پرزها اغلب از جنس کرک انتخاب می شوند و چون پرزهای ابریشمی برعکس پرزهای پشمی به راحتی می خوابند و از ارتفاع خود کم می کنند اجزا طرح و نقوش که از جنس کرک می باشند حالت برجسته گرفته و فرش را به حالت گل برجسته در می آورند.

۵) فرش گل ابریشم: این نوع فرشها برعکس کف ابریشم می باشند یعنی جنس پرزهای زمینه کرک نقوش و اجزا طرح بعضا با ابریشم بافته می شوند. وجود ابریشم به کار رفته در گلها و نقوش باعث جلوه بیشتر طرح می شود.

۶) فرش گرده ابریشم: بافت این نوع فرشها که در نایین، اردستان و اصفهان بیشتر متداول می باشد به این صورت است که جنس پرزهای خطوط اطراف نقوش و طرحها را که اصطلاحاً به آنها گرده می گویند از ابریشم انتخاب می نمایند. ضمناً به منظور افزایش جلوه و زیبایی در این نوع فرشها اکثراً گرده ها را با ابریشم سفید می بافند.

۷) فرش صوف: در زمینه این نوع فرشها به جای گره صرفاً از پود زیر و رو استفاده می شود. گاهی جنس پود رو از فلزات گرانبها مانند طلا یا نقره انتخاب می نمایند. از این رو نقوشی که بافته شده اند حالت برجسته پیدا می کند.

انواع فرش بر اساس اندازه

ایرانیان نام های گوناگونی را بر حسب اندازه به فرش نسبت می دهند. برخی از شناخته شده ترین این نام ها در ادامه آورده خواهد شد. لازم به ذکر است با توجه به دستبافت بودن اینگونه فرش ها احتمال چند سانتیمتر اختلاف را بایستی در اندازه آنها در نظر گرفت.

۱) قالی: به فرشهایی گفته می شود که مساحت آنها 6 مترمربع و یا از آن بیشتر باشند که معمولاً در ابعاد 3 در 2 ، 3.5 در 2.5 ، 3 در 4 ، 5 در 3.5 ، 6 در 4 ، 7 در 5 ، 10 در 6 متر و… باشند.

۲) کلگی: ابعاد این گونه فرشها معمولاً 3 در 1.5 ، 3 در 1.70 ، 3.5 در 2 متر می باشد. بافت کلگی بیشتر در قدیم و در میان چادرنشینان و روستاییان معمول بوده است.

۳) کناره: از این نوع فرشها در قدیم برای پوشاندن فضاهای خالی کناره فرش تا دیوار استفاده می شده است ولیکن امروزه با آن معمولاً راهروها و راه پله ها را مفروش می نمایند و پهنای آنها عموما از 70 تا 110 سانتیمتر و طول آنها 2.5 الی 8 متر است.

۴) قالیچه: قالیچه ها فرشهای کوچکی هستند که عموماً در ابعاد 2.20 در 1.40 متر بافته می شوند.

۵) پرده ای: اندازه فرشهای پرده ای معمولا 2.5 * 1.5 متر می باشد. این نوع فرش در مدخل اتاق یا سالنها نصب می گردد.

۶) ذرع و نیم: این نوع فرشها عموماً در ابعاد 156 در 104 سانتیمتر تهیه می شوند بافت این نوع فرشها بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است لذا با توجه به اندازه ذرع فارسی که 104 سانتیمتر است و اضافه کردن نیم ذرع به آن (156=52+104) طول این نوع فرشها 156 سانتیمتر می گردد.

۷) ذرع و چارک: ابعاد این نوع فرشها عموماً 130 در 80 سانتیمتر می باشند و بافت آنها نیز بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است.

۸) پشتی: به فرشهایی گفته می شود که عرض آنها از 50 تا 80 سانتیمتر و طول آنها از 80 تا 120 سانتیمتر می باشد و متداولترین اندازه پشتی 90 در 60 و یا 120 در 60 سانتیمتر می باشد. در نواحی گرگان و بجنورد به نوعی از پشتیها که پشت آنها گلیم بافی شده است و مانند یک کیسه دردار تهیه شده اند قارچین می گویند.

۹) پادری: به اندازه پاگرد در ورودی که معمولاً 70 در 50 است بافته می شوند.

