سوخته کاری چوب

تاریخچه

هنر سوخت نگاری یا «پیرو گرافی» ابتدا در سه هزار سال قبل در یونان قدیم شکل گرفت و سپس به شیوه سنتی در کشورهای اروپایی، آسیایی، استرالیا و آمریکا برای تزیینات مصنوعاتی نظیر موسیقی و وسایل آشپزخانه استفاده می شد. پیروگرافی مشتق شده از کلمات یونانی (pur) به معنای آتش و (graphos) به معنی نوشتن می باشد. مردم احتمالاً «نگارش با آتش» را از زمان کشف آتش داشته اند.
قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمده است این اثر یک قطعه شانه چوبی است که قدمت آن به هزاره پنجم پیش از میلاد می رسد. گروهی از کارشناسان معتقدند که طرح های موجود بر روی آن طرح هایی کاملا ایرانی است.

تابلوی سوخت نگاری روی چوب

در دوران هخامنشی ها هم استفاده از چوب بسیار متداول بوده؛ به طوری که در ساخت عمارت های کاخ هخامنشی (شوش و آپادانا) از درخت های بلوط ایرانی و سدر لبنانی استفاده شده بوده است. به این ترتیب قبل از استعمال آهن در ساخت بنا، تخت جمشید بزرگ ترین سطح زیربنایی بود که از چوب در آن استفاده فراوانی شده و تمامی این آثار چوبی در اثر آتش سوزی از بین رفتند. در فاصله انقراض سلسله صفویه تا دوره قاجاریه این هنر به بوته فراموشی سپرده شد.

در اوایل دوره سلجوقی این هنر به صورت سوخت روی چرم اجرا می شد. نحوه کار بدین صورت بوده که طرح مورد نظر را روی چرم منتقل کرده با استفاده از میله های داغ طرح مورد نظر را می سوزانند و برای جلد کتابها (بیشتر قرآن) استفاده می شده. در اواخر عهد سلجوقی و اوایل عهد تیموری این هنر کم کم از روی چرم بر روی انواع ظروف چوبی مخصوصا پایه پیکره های چوبی انتقال یافت.

در ایران هنر سوخت روی چوب، هنری است که (مانند دیگر هنرهای سنتی صنعتی) در دوره صفوی به اوج خود رسید. اما با گذشت زمان متاسفانه به علت دشوار بودن اجرای این تکتیک روی چوب کم کم از تعداد آثار سوخت روی چوب کاسته و در نتیجه باعث از بین رفتن این هنر شد. امروزه سوخت روی چوب با ابزار متداول تر و امروزی تری انجام می شود، که روش کار را هرچه بیشتر آسانتر نموده است. از این رو تعداد علاقمندان و هنرجویان روز به روز در حال افزایش است.

سوخت روی چوب

هنر کهن سوخت روی چوب متأسفانه از هنرهای ناشناخته از لحاظ کاربردها ، تکنیک ها، سابقه و آموزش صحیح در ایران می باشد و آغاز به کار آن در پرده ای از ابهام است. امروزه این هنر با نامهای مختلفی نظیر: نقاشی چوب سوز ، سوخته گری ، سوخت نگاری و سوخته کاری، روی چوب خوانده می شود. این هنر ، همان طور که از نامش پیداست ، به معنای سوزاندن چوب با استفاده از مفتول فلزی داغ و خلق اشکال ، بافت و خطوط جدید است. امروزه تنها با یک هویه ساده ، یک تکه چوب، سمباده و یک طرح می توان یک اثر هنری خارق العاده خلق نمود.

