سفال لعابی

تاریخچه

ایرانیان که از دوران باستان با صنعت سفالگری آشنا بودند برای زیبایی و استحکام آن، به مرور زمان به کشف و ساختن لعاب نیز پرداختند. سفال بدون لعاب متخلخل (دارای روزنه های ریز) است و آب و مایعات از جدار آن تراوش می نماید، ولی لعاب باعث می شود تا جدار آن غیر قابل نفوذ شده و برای نگهداری بعضی از مواد مانند روغن و غیره مناسب تر شود. از طرف دیگر، لعاب به زیبایی ظرف می افزاید و به هنرمند نیز امکان خود نمایی می دهد.

لعاب دادن سفال

سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهای ایرانی می باشد. همزمان با حکومت مادها در نقاطی که کوزه گری و سفالگری وجود داشت لعابکاری ظروف سفالی نیز رونق داشته است. زیرا ظروف سفالی از لوازم اساسی زندگانی مردم آن دوران بوده است. در دوره هخامنشی آجرهای مینایی با لعاب قلیایی در آپادانای شوش یافت شده که هم اکنون نمونه هایی از آن در موزه لوور پاریس نگهداری می شود. در دوره سامانیان که خاندانی علاقه مند به هنر و فرهنگ بودند، در احیای سنن هنری پیش از اسلام بسیار کوشیدند.

کاسه لعاب فیروزه ، سفال سلسله ساسانی ، حدود 224 میلادی

در طبقه بندی سفالهای دوره اسلامی سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی گردیده و ویژگیهای فنی و تزیین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده شده است. این گروه از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراكزی مانند نیشابور، سمرقند و جرجان معمول بوده است.

کوزه با خط کوفی، حدود قرن 10-11 میلادی ، نیشاپور

برخورد به خاک های معدنی (گچ و آهک) و همچنین گل اخرا قرمز که با آنها دیوار کومه ها را می آلودند، و آنها را سفید یا قرمز می نمودند، شاید که شروع رنگ آمیزی ای بوده باشد که دیرتر زمینه ی وسیعی یافته است.

چند زمان طول کشیده تا توفیقی در این راه حاصل شده معلوم نیست زیرا برخورد تصادفی به ماده رنگین گیاهی یا معدنی و دانستن اینکه از عصاره گیاه اوسکوتی، رنگ زرد لیمویی به دست می آید یا از برگ درخت کول، رنگ مشکی روشن و از پوست تنه درخت گردو، رنگ مشکلی به دست می آید، یا گیاهانی که بر سر خود دانه قرمز دارند و رنگ قرمز آنها در مجاورت هوا و آفتاب تیره می شود، و یا برخورد به سنگ منگنز و دریافت خاصیت رنگین آن که مخلوطش با آب و گرما به آن، رنگ تیره ای به دست ایجاد می شود، قاعدتاً با دنیای آن روزگار زمان زیادی برای تجربه اندوختن لازم بوده است.

لعاب در گذر زمان

معمولا سطوح داخلی یا خارجی یک بدنه سرامیکی^[1] یا سفالی را با لعاب پوشش می دهند. لعاب روکش نازک و شیشه گونه ایست که با اکسیدهای مختلف فلزاتی چون اکسید کبالت ، اکسید آهن و ... و سایر مواد معدنی ، رنگین می شود. از لعاب برای افزایش مقاومت مکانیکی و شیمیایی ، پوشاندن ناصافی ها و عیوب جزئی ، افزایش قابلیت های مصرفی و بهداشتی کردن سطح مصولات ، غیر قابل نفوذ کردن بدنه های متخلخل ، حفظ تزئینات بدنه و زیباتر کردن و تنوع بخشیدن به سطوح بدنه محصولات سفالی و سرامیکی استفاده می شود.در گذشته لعاب به شیوه ها و شکل های مختلف و متفاوت توسط استادکاران طی دوره های مختلف تاریخی و پیش از تاریخی انجام می شده است.

آجرهای لعاب دار: دو شیوه تزیین در آجرهای لعاب دار دیده می شود، آجرهای سیلیکونی لعابدار با طرحهای برجسته و آجرهایی با سطح صاف که طرح منحصرا توسط رنگ اجرا شده است. این نوع آجرها دارای ترکیبی از مخلوط شن و آهک بوده اند که هر آجر به همراه تزیین برجسته یا بدون آن در قالب شکل داده شده و سه بار داخل کوره می رفته است.