قالیبافی ؛ زنان ایل قشقایی

ابزار و وسایل برای بافت قالی

1) دار یا دستگاه قالیبافی دارها به دو نوع، دار عمودی و دار افقی دسته بندی می شوند که در منطقه ترکمن صحرا از زمان های بسیار قدیم تا به امروز از دار افقی که به صورت خوابیده روی زمین قرار می گیرد استفاده می شود. و به ترکمنی به آن «قراما» گویند این دستگاه چهارچوبی است که جنس آن از چوب بوده و از دو تیر سردار و زیر دار و تیرهای راست رو و چپ رو تشکیل شده که به وسیله گوه ها به یکدیگر وصل می شود. و یا دارها فلزی می باشند که در این صورت به وسیله پیچ و مهره به یکدیگر وصل می شوند و در هنگام بافت نیز با پیچاندن آنها می توان چله ها را شل یا سفت نمود. در هنگام برپا کردن دار باید دقت شود موقعی که تیرها را به یکدیگر وصل می کنیم زوایای آنها قائمه باشد که بعد از اتمام کار قالی کج و یا به اصطلاح سرودار نشود.

با توجه به ابعاد فرشی که در نظر داریم بافته شود داری متناسب با آن تهیه می کنیم، دار افقی فضای زیادی را اشغال می کند و چون بافنده مجبور است روی دار به صورت چمباتمه بنشیند دچار ناراحتی های کمر و چشم می شود ولی برپاکردن و تهیه کردن دار افقی راحت تر از دار عمودی است. دار عمودی در کل مزایائی بیشتری نسبت به دار افقی دارد، از قبیل اینکه فضای کمتری را اشغال می کند در این حالت بافنده کمتر به ناراحتی های کمر و چشم دچار می شود چون بافنده پشت دار روی نشیمنگاه به صورت صاف قرار گرفته و قدرت مانور بیشتری دارد به این خاطر امروزه در بیشتر مناطق ایران از دار عمودی استفاده می شود. ولی در منطقه ترکمن صحرا هنوز نیز بر حسب عادت دیرینه از دار افقی بیشتر استفاده می کنند تا دار عمودی.

2) کوجی وسیله ای چوبی یا فلزی می باشد که از آغاز تا پایان بافت قالی بر روی دار باقی می ماند. کوجی میله ای به طول کمی بیشتر از عرض دار و به قطر تقریبی 4 یا 6 سانتی متر می باشد و به کمک پایه های کوچک به روی دار قرار می گیرد کوجی در دارهای افقی برای کنترل عرض قالی در حین بافت و همچنین برای نظم و انسجام بخشیدن به تارها و نیز برای جدا کردن تارهای زیر و روی قالی استفاده می شود.

3) شانه یا دارق این وسیله دارای دندانه های فلزی با فاصله منظم و دسته چوبی یا فلزی می باشد. وزنی در حدود نیم کیلو داشته و برای کوبیدن و قرار دادن پود در بین تارها بعد از هر رج بافت می باشد.

4) چاقو یا کاردک : این وسیله نیز یکی از ابزار قالیبافی می باشد که از آن برای بریدن سر خامه های اضافی بعد از گره زدن استفاده می شود و دارای تیغه فلزی است که یک طرف آن تیز می باشد و دسته ای چوبی و سبک که به راحتی بتوان با آن کار کرد.

5) قیچی : قیچی قالیبافی که مخصوص بریدن پرزهای اضافی بعد از یک یا دو رج گره زدن می باشد. قیچی از ابزاری می باشد که لازم است همیشه تیز و بران تا در هنگام پرداخت و قیچی کاری مشکلی ایجاد نکند.

6) چله یا اِرِش : چله تارهای قالی را تشکیل می دهد که پایه و اساس فرش ها می باشند و از الیاف مختلفی مانند پشم، پنبه و ابریشم تهیه می شوند، که این الیاف با توجه به خصوصیات فیزیکی و شیمیائی خود دارای مقاومت های متفاوت می باشند. در مقابل (حرارت، رطوبت و مواد شیمیائی) تاب زیاد نخ چله موجب افزایش مقاومت و استحکام قالی می شود نخ های چله دارای نمره و تعداد لا بوده و هر یک از آنها با توجه به رجشمار قالی انتخاب شده و به کار می رود. به عنوان مثال نخ چله پنبه ای که دارای نمره ۲۰ و ۱۲ لا می باشد برای فرشی با رجشمار ۲۵ تا ۳۰ مناسب است. در گذشته بیشتر از نخ چله پشمی و ابریشمی استفاده می شده ولی در حال حاضر بیشتر از نخ پنبه ای برای چله استفاده می شود.