هنر سوخت روی چوب به شیوه امروزی قدمتی طولانی نداشته چون اساس کار آن هویه برقی می باشد. این هنر را میتوان هنر دقت، حوصله و تمرکز دانست. چون حساسیت بالا باعث می شود که هنرمند تمام تمرکز و توجه خود را در زمان انجام کار معطوف به آن کرده و کوچکترین توجهی به اطراف نداشته باشد؛ چون کمترین اختلاف زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و در نتیجه اختلاف در کنتراست ها شده و یا این که باعث فرو رفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب شده و اثر را از بین خواهد برد. نفس نیز در هنگام انجام سوخت حبس میشود تا کنترل بیشتری بر روی چوب و هویه اعمال گردد.
همانطور که عنوان شد؛ مهم ترین ابزار سوخت نگاری یا سوخته کاری هویه میباشد و مناسب ترین هویه برای این کار هویه ای است که قسمت المنت کوچک و کوتاهی داشته باشد. هر چه قدر که این قسمت کوتاه تر باشد کار راحت تر و سوخته گر مسلط تر عمل می کند. هویه هایی که برای تعمیرات موبایل استفاده می شوند هم مناسب هستند.

شکل امروزی هنر سوخت روی چوب بدین نحو است که ابتدا طرح مورد نظر را با استفاده از کاربن زرد یا مستقیما روی چوب مورد نظر اعم از انواع جعبه های جواهرات، تندیس ها، تابلوها، جاکلیدی ها و ... منتقل می‌کنند که البته جنس چوب مورد استفاده بسیار مهم و ضروری است، سپس با استفاده از هویه شروع به سوزاندن طرح می کنند. لازم به ذکر است چنانچه سطح مورد نظر از قبیل صاف و سیقلی نشده باشد، سوخته کاری انجام شده مرغوب نخواهد بود.

هویه مخصوص سوخت نگاری

مراحل انجام سوخت روی چوب
برای آغاز سوخت نگاری یا سوخته گری ابتدا باید مراحل آغازین کار انجام شود و چوب مورد نظر آماده استفاده گردد. همچنین انجام مراحلی بعد از اتمام کار ضروری است که باعث دوام اثر می گردد که به اختصار به آنها اشاره می شود.

برای آماده کردن سطح چوب، ابتدا باید قطعه چوبی که می خواهید استفاده کنید را انتخاب نمایید. سپس مقداری کاغذ سمباده نرم را برداشته و آن را در جهت بالا و پایین رگه چوب بکشید. بهتر است ابتدا از سنباده های درشت استفاده و به تدریج سنباده های ریزتر به کار گرفته شود. برای این که چوب مورد نظر کاملاً سطحی صاف و صیقلی پیدا کند بعد از استفاده از سنباده بسیار ریز، می توان تکه چرمی طبیعی را روی سطح چوب کشید. چرم، هم مانند سنباده ای بسیار ریز عمل کرده و هم گرده های چوبی که بین منافذ چوب مانده است را برداشته و سطحی کاملاً صیقلی را در اختیار هنرمند قرار می دهد. پس از صاف نمودن سطح چوب، برای این که مطمئن شوید چوب در مدت زمان انجام سوخت، تاب بر نمی دارد، به خصوص اگر ابعاد بزرگی داشته باشد انجام این مرحله ضروری است. برای این امر لازم است محلولی پنجاه پنجاه از سیلر و تینر فوری که به عنوان لایه محافظ عمل می‌کند را با قلم مو به اطراف و پشت چوب آغشته نمود و تنها قسمت اصلی را دست نخورده باقی گذاشت تا پس از اتمام کار روی آن را لایه محافظ کشید.

کار سوخت نگاری روی چوی

حال برای انتقال طرح از روش سنتی یعنی از کاغذ کربن استفاده می شود. هنگام انتقال طرح نباید سخت قلم را فشار داد، زیرا باعث فرو رفتگی در چوب شده و حرکت هویه روی چوب را سخت و نوک هویه را منحرف می کند. بهتر است چوبهای نرم تر نقطه نقطه علامت گذاری شوند تا آسیب کمتری ببیند. اگر از قلم رنگی استفاده شود، الگو را بهتر نشان می دهد و آسان تر می توان آنچه که تاکنون انجام شده است را مشاهده نمود. فراموش نکنید که کاغذ کربن رنگی (یعنی سفید یا زرد) برای کار کردن روی چوب هایی مانند گردو و سایر گونه های تیره مناسب است.

