زمرد

زمرد (Emerald)

«Emerald» از کلمه یونانی «اسماراگدوس/ Smaragdos» گرفته شده که خود گویا از واژه ای سانسکریت اقتباس شده است. نام اصلی فارسی زمرد دوال یا دوبال است. زمانی برای تمام سنگ های سبز رنگ شفاف نام زمرد به کار برده می شد.

این کانی با فرمول شیمیایی [Al₂Be₃[Si₆O₁₈ از گران بها ترین کانی های گروه بریل^[1] ، در رنگ های سبز زمردی ، سبز روشن ، زرد مایل به سبز ، سبز تیره بوده و درخشندگی شیشه ای دارد. البته رنگ سبز آن با دیگر کانی ها قابل قیاس نمی باشد و به همین خاطر این رنگ سبز خاص را سبز زمردی (Emerald Green) می خوانند.

فلزات کروم ( Cr ) و وانادیوم ( V ) در آن ایجاد رنگ می کنند. بریل هایی که در آن کروم وجود دارد ، به عنوان زمرد واقعی محسوب می شوند. آن دسته از بریل هایی که با وانادیوم به رنگ سبز روشن در آمده اند زمرد محسوب نمی شوند و به آن ها «بریل سبز رنگ» یا «آکوامارین سبز رنگ» و یا «هلیودور سبز رنگ» می گویند.
این بلور های زیبا مانند سایر کانی ها از مواد مذاب درون زمین و یا از دگرگونی بلور های قبلی تحت فشار و حرارت زیاد به وجود می آیند و در میکاشیست و در نزدیکی و یا در رگه های سنگ های پگماتیت یافت می شوند. زمرد رنگی ثابت دارد و در مقابل نور خورشید ، نور مصنوعی و یا حرارت ( به استثنای حرارت 700 الی 800 درجه ) تغییری نمی کند. سختی موی آن 8 - 7.5 و دارای وزن مخصوص 2.78 - 2.67 می باشد. کلیواژ ندارد و سیستم کریستالی آن هگزاگونال است. دارای ضریب شکست نور 1.582 - 1.576 و شکست دوگانه 0.066 می باشد. معمولا پدیده فلور سانس ندارد و پدیده چند رنگی در آن مشخص است و در رنگ های سبز ، سبز مایل به آبی تا زرد مایل به سبز مشاهده می شود.

«جاردین Jardin» یا «باغچه» به محتویات و ناخالصی هایی که در زمرد وجود دارد گفته می شود ؛ این ناخالصی ها عیب محسوب نمی شوند و از آن ها برای تشخیص زمرد اصل از انواع مصنوعی آن استفاده می شود.
اگر با ذره بین در زمرد نگاه کنیم مو و ترک هایی در آن مشاهده می کنیم. آن دسته از زمرد هایی که از این گونه مو ها به مقدار زیاد داشته باشند با نام «زمرد پردار» و یا «زمرد تف دار» به فروش می روند.

سنگ زمرد

زمرد در طول تاریخ

با کیفیت ترین زمرد ها در کلمبیا استخراج می شود. کلمبیایی ها حدود یک هزار سال قبل از هجوم غارتگران اسپانیولی (به آن ها Conquistadores می گفتند) زمرد استخراج می کردند. این غارتگران برای غارت طلا و نقره به معابد آن ها هجوم بردند و متوجه ارزش این بلور های سبز رنگ شدند. از همین زمان بود که تجارت زمرد با کشور های خاورمیانه مخصوصا هندوستان رواج یافت. حاکمان مغول در هندوستان به زمرد بسیار علاقه مند بودند و تراش و ساخت زیور آلات با زمرد را رواج دادند. نادر شاه افشار بعد از تسخیر هندوستان با مقدار زیادی زمرد کلمبیایی به ایران بازگشت. صندوقچه زمرد و زیور آلات و نیم تاج ها از زمرد های بسیار نفیس موجود در بانک مرکزی ایران یادگار این دوران می باشد.

