عودسوز

چوب درخت عود بویی بسیار مطبوع دارد و هنگام سوختن بوی خوشی از آن استشمام می شود. در عطرنامه علایی در رابطه با عود چنین آمده است: «همه انواع عود را از هند آوردند و در درخت ها در بیشه ها ، در پس کوه ها که کسی بدان راه نیست و در پش آن کوه ها آب است که از زیر کوه بیرون می آید و در بحر می افتد و روزگار دراز ، باد از آن پاره ها بشکند وآب آن را به دریا آورد و اصحاب پادشاه مُترصد^[1]نشسته باشند آمدن عود را در آب».

سنایی نیز به بوی خوش عود هنگام سوختن و یافتن چوب عود در ساحل و سوزاندن عود در ظرفی با نام « عودسوز » اشاره می کند :

تا درون سو جان تو یک دم نگردد عود سوز         خوش نگردی گر بوی دایم برون سو عود ساز

عودسوز برنزی ، قرن 9-8 میلادی ، ایران ، مربوط به دوره سامانیان ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

انسان از زمانهای بسیار دور با عود و کاربرد آن آشناست. سابقه مصرف عود به طب آیورودای هندوستان بر می گردد. هزاران سال است که عود در سراسر دنیا مصرف شده و چنین به نظر می رسد که نمادی معنوی در فرهنگ های مختلف به حساب می آمده است چرا که در اکثر اماکن مذهبی بوی عود استشمام می شود.

عود سوزی به شکل استوانه ای کوتاه و سقف گنبدی بلند که بر روی سه پایه قرار گرفته است در اوایل قرن هفتم هجری توسط حسین بن ابوبکر سنی رازی ساخته شده و هم اکنون در موزه پیرپونت مورگان در نیویورک از آن نگه داری می کنند. بالای گنبد برآمدگی میل مانندی دیده می شود. گنبد و بدنه آن تزییناتی کاملا مشابه هم دارند. فضای هر دو قسمت به نقوش اسلیمی اختصاص دارد که که در لابلای آن نقش اختر ماه دیده می شود. صحبت هایی در رابطه با این که شاید این عودسوز بین النهرینی باشد مطرح شده  که البته کمی متقاعد کننده بوده اما این ادعا درباره برخی تزیینات به کار رفته در شی مذکور  به طور مشهود کاملا ایرانی می باشد. زنجیره هندسی به کار رفته در این عودسوز ، شکلی پیشرفته از نقشی است که در سده ششم در خراسان دیده شده است.

در فرهنگ چینی تاریخ عودسوزها به 256-770 ق.م (اواخر سلسله ژو) باز می گردد. عود سوزهایی کروی با طرح پیچیده ای از گل یا حیوان از این دوران موجود است.

عودسوز های اولیه در دوران اسلامی هیچ کاربرد و ویژگی مذهبی نداشته ، اما در خانه ها بسیار مورد استفاده قرار می گرفته است. این عود سوزها به شکل حیواناتی چون سیاه گوش یا گربه های دیگر از مس ، برنج ، برنز ساخته نی شدند.

کورو نام یک عود سوز ژاپنی است که بیشتر در مراسم چای ژاپنی مورد استفاده قرار می گیرد.

کورو ، عودسوز ژاپنی

در کلیسای ارتدوکس و کاتولیک شرقی ، عود سوز ها در غالب طرح های غربی به کار می روند. این عود سوز به چهار زنجیر آویزان می شود. اغلب بر روی زنجیر 12 زنگ کوک متصل می گردد که نماد موعظه دوازده حواری است اما یکی از زنگ ها به نشانه یهودای خائن بی صدا میباشد. در بعضی سنت ها عودسوز با زنگ توسط اسقف مورد استفاده قرار می گیرد.

هندوها از عودسوزی به نام دوناچی / Dhunachi استفاده می کنند که اغلب از پوست نارگیل ساخته شده اما از نقره و برنج نیز ساخته می شود. 

دوناچی ، عودسوز هندی

در دوره سلجوقیان ، عودسوزهایی به شکل حیوانات بسیار رواج داشت. عودسوزی به شکل شیر یک نمونه خاص از این دست است چرا که اندازه ای بسیار بزرگ تر از دیگر عودسوزهای این دوره داشته و اطلاعات بسیاری از جمله نام مالک و سازنده و همچنین زمان ساخت بر روی بدنه آن حک شده است. این عودسوز ، از قسمت سر شیر جدا می شود که از آن برای گذاشتن عود و دیگر مواد خوشبو کننده درون ظرف استفاده می شود. بر روی بدنه اش حفره هایی در اشکال زیبا تعبیه شده تا دود و بوی عود از آن به بیرون راه یابد. این عود سوز در حدود ۸۵ سانتی متر ارتفاع ، ۸۲ سانتی متر طول و عرضی در حدود 23 سانتی متر دارد. جنس آن از برنز است و حدود هشتصد سال پیش در شهر تایباد ، استان خراسان ساخته شده و امروزه در موزه متروپولیتن از آن نگهداری می شود.

عودسوز برنزی به شکل شیر ، مربوط به دوره سلجوقیان ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

عود سوز دیگری به شکل پرنده از این دوران به جای مانده که به شکل پرنده ای با سه پا می باشد. این عود سوز دارای ۲۵ سانتی متر ارتفاع و ۱۸ سانتی متر طول می باشد. در جلوی آن سوراخی برای ورود عود تعبیه شده است. این عود سوز زیبا از برنز ساخته شده و بر روی آن با استفاده از پرچ کاری و حکاکی تزیئناتی ایجاد شده است.

عودسوزی به شکل پرنده ، از جنس برنز ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

پانویس

1. مُترصد : امیدوار ، منتظر و چشم به راه  

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• عطرها و بوی های خوش در پندارهای شاعرانه سنایی / مینو فطوره چی / مجله گوهران / سال 1382 / شماره 2
• نقدی بر انتساب سه اثر از فلز کاری غرب ایران به مکتب موصل در نیمه اول قرن هفتم هجری  ؛ عودسوز ابوبکر سنی رازی ، ابریق و شمعدان موزه ویکتوریا و آلبرت / طاهر صفارزاده ، دکتر حبیب الله آبت اللهی ، دکتر محسن مراثی/ مجله نگره / 1392 / شماره 27