لعاب گلی : در این نوع تزیین، ظرف ساخته شده از گل را كه معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشک شدن در دوغابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری كه داخل و خارج آن به طور یكنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن، ظرف را به نقوش مورد نظر می آراستند. این نقوش معمولا ساده بود و شامل یک جمله یا كلمه كوفی می شد كه در كف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می پوشاندند و به كوره می بردند. معمولا برای ظروف ساده یک رنگ، از تركیب لعاب گلی كه سیلیس هم به آن اضافه می شد، استفاده می كردند كه این كار در یک مرحله انجام می شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق در می آمد.

ظروف مزین به لعاب گلی معمولا در چهار گروه مطالعه می شود:

1) سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید

این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف سربی تزیین شده است. زمینه این ظروف كلا شیری رنگ یا سفید است كه در گوشه ای از لبه داخلی یا كف آن با كلمه یا جمله ای كوتاه تزیین شده است. در اوایل قرن چهارم تزیینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب نقش پرندگان، گلهای مسبک به نوشته كوفی تزیینی اضافه می شود. از ویژگی های كلی تزیینات این نوع ظروف عدم تراكم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است در ظروف بزرگتر كه لازم بود نوشته كوفی طولانی باشد، جملاتی نظیر دعای خیر، روایات، ضرب المثل، احادیث منسوب به حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و كلام بزرگان اهل ادب برای تزیین به كار می رفته است. در داخل بعضی از كاسه ها یا لگنهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود كه به طرز بسیار زیبایی با نقش و نگار كه تقلیدی از قلمزنی های آثار فلزی است همراه شده است. در كاوشهای علمی مشترک موزه متروپولتین و مركز باستان شناسی ایران كه گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است، در شهر قدیم نیشابور نمونه هایی منحصر به فرد با نوشته های كوفی به دست آمده كه به نام ظروف كتیبه ای معروف است. ظروف كتیبه دار مكشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند، عبدالله قوچانی در سال 1364 در كتابی به نام كتیبه های سفال نیشابور معرفی كرده است كه در شناخت اوضاع سیاسی ، اقتصادی و مذهبی و اجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد.

2) سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید

سفال های رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است كه كیمیاگران و تهیه كنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اكسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان، گلها، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده كرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبك (نقطه نشان) و نقشمایه های اسلیمی و تكرار حروف خط كوفی نام برد كه در داخل كاسه ها، بشقابها و پیاله های كوچك آبخوری رسم شده است.

در میان مراكز ساخت این نوع ظروف، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور كلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی كوره های پخت این نوع سفال در جرجان كشف شده و محققان آنجا را مراكز ساخت و اشاعه این سفال می دانند. در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات و ابتكارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میكامی، استاد دانشگاه توكیو، این امور را تایید كرده است.

3) سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین فام اولیه

این نوع سفال پس از آنكه با پوشش گلی پوشانیده می شد، با مجموعه ای از لعابهای تركیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی حتصی به حالت زرین فام یا طلایی داشت. شكل این ظروف معمولا كاسه و نقوش آنها گلهای تزیینی همراه با نوشته های كوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم درتكامل نقوش و نوع خط و تفكیك رنگ است كه در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط كوفی از خط نسخ و فارسی دری و پرتره های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود. سفالینه های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر درنیشابور، جرجان، اصطخر و شوش به دست آمده است.

4) سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد

این نوع سفالینه ها كه در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لكه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تكنیك لعاب پاشیده دانست كه در جای خود از آن بحث خواهد شد. تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزیین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید كاشی برای تزیینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور كلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است كه به ترتیب از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزیین كم شروع شده و بتدریج كتیبه كوفی تمام سطح ظرف را پر می كند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یابد و قرن پنجم با سفال نقش كنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد.

انواع لعاب

همانطور که عنوان شد، سفال بدون لعاب متخلخل (دارای روزنه های ریز) است و آب و مایعات از جدار آن تراوش می نماید، ولی لعاب باعث می شود تا جدار آن غیر قابل نفوذ شده و برای نگهداری بعضی از مواد مانند آب، روغن و غیره مناسب تر شود. از طرف دیگر، لعاب به زیبایی ظرف می افزاید و به هنرمند نیز امکان خود نمایی می دهد. لعاب به ظرف زیبایی و استحکام می بخشد. برای ظرفهای مصرفی هم از نظر بهداشتی ضروری است.