در دوران کهن ، رنگ سبز آن را به مزرعه سرسبز تشبیه مى کردند. در گذشته هاى دور افسانه هاى بسیارى درمورد زمرد نوشته اند. معتقد بودند که این سنگ خلق و خوى اعتدال به صاحب خود داده و ثروت او را زیاد خواهد کرد و یا باعث پیشگیرى از بیمارى ها خواهد بود و از نظر روانى آرامش و اعتدال ایجاد مى کند ، همچنین اگر قطعه اى از زمرد را در برابر چشمان افعى نگه داریم بازتاب نورى که از این سنگ چشمان افعى را کور خواهد کرد . شاعران و نویسندگان نیز از این باور ها به عنوان پلی برای رسیدن به اهداف خود استفاده می کردند تا به افق دید مخاطبان خود نزدیک تر شوند. شاعران بزرگی چون مولوی ، انوری ، نظامی ، خاقانی و ... بارها به این باور عامیانه در اشعار خود اشاره کردند.

هر که درو دیده دماغش فسرد              دیده چو افعی به زمرد سپرد ^(نظامی)

چینى هاى قدیم از خرد و پودر کردن آن در علم پزشکى استفاده مى کردند.

ساکنان نیم کره شمالی زمرد را سمبل ماه مه می دانند و این جواهر را به زنان متولد این ماه هدیه می دهند و معتقدند که زنانی که به روشنای روز چشم باز کنند و در بهار و تمام عمر خود زمرد بر انگشت داشته باشند ، خوشبخت و دوست داشتنی خواهند بود.

نگین های زمرد درشت ، تراش داده شده و مشهور در جهان مانند برلیان ها و یاقوت های سرخ مشهور ، در موزه ها و خزانه داری های کشورها نگهداری می شوند. اغلب آن ها در موزه های علوم طبیعی لندن و نیویورک ، در خزانه دولتی روسیه و یا جزو جواهرات دولتی روسیه و یا جزو جواهرات سلطنتی ایران در موزه بانک مرکزی نگهداری می شوند.

جقه نادری
جقه نادری نوعی پیش کلاه است که قدمت آن به دوره افشاریان بر می گردد. پیش کلاه ، قطعه ای جواهرنشان است که بر روی کلاه پادشاهان و سران دربار نصب می شد.
این جقه ، آراسته به الماس و زمرد است که در وسط آن یک تخمه زمرد دامله درشت خوشرنگ نصب گردیده ، در قرن دوازدهم هجری قمری ساخته شده ، دارای وزنی معادل 33 مثقال و 16 نخود می باشد و هم اکنون در موزه جواهرات ملی ایران از آن نگهداری می شود.

جقه نادری ، قرن یازدهم خورشیدی ، مربوط به دوره افشاریان ، موزه جواهرات ملی ایران

خنجر نادر شاه مرصع به زمرد ، مروبط به سال 1159 قمری / 1746 میلادی ، موزه توپ کاپی استانبول

این خنجر با سه قطعه زمرد درشت تزئین یافته ، در بالای آن نیز زمرد درشتی كار گذاشته شده و در زیر آن ساعت كوچكی قرار گرفته است .طول آن 35 سانتیمتر ، اندازه زمردهای روی قبضه 30 در 40 میلی متر و جنس غلاف و قبضه از طلا بوده و با الماس های متعدد به اشكال گوناگونی زینت داده شده است .
این خنجر زیبا هدیه سلطان محمود عثمانی به نادرشاه افشارمی باشد که با کاروانی رسمی به ایران فرستاده شد. اما کاروانیان در بغداد مطلع می شوند که نادر شاه به دست سران سپاه خود کشته شده و ناچار هدایا به استانبول باز گردانده می شود و هم اکنون در موزه توپ کاپی استانبول از آن نگهداری می شود.

کمربند زرین

این کمربند زیبا و زربافت به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده ، طول بند آن 119 سانتی متر بوده و شامل یک قطعه زمرد منحصر به فرد با وزنی حدودی 176 قیراط که با 60 قطعه الماس برلیان و 145 قطعه الماس فلامک زینت داده شده است.

