قانون

«قانون» از سازهای زهی-زخمه ای می باشد؛ دارای یک جعبه چوبی به شکل ذوزنقه است و به وسیله دو انگشت سبابه و مضراب نواخته می شود. عده ای بر این عقیده اند که اين ساز را فارابی اختراع کرده است ؛ برخی ديگر بر این باورند که منشاء این ساز ، خراسان بوده و در قرن 13 میلادی در موصل پدیدار گشته است ، اما هیچ کدام از این ها مستدل نیستند. اما به احتمال زیاد این ساز ، از شرق نزديک ، به اروپا راه پیدا کرده است.
در این رابطه ، در کتاب «دراسه القانون» چاپ مصر ، نوشته مرتضی رضابک و محمود احمد الحنفی در مورد نام و تاریخچه قانون چنین آمده است: «اشتقاق لفظ قانون از اصل یونانی است و قانون در یونان قدیم یک آلت موسیقی از نوع مونوکورد یا سونومتر بوده که برای قیاس اصوات و نسبت های آن ها به کار می رفته و قانون یونانی چیزی بوده است شبیه طنبور که تار یا سیم های آن را روی یک جعبه چوبی استوار می کردند ، همان طور که اکنون روی عود و بعضی ساز های دیگر سیم ها را استوار می کنند. قانون به شکل متداول فعلی اش در ممالک عربی آلتی است که سابقه آن به دوره عباسیان بر می گرددو بعضی اختراع آن را به فیلسوف معروف ، فارابی نسبت می دهند ، ولی به طوری که محققین اظهار داشته اند این ساز حتی از دوره آشوری ها و بابلی ها و بعضی ممالک شرقی دیگر سابقه تاریخی دارد.»

موسیقی در میان آشوری ها و بابلی ها از اهمیت بالایی برخوردار بوده است ؛ در کاوش هایی که در نینوا انجام شده نقش ساز هایی چون «قانون» ، نی و چنگ دیده می شود.

قانون شباهت بسیار زیادی به «نزهه» دارد. نزهه از ترکیب چنگ و قانون ساخته شده ، تنه آن از چوب درخت بید سرخ تراشیده شده و شکلی مربع مستطیل داردد ؛ دو خرک و 81  تار دارد که هر 3 تار آن با هم کوک می گردند.

ساز قانون ، محل نگهداری : موزه هنرهای زیبای بوستون 

اجزای تشکیل دهنده قانون

• گوشی : از آن برای کوک کردن ساز استفاده می کنند. قطعه چوب بزرگی است که به شکل استوانه ساخته شده و سوراخی در وسط آن قرار دارد که سیم از آن گذشته و دور گوشی می پیچد. 
• محل نصب گوشی ها : قطعه چوبی است که در طرف چپ ساز به جعبه طنین متصل است و در آن حدودا 63 و 84 سوراخ تعبیه شده است ، اما معمولا دارای 78 سوراخ می باشد که هر سه سوراخ مجموعه واحدی را تشکیل می دهد که اعراب به آن مقام می کویند. گوشی ها در این سوراخ ها قرار می گیرند.
• دماغه : قطعه چوبی است که بر روی خط اتصال صندوق محل نصب گوشی ها قرار دارد ؛ بر روی آن شیارهای کوچکی موجود است که سیم ها از وسط آن ها به سمت گوشی ها رفته و در آنجا به گوشی ها وصل و محکم می شود. در ساخت آن باید بسیار دقت شود ، چرا که اگر کوچکترین انحرافی در آن ایجاد شود ممکن است سیم به درستی به گوشی نرسد و ممکن است موجب شکسته شدن و خرابی دماغه گردد. در طرف راست ساز ، محلی برای قرار دادن پوست به عرض 15 تا 20 سانتی متر تعبیه شده است. معمولا از یک قطعه پوست ماهی بسیار ظریف برای این کار استفاده می کنند. خرک بزرگ بر روی این پوست قرار داده می شود.
• خرک بزرگ : قطعه چوبی است که به شکل مثلث تراشیده شده و روی آن یک قطعه استخوان نازک که معمولا استخوان شتر است کشیده می شود و سیم ها از روی این استخوان به به طرف گوشی ها هدایت می شوند.
• خرک های کوچک متحرک : در طرف چپ این ساز ، چوبی از راس تا قاعده آن کشیده شده که عرض آن در بالا حدود 6 و در پایین حدود 10 سانتی متر است. بر روی این قطعه چوب ، خرک های کوچک متحرکی نصب می شود که به وسیله آن ها صداهای پرده و نیم پرده و ربع پرده ایجاد می کردد. تعداد این خرک ها در انواع قانون ها متفاوت است. برای سهولت در کوک کردن سیم ها ، در بعضی از آن ها زیر هر سه سیم ، خرکی قرار می گیرد که برای تعویض پرده ها به کار گرفته می شوند. 
• کلید کوک : کلیدی است که برای کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.
• انگشتانه یا حلقه مضراب : قطعه ای برای نگه داشتن مضراب می باشد و از فلزات مختلفی چون نقره ، مس ، برنج و ... ساخته می شود که البته معمولا از نقره برای ساخت آن استفاده می کنند. این قطعه از دو طرف باز و در انگشت های سبابه دو دست ، قبل از مفصل دوم قرار می گیرد.
• مضراب : این قطعه به طول تقریبی 5 و عرضی کمتر از 1 سانتی متر است و معمولا از شاخ گاو ساخته می شود. در میان انگشت و انگشتانه قرار می گیرد و به وسیله آن به سیم های ساز زخمه می زنند و قانون به صدا در می آید. یکی از نکات مهم برای خوب نواختن ساز قانون این است که با مضراب چنان بر سیم زخمه زده شود که هر سه سیم که یک نت را تشکیل می دهند با هم به صدا در آیند.
• کلید ها : نت های این ساز از دو کلید سل و کلید فای خط چهارم می باشد.
• سیم ها : این ساز بین 63 تا 84 سیم دارد که معمولا با 78 عدد سیم ساخته می شود. این سیم ها معمولا از زه تهیه می شوند اما سیم های نایلونی هم به کار برده می شود.

ساز «قانون» پس از اسلام به موسیقی عرب نیز راه یافت. این ساز تا دوره صفویه همچنان در ایران رایج بود ، اما رفته رفته به دست فراموشی سپرده شد. این ساز بعد از قرن ها توسط «استاد مهدی مفتاح» احیا گشت و به موسیقی ایران راه پیدا کرد. «سیمین آقا رضی» که از شاگردان وی می باشد ، از معدود هنرمندانی است که آثاری را به طور اختصاصی برای این ساز تهیه کرده و مجموعه ای از این آثار در آلبومی به نام «گلنوش» با اجرای «پریچهر خواجه» به بازار عرضه شد. تا سال های سال نام «قانون» و «سیمین» در کنار هم برده می شد.
خانم «ملیحه سعیدی» از نوازندگان برجسته و صاحب سبک ساز قانون می باشد. ایشان با تغییر ردیف فواصل موسیقی عربی به ایرانی تحول بزرگی در ساز قانون پدید آورد و تالیفات متعددی در زمینه موسیقی به خصوص ساز قانون دارد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ویترین / مجله فرهنگ و آهنگ / سال 1385 / شماره 12
• تکنیک در قانون / مهدی فتاح / مجله کیهان فرهنگی / سال 1370 / شماره 81