در حال حاضر برای لعاب دادن ظروف سفالی به طور کلی از دو نوع لعاب استفاده می شود:

1) لعاب قلیایی: موادی مصرفی: ۶۰% شیشه قلیایی، ۲۵% سیلیس خام و ۱۵% بلور یا شیشه خورده یعنی شیشه ای که یک بار حرارت دیده و پخته شده است. از خاکستر گیاه اشنون برای تهیه شیشه قلیایی استفاده می کنند. این بوته ها ابتدا باید سوزانده شود، ولی طوری آنان را می سوزانند که شعله ور نشود، چون در غیر این صورت خواص خود را از دست می دهند. خاکستر این گیاه به صورت ماده ای مذاب است که پس از سرد شدن به صورت سنگ سیاهی در می آید که باید خرد و نرم شود. بعد آن را با پودر سیلیس و حدود ۱۲۰۰ درجه سانتی گراد حرارت می دهند. به این ترتیب شیشه قلیایی به وجود می آید.

۲) لعاب سربی: برای تهیه لعاب سربی از مواد زیر استفاده می شود: ۴۰% اکسید سرب، ۴۰% بلور یا شیشه خورده و ۲۰ % سیلیس خام. برای تهیه اکسید سرب ، سرب را در ظرف نسبتاً کم عمقی ریخته و آنها را ذوب می کنند، در همان حال با میله ای آن را به هم می زنند تا پس از مدتی به پودر نرمی که همان اکسید سرب نام دارد تبدیل گردد. سپس آن را همراه با بلور و سیلیس خام و آب آنقدر می سایند تا به صورت دوغاب در آید. این دوغاب نیز لعاب بی رنگی است که همراه با اکسید های فلزات مختلف رنگ های گوناگون را به وجود می آورد.

ظروف لعابی رنگین

در آغاز لعابکاری و در مراحل ابتدایی گرچه قشری از لعاب روی سفال ها را می پوشانده است ولی بدیهی است که آشنایی به مراتب کم رنگی و پر رنگی رنگ های لعابی یا نتیجه ترکیب آنها به تدریج و در طی زمان های طولانی دست داده است و به علاوه، توجه به میزان حرارت لازم، خود عملی است که در گذشته معیاری نداشت و لعاب کاری روی تجربه شخصی به آن توجه یافته و چه بسا که حرارت اندکی بیش از حد لزوم، سبب پر رنگ شدن، یا حرارت کمتری باعث خامی رنگ می شده است. بنابراین، رنگ های لعابی در آن زمان برحسب میزان تابش آتشی که اغلب، اختیار آن از عهده خارج می شد به دست می آمد و فقط توجه و مهارت لعابکار می توانست تا حدی از روی پیش بینی های به دست آمده از تجربه، رنگ های لعابی نزدیک به دلخوه را باعث شود. بنابراین، می توان دریافت چه بسا که با در نظر داشتن نسبت اختلاط رنگ ها، بر اثر غفلت از میزان تابش آتش و توجه نداشتن به افزایش و یا کاهش هیمه های کوره، نتیجه ی کار، رضایت بخش نمی شده و چه بسا که بر حسب تصادف، رنگ های لعابی خوب از کار در می آمده است.

مراحل:

لعاب ساییده شده و آماده را در ظرف بزرگی ریخته، اشیاء کوچک را داخل لعاب کرده، در می آورند. برای لعاب دادن ظرف های بزرگ، آن را روی ظرف لعاب گرفته و با ظرف دیگری روی آنرا لعاب می ریزند و سفال، لعاب را به خود جذب می کند. قشر لعاب باید در کلیه نقاط ظروف به یک اندازه باشد در غیر این صورت اشیایی که کمتر لعاب خورده، زودتر می پزند و آنان که لعاب بیشتری خورده، دیرتر پخته می شوند. البته چون در لعاب کاری نمی توان صد در صد قشر لعاب را در کلیه اشیاء به یک اندازه درآورد، اشیایی را که لعاب بیشتری خورده اند را به آتشدان کوره نزدیکتر می گذارند.

اکسیدهای رنگ دهنده

• اکسید آهن: آهنگران هنگامی که با پتک، آهن تفته را می کوبند، جرقه هایی از آن به اطراف پرتاب می شود. این جرقه ها همان ورقه های نازک اکسید آهن هستند که سفالگران ایرانی آن را برای ایجاد رنگ حنایی در لعاب به کار می برند.
• اکسید منگنز: اکسید منگنز جهت ایجاد رنگ قهوه ای در لعاب سازی به کار می رود.
• اکسید کبالت: این اکسید را برای ایجاد رنگ لاجوردی در لعاب به کار می برند.
• اکسید قلع: اکسید قلع برای ایجاد رنگ سفید در لعاب مصرف می شود.
• اکسید مس: این اکسید جهت ایجاد لعاب فیروزه ای در لعاب های قلیایی و ایجاد رنگ سبز در لعاب های سربی به کار می رود و به نام توفال مشهور است.