انفیه دان (جای تنباکو)

این انفیه دان در نیمه دوم قرن 19 میلادی از 92 قطعه زمرد خوشرنگ و صاف ساخته شده که پایه های آن از طلا است و روی آن با الماس آراسته شده است .

کمربند زرین ، زمرد به وزن 176 قیراط ، مربوط به دوره قاجار

انفیه دان ، به همراه 92 قطعه زمرد ، مربوط به دوره قاجار

تاج فرح پهلوی ، به همراه 36 قطعه زمرد ، سال 1346

این تاج در سال 1346 مصادف با 1967 میلادی توسط وان کلیف و آرپل ساخته شد. و به دلیل این که جواهرات سلطنتی از خزانه اجازه خروج نداشتند ، جواهر سازان فرانسوی بدنه این تاج را در فرانسه و از پلاتین ساختند و سپس به ایران آمده و جواهرات را بر روی این تاج نصب کردند. وزن این تاج 148.90 گرم می باشد و در آن 1469 قطعه الماس برلیان ، 36 قطعه زمرد ، 2 قطعه لعل ، 34 قطعه یاقوت ، 105 قطعه مروارید نصب گردیده است.

معادن

معادن زمرد عهد باستان به نام کلئوپاترا در شرق آسوان در مصر قرار داشت که از 2000 سال ق.م مورد استخراج قرار می گرفته و امروزه فقط ارزشی با جنبه تاریخی دارد.
مهمترین معادن زمرد جهان در کشور کلمبیا ، در معادن موزو در شمال غربی بوگوتا قرار دارد. این معادن قبلا توسط قوم اینکا بهره برداری می شد. زمرد های این معادن به رنگ سبز سیر و سنگ مادر آن سنگ آهک تیره رنگ است. از دیگر معادن مهم کلمبیا معدن شیوور است. سنگ مادر زمرد در این مکان ، سنگ دگرگونی شیل (Shale) به رنگ خاکستری مایل به سیاه می باشد. فقط یک سوم این زمرد ها قابل تراش دادن می باشند. زمردهای مرغوب کمیاب و زمرد هایی که به درشتی فندق هستند نامرغوب یا شکننده اند.
زمردهای کلمبیا درارای کانی های مهمانی هستند که به شکل تیغه اره هستند و در سه فاز مختلف رشد ، به وجود آمده اند.

زمرد از معدن شیوور کلمبیا

در برزیل هم معادنی وجود دارد که از اهمیت کمی برخوردارند. این زمردها رنگی روشن تر از زمرد کلمبیا داشته و به رنگ های زرد مایل به سبز دیده شده و فاقد ناخالصی هستند. مشخصه زمرد های برزیلی فیلم نازکی از مایعات به شکل سنگ فرش خیابان در درون آن ها است.

در زیمباوه ، در معدن سانداوانا ، کریستال های زمرد غالبا کوچک با کیفیتی مرغوب در سنگ مادر هورنبلد شیل (Hornblende Shale) یافت می شود.

در آفریقای جنوبی ، در شمال ایالت ترانسوال ، معادن کبرا و سامرست (Cobra & Somerset) وجود دارد که فقط پنج درصد کریستال های بدست آمده در این معادن مرغوب و برای تراش مناسبند. اکثر آن ها نیمه شفاف و یا به رنگ زرد روشن می باشند و یا رنگی نامطلوب دارند و فقط در تراش کابوشن از آن ها استفاده می شود.
مشخصه زمرد های این مکان ، بلور های کوچک و تا حدی تخریب شده میکا می باشد.

در روسیه ، در شمال سوردلوفسک ( Sverdlowsk ) ، بلور های زمرد در سنگ مادر بیوتیت میکاشیل ( Biotite Mica Shale ) یافت می شود. نوع مرغوب آن کمیاب بوده و اغلب آن ها مات و غیر شفاف و به رنگ های زرد مایل به سبز می باشند.