7) پود یا آرقاچ : نخ پود بیشتر از جنس پنبه می باشد اما در گذشته از نخ پشمی و ابریشمی نیز به عنوان پود استفاده می کردند. پود مانند ملاتی عمل می کند که در بین هر ردیف از آجرهای ساختمان قرار می گیرد و ردیف قبلی را به ردیف بعدی پیوند می دهد. در قالی نیز نخ پود بعد از هر رج گره زدن از بین تارهای چله در عرض فرش عبور کرده و به وسیله شانه کوبیده می شود. تا هر کدام از گره ها مرتب در جای خود قرار گیرند و به اصطلاح رج قبلی را به رج بعدی می دوزد.

در گذشته از دو نخ پود به ضخامت یکسان در هر رج استفاده می کردند. یعنی بعد از بافتن یک رج از قالی یک نخ پود را هنگام جلو آوردن هاف که در این موقع تارهای زیر و رو از یکدیگر جدا شده و فاصله ای در بین آنها به وجود می آید عبور داده که این عمل را به اصطلاح چکمه می گویند و پود دیگر را هنگام عقب بردن هاف و ایجاد فاصله در بین تارها به وسیله فشار دست که در قسمت پشت کوجی به چله ها وارد آورده عبور داده که این عمل را به اصطلاح اِتمه می گویند.

8) سیخک : براى کشیدن پود از بین تارهاى چله.

دار قالی

مراحل بافت قالی
مراحلی که برای شروع بافت یک فرش می بایست رعایت گردد عبارتند از:

1. آماده سازی مواد اولیه شامل نخ چله، نخ پشمی (خامه)، نخ پود.
2. آماده سازی دستگاه (دار) و ابزار.
3. آماده سازی نقشه مورد نظر.
4. چله کشی (نصب نخ چله یا تارها بر روی دار قالیبافی).
5. بافت گلیم، ابتدای فرش.
6. ساده بافی ابتدای فرش، انجام عمل گره زدن بر روی تارها به وسیله خامه.
7. نقشه خوانی، انجام عمل گره زدن براساس خانه های رنگی نقشه.
8. انجام عمل پودکشی (پود زیر یا ضخیم و پود رو یا نازک) و عمل کوبیدن پودها.
9. شیرازه پیچی کناره ها.
10. عمل کوبیدن رج ها و قیچی زدن سرپرزهای اضافی.
11. رعایت در جلوگیری از معایب احتمالی هنگام بافت.
12. پایین کشی : اتمام کار یک فرش بافته شده.

توضیح اینکه در یک فرش تراکم گره ها و ظرافت آنها نمایانگر میزان مرغوبیت و کیفیت فرش است. بدین معنی که هر چه تعداد گره ها زیادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد کیفیت آن بالاتر خواهد بود.

بطور کلی در قالیبافی ایران دو نوع گره متداول است:

• گره ترکی (قیورد - متقارن) تبریز، هریس همدان، عشایر فارس و غیره.
• گره فارسی (سنه - نامتقارن) فارسی زبانان، اراک، اصفهان، مشهد، بیرجند ، کرمان، نائین، کاشان، قم و غیره.

رجشمار
رجشمارهای رایج در فرشبافی ایران از 20 تا 90 رجی می باشد. معمولاً فرشهای درشت باف 20 و 25 رجی و فرشهای ایلیاتی درشت بافت معمولاً حدود 30 رجی هستند فرشهای متوسط خوب 40، 45 و 50 رجی هستند. فرشهای خوب 50 تا 90 رجی هستند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• مختصری درباره قالی / حسین یاوری / سازمان صنایع دستی ایران / 1379
• مقدمه ای بر شناخت قالی / جواد یاساولی / فرهنگسرا / 1379
• قالی ایران را بشناسیم / بهمن – خانمحمد آذری / 1353 و 1356