از ترکیب اکسیدهای فوق با هم نیز می توان رنگ های جدیدی به دست آورد. برای مثال از ترکیب اکسید منگنز و اکسید مس، رنگ یشمی و از ترکیب اکسید آهن و اکسید مس، رنگ مغز پسته ای و از ترکیب کبالت و اکسید مس، رنگ فیروزه ای به دست می آید.

نقاشی روی سفال

برای نقاشی روی سفال دو روش وجود دارد: یکی نقاشی روی لعاب که به نام رو رنگی معروف است و دیگری نقاشی زیر لعاب که زیر رنگی نیز نامیده می شود.

1) نقاشی به روش زیر رنگی: پس از پخت سفال، نقوش دلخواه را با رنگ های مورد نظر که همان لعاب های رنگی با اکسیدهای فلزات مختلف ساخته می شود، بر روی آن به وجود می آوردند و سپس روی تمام سطوح داخلی و خارجی ظرف را با یک لعاب بی رنگ می پوشانند و چون نقاشی ها زیر لعاب بی رنگ قرار می گیرد، اصطلاحاً آن را نقاشی زیر رنگی می نامند. درجه حرارت برای پختن سفال در این مرحله هزار درجه سانتی گراد به مدت هشت تا ده ساعت می باشد.

2) نقاشی به روش رو رنگی: این نوع نقاشی روی لعاب قرار می گیرد. یعنی پس از لعاب کاری و پختن لعاب، روی آن را با رنگ هایی که در فوق ذکر شد نقاشی می کنند. این نوع نقاشی ساده تر از نقاشی زیر رنگی است. زیرا اگر نقشی به اشتباه زده شود، به راحتی می توان آن را پاک کرد. درجه حرارتی که برای پختن نقوشی که با این روش بر روی اشیاء سفالین زده می شود، بسته به نوع رنگ از ۴۰۰ تا ۸۰۰ درجه سانتی گراد و به مدت چهار تا هشت ساعت می باشد.

ویژگی های کیفی اشیای سرامیکی

برای این که بتوانیم محصولی با کیفیت تهیه کنیم لازم است به نکات زیر توجه داشته باشیم :

• عدم شره کردن لعاب : لعاب در کوره ضمن ذوب شدن ممکن است مانند اشک از بالا به پایین سرازیر شود.
• عدم وجود ترک در سطح لعاب : در اثر تغییر درجه حرارت سریع یا همان شوک حرارتی در لعاب ترک های ریزی به وجود می آید.
• پوسته پوسته نشدن لعاب : چنانچه لعاب چسبندگی مناسب را با سطح بدنه نداشته باشد ، پس از پخت پوسته پوسته می شود.
• عدم وجود آلوئک : این ایراد در اثر وجود آهک در خاکِ مورد استفاده در بدنه به وجود می آید. بدین صورت که پس از ساخت بدنه ، در اثر رطوبت دانه های آهک شکفته شده و در اثر انبساط ایجاد عیب در سطح بدنه می کند.
• لعاب پس از ریخته شدن ، صاف و شفاف و یکنواخت و براق باشد.
• عدم وجود حباب های ریز و سوزنی در سطح لعاب داده شده.
• عدم وجود بریدگی بر روی لعاب
• سطح کار عاری از هر گونه ناصافی باشد
• عدم سوختگی لعاب
• کلیه سطوح کار به صورت یکسان و با حداقل ضخامت لعاب گرفته شود مگر این که به صورت عمدی و بر طبق طرح مورد نظر قسمتی بدون لعاب در نظر گرفته شده باشد.
• در اثر تماس چاقو ، سطح لعاب کاری شده نباید خراش بردارد.
• در صورتی که سطح شی لعاب کاری ، نقاشی شده باشد نباید تداخل رنگ در کار دیده شود و لعاب در محل رنگ شده جمع نگردد. 
• در اثر جابجایی ، ساییدگی در سطح کار بوجود نیاید.

پانویس

1. به کلیه فراورده هایی که با خاک های اولیه که شاخص ترین نوع آن خاک کائولین یا خاک سفید است تهیه و تولید می شود « سرامیک » می گویند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com