در اتریش ، در دره هاباخ ، بلور های زمرد با کیفیت مطلوب و قابل تراش در سنگ مادر دگرگونی بیوتیت هورنبلد شیل یافت می شود. دره هاباخ برای مدت ها تنها محل یافت زمرد در اروپا بوده است. محتویات داخلی این بلور ها بسیار شبیه به زمرد های معدن سانداوانا در زیمباوه می باشد. تفاوت زمرد این دو معدن در کانی مهمان ترمولیت است که در زمرد های معدن هاباخ ، سوزنی شکل با ساقه پهن ،کوتاه و فشرده بوده و همیشه بلور های مستقیم دارد ولی در زمرد های معدن سانداونا موئی شکل و بلند و اکثرا خمیده می باشد. از دیگر تفاوت ها وجود گارنت است که در زمرد های سانداونا همیشه موجود است و در زمرد های هاباخ دیده نمی شود. همچنین زمرد های دره هاباخ پر است از شکاف های اصلاح شده و یا ترک داری که تحت فشارهای بسیار شدید جانبی در حین کوه زائی ( Geotectonic Movements ) به وجود آمده اند.

در افغانستان از دره پنج شیر زمرد هایی با کیفیت بسیار مرغوب به دست آمده که بسیار شبیه به زمرد های معدن موزوی کلمبیا می باشد.

درشت ترین زمرد

بزرگترین سنگ زمرد شبیه یک هندوانه بزرگ به نام هدیه خدا می باشد که حدود 57500 قیراط معادل و 11 کیلوگرم وزن دارد و بیش از یک میلیون دلار قیمت گذاری شده است.

بزرگترین سنگ راف Rough زمرد جهان به نام "Fura" با وزن 22 هزار قیراط معادل 11 کیلوگرم اولین بار در نمایشگاه بین المللی مواد معدنی کلمبیا به نمایش عموم گذاشته شد. به گفته مسئولان نمایشگاه، این سنگ بسیار منحصر به فرد است و پیدا کردن گونه دیگری از آن امری غیر ممکن به نظر می رسد.

سنگ زمرد هدیه خدا

Fura ، بزرگ ترین سنگ راف زمرد

از نادرترین زمردهای خطی جهان ، زمرد مغول Mogul میباشد. بر روی آن صلوات حضرت فاطمه (س) حکاکی شده است ، تاریخ این حکاکی 1107 هجری قمری می باشد.

شرکت جواهرسازی شيلز ، با اقتباس از نرون امپراطور رم که مسابقات گلادياتورها را با سنگ زمرد تماشا می کرد، عينکی با شيشه هایی از سنگ زمرد ساخته است. زمرد محافظی عالی در برابر اشعه يو-وی محسوب می شود. جنس قاب این عينک زمرد از طلا می باشد.

زمرد مغول

تراش زمرد

زمرد به خاطر فشار های داخلی در حین رشد ، ترک های بسیاری دارد که باعث می شود در مقابل ضربات و سایر عوامل فیزیکی مقاومت نداشته باشند. به همین سبب تراش زمرد گونه که نوعی تراش پله پله است ابداع گردید. در این تراش گوشه های بلور زمرد با صفحاتی مزین می شوند.
بلور های پاک و شفاف که فاقد ناخالصی های درشت هستند گاهی برلیان گونه تراش داده می شوند .
زمرد های مات و نیمه شفاف و یا آن هایی که ناخالصی فراوان دارند فقط به صورت کابوشن تراشیده می شوند و یا به صورت مهره تسبیح و گردنبند مورد استفاده قرار می گیرند.
کریستال های زمرد به فرم طبیعی به ندرت به عنوان زینت به کار برده می شوند ، اغلب حکاکی شده و سپس عرضه می گردند.

بهسازی

برای بهبود کیفیت رنگ زمرد و جلوگیری از بازتاب نور از ترک های موجود ، آن را با روغن یا موم ، اپوکسی یا پلاستیک اشباع می کنند.
زمرد هایی که به صورت نگین انگشتری مورد استفاده قرار می گیرند ، در تماس با مواد شوینده زیبایی و جلای اولیه خود را از دست می دهند. با قرار دادن آن در روغن ، زمرد به حالت اولیه خود باز می گردد.
برای بهبود رنگ ، از رزین Epoxy با نام تجاری " Opticon " نیز استفاده می کنند و بدین ترتیب بسیاری از نقایص زمرد ها با کیفیت متوسط رفع می گردد.