۱) قبل از شروع سوخت می توان از یک قطعه چوب هم جنس به عنوان تخته تمرینی استفاده نمود. یک قطعه چوب برداشته و شش مربع روی آن رسم کنید. ابتدا از کمترین درجه دستگاه استفاده کرده و به تدریج درجه را مطابق نیاز بالا ببرید، طوری که آخرین مربع تیره ترین مربع باشد.

در این روش تمرینی بر خلاف استفاده از مداد، هیچ نیازی به فشار آوردن به نوک هویه نیست. بعد از اتمام سوخت نگاری استفاده از لایه محافظ ضروری است، که بنا به سلیقه هنرمند از اسپری مات (سیلر) یا براق (کیلر) می توان استفاده کرد. در گذشته در روش سنتی، از لاک الکل جهت روکش نهایی استفاده می شده است.

۲) نوک انگشت باید از حرارت نوک قلم دور باشد، اما در عین حال هر چقدر انگشتان به نوک قلم نزدیکتر باشد، کنترل بیشتری به خصوص بر روی جزئیات ریز خواهید داشت.

۳) در حین انجام کار و زمانی که نیاز به وقفه و تنظیم چوب است حتماً، از نگهدارنده قلم استفاده نمایید تا از وارد شدن خسارت به میز کار و بدنتان اجتناب کنید.

۴) همیشه قلم را به سمت خود بکشید و مشت خود را روی چوب برای استحکام کار، زیر دست قرار دهید.

۵) اگر به شکل عمقی سطوح بزرگی را می سوزانید، ابتدا به شکل سطحی ایجاد خط نموده، سپس به تدریج به سمت سایه های تیره تر پیشروی نمایید تا ارزش های (روشن و تیره) به درستی روی تمام تصویر ظاهر گردد. شما همیشه می‌توانید طرح را تیره تر بسازید و هرگز نمی توانید دوباره آن را روشن تر نمایید.

۶) از یک فن خروجی با فیلتر کربن برای خارج کردن دود در طی سوزاندن استفاده کنید، چون برخی از چوبها دودی تولید میکنند که برای ریه مضر است.

۷) برای جلوگیری از خسارت، ابزار را از رطوبت محفوظ نگه دارید و هرگز آن را برای کاربرد دیگر استفاده نکنید. زیرا برای ولتاژهای خیلی پائین طراحی شده است.

۸) مطمئن شوید که قلم سبک وزن و نگه داشتن آن آسان است تا مدتی که در دست نگه می دارید مشکل گرفتگی عضلات پیدا نکنید.

۹) چوب را با بهترین وضعیت احتمالی برای هر ضربه حرکت دهید. گاهی لازم است چوب و نوک هویه همزمان و گاهی فقط چوب یا فقط هویه حرکت داده شود.

۱۰) ضربه های سبک و سریع قلم، خطوط ضعیف و سایه دار ایجاد می کنند؛ در حالی که ضربه کند قلم خطوط تیره تر ایجاد می نماید. زاویه نوک قلم نیز می تواند در ایجاد خطوط پهن یا نازک تأثیرگذار باشد.

۱۱) سوزنده هایی با کیفیت بهتر به طور کلی حالتی جهت تنظیم دما دارند که به شما امکان تنظیم از 500 تا 900 درجه را می دهد. ابزارهای پیروگرافیک با کیفیت پایین تر، معمولاً یک تنظیم دما تا حدود 600 درجه دارند.

۱۲) کربن هدایت کننده خوبی جهت حرارت نیست، بنابر این تمیز نگهداشتن نوک قلم نتایج پایدارتری می دهد. نوک تمیز امکان حرکت گرما به طور پایدارتر و یکنواخت تری به همه قسمت های نوک را فراهم می‌کند. پس قلم های سوزاندن چوب را تمیز کنید. با استفاده از کاغذ سمباده می توانید کربن اضافی جمع شده در نوک قلم را بردارید.

۱۳) هنگامی که از هویه استفاده نمی کنید برای اجتناب از خطر آتش سوزی آن را خاموش کنید.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• هنر سوخت نگاری / وبلاگ سوخت نگار / 1391
• نقاشی چوب سوز / وحید حاجی خانی / روزنامه ايران، شماره 3995 به تاريخ 17/5/1387، صفحه 16