ارزیابی رنگ زمرد

مرغوب ترین زمرد ها ، بلور هایی هستند با رنگ سبز سیر که حتی با دارا بودن ناخالصی های فراوان ، از بلور های پاک و شفاف با رنگ روشن ، گرانبها تر می باشند. در قیمت گذاری ، رنگ بسیار حائز اهمیت است ؛ به گونه ای که رنگ اصلی باید تا حد امکان سبز باشد و اگر رنگ سبز-آبی و یا سبز-زرد در آن مشاهده شود از ارزش و قیمت آن می کاهد. رنگ باید تا حد امکان اشباع شده باشد. رنگ زمینه متوسط و ترجیحا متوسط مایل به تیره مورد توجه می باشد.

وزن مخصوص و میزان ضریب شکست نور و پلئوکروییزم (چند رنگی ) در بلور های زمرد متفاوت بوده و به روند پیدایش محل استخراج آن بستگی دارد. این بلور ها شکننده بوده و با ترک هایی که در نتیجه فشارهای داخلی در حین تبلور مواد اولیه هستند ، همراه بوده و در برابر فشار خارجی مقومت چندانی ندارند.
زمرد هایی که دارای ناخالصی های فراوان هستند ، ( بر خلاف یاقوت سرخ و کبود) هنگام تراش شکسته می شوند.

زمرد مصنوعی

از سال 1848 تولید زمرد مصنوعی توسط آ.و.ورنوی آغاز شده و در همین اواخر نیز زمرد سنتز شده در بازار جواهرات عرضه می شود. نگین های زمرد گونه بدلی به صورت دوبلت ساخته می شوند. در دوبلت ها غالبا قسمت تاج نگین از کانی های طبیعی ولی کمرنگ مانند آکوامارین انتخاب شده و بر روی قسمت تحتانی ( پاویلیون ) که از شیشه های سبز رنگ و یا اسپینل مصنوعی می باشد با چسب مخصوص سبز رنگی چسبانده شده و به این ترتیب بهبود رنگ قابل ملاحظه ای در نگین دوبلت حاصل می شود.

انواع زمرد سنتز شده ( Synthetic Emeralds ) :

• زمرد های سنتز شده لینکس : این سنگ های سنتز شده به صورت بلور های مربعی رشد می کنند و ضریب شکست نور آن ها مقداری از زمرد طبیعی پایین تر است.
• زمرد های سنتز شده هیدروترمال : ناخالصی های مشخصه آن ها اشکال پر مانند از مایعات دوفازی و میخی شکل میکروسکوپی می باشند.
• زمرد سنتز شده ریجنسی : این زمرد ها با روش لیند (Linde) و روش یونیون کاربید سنتز شده اند. آهن بسیار کمی داشته و به دلیل سنگ های سنتز شده ، اشعه ماورا بنفش موج کوتاه و فلورسانس قرمز قوی رنگ دارند.

نمونه هایی از زمرد مصنوعی :

• زمرد چتم Chatham که به وسیله كارخانه ای با همین نام با روش حرارتی و نیز همجوشی زمرد ساخته می شود.
• زمرد ژیلسون Gilson كه به روش حرارتی و آزمایشگاهی تولید می شود.
• زمرد لش لایتنر Lechleitner که در این روش یک لایه نازک از زمرد روی یك بریل زینتر و همجوش می شود.

کانی های دمانتوئید ، دیوپسید ، دیوپتاز ، گروسولار به علت تشابه در رنگ و جلا و سایر خواص فیزیکی ممکن است با زمرد اشتباه گرفته شوند.

واژه هایی همراه با زمرد به کار برده می شوند که اغلب گمراه کننده هستند ، مانند :
Medina Emerald «زمرد مِدینا» که فقط شیشه هایی سبز رنگ می باشند .
Mt. Saint Helens Emerald «زمرد کوهستان سنت هلن» که زمرد نیستند و در واقع شیشه هایی سبز رنگ ساخته دست بشر می باشد که از ذوب خاکستر آتشفشانی به دست آمده است.
Urakuab Emerald «زمرد اورالی» که نوعی گارنت سبز است.
African Emerald «زمرد آفریقایی» که نوعی فلوریت سبز زنگ از آفریقای جنوب غربی می باشد.
Cape Emerald «زمرد کِیپ» نوعی « پرنیت » است که در جنوب آفریقا یافت می شود.
Evening Emerald «زمرد شب» که نوعی « پریدوت » است.
Indian Emerald «زمرد هندی» نوعی کوارتز سبز می باشد.
Scientific Emerald «زمرد علمی» سنگ یا خمیره سنتز شده می باشد.
Zerfass Emerald «زمرد زِرفاس» زمرد سنتز شده آلمانی است.
Bohemian Emerlad و Transvaal Emerald فلوریت سبز می باشند.
Mascot Emerald و Tecla Emerlad نوعی دوبلت زمرد هستند.
Oriental Emerald نوعی سافایر سبز رنگ می باشد.
Congo Emerald دیوپتاز و سیلیکات مس می باشد.
Emeraldine نوعی کوارتز ریز دانه سبز رنگ شده است.
Emeraldite تورمالین سبز است.

مورگانیت ( Morganite )

مورگانیت با فرمول شیمیایی [Al₂Be₃[Si₆O₁₈ از کانی های گروه بریل و در رنگ های صورتی ، گلی ، هلویی ، بنفش یافت می شود . این سنگ به افتخار بانکدار و جواهرباز پرشور آمریکایی ژ.پیرپوینت مورگان ، مورگانیت نام گذاری شده است.
در بعضی منابع از مورگانیت به عنوان زمرد صورتی یاد شده است.
زمرد و مورگانیت هر دو نوعی بریل هستند با فرمول مشخص شیمیایی و حدود 14% بریلیوم ، 19% آلومینیوم ، 67% سیلیس یه اضافه عناصر آلکالی. فلز رنگ زا در مورگانیت عنصر منگنز سه ظرفیتی ( Mg⁺³ ) می باشد ، در صورتی که عنصر رنگ زا در زمرد همانطوری که در بالا ذکر شد کروم است.
بزرگترین مورگانیت صورتی رنگ در برزیل کشف شده است. این زمرد به شکل قلب تراشیده شده و درخشش بسیار بالایی دارد.

سنگ مورگانیت

پانویس

1. گروه بریل : «بریل/ Beryl» از واژه یونانی ( Beryllos ) گرفته شده که به احتمال زیاد منشا اصلی این کلمه در زبان هندو می باشد. شامل کانی های آکوامارین ، زمرد ، مورگانیت ، هلیدور ، بیکسبیت ، گوشینیت می باشد. در گذشته شیشه های ذره بینی را از کانی گوشینیت که بریل بی رنگ بود می ساختند و به همین دلیل است که امروزه عینک های طبی را در زبان آلمانی بریله ( Brille ) می گویند.
کانی بریل فشرده سنگ معدن اصلی برای عنصر کمیاب بریلیوم ( Be ) می باشد. برخی از کریستال های بریل در «پگماتیت ها» دارای ابعادی بسیار بزرگ (چندین متر ) می باشند ولی بلور های زمرد به دلیل این که در سنگ میکاشیست و یا درون توده های کلسیت رشد می کنند دارای ناخالصی می باشند و بلور زمرد بی عیب به مقیاس بزرگ دیده نشده است.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ايران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / چاپ 1392
• گوهر های شگفت انگیز جهان / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه /چاپ 1390
• آموزش در هنر های سنتی ایران : گذری بر گوهرشناسی و آموزش گوهر تراشی / مهدی ارجمند اینالو / مجله آینه خیال / سال 1387 / شماره 11
• زمرد و کور شدن چشم افعی / لیلا غلام پور آهنگر کلایی / مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی / پاییز 1392 / شماره 107