منبت کاری

واژه «منبت» به معنی کنده کاری روی چوب است و منبت کار کسی است که روی چوب عمل کنده کاری انجام می‌دهد. شاید بتوان آغاز تاریخ منبت كارى را زمانى دانست كه نخستین بار انسان با ابزارى برنده، چوبى را تراشیده است. به گفته تاریخدانان، تعداد بسیار اندکی از اشیاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیه بشر به جا مانده است، زیرا چوب عمر زیادی نداشته و پس از مدتی نه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یا سایر فعل و انفعالات، پوسیده یا بر اثر آتش سوزی تبدیل به خاکستر می شود. قدیمی ترین نمونه منبت کاری شده، تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» است که متعلق به 2500 سال قبل از میلاد بوده و در منطقه «کارناک» مصر در سال 1860 میلادی کشف شده است.

تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» ؛ متعلق به 2500 سال قبل از میلاد

تاریخچه منبت کاری در ایران:

سابق بر این مغرضان و معاندان فرهنگ و تمدن ایرانی چنین وانمود می کردند که هنر حکاکی و منبت کاری متعلق به یونانی ها بوده است ولی با کشف مهرهای استوانه ای مربوط به شش هزار سال قبل از میلاد، دیگر چنین ادعاهایی رنگ و رویی ندارد و تعصب داشتن و غیر علمی بودن ادعای آنها را آشکار ساخته است.

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. این هنر دستی نماد احساس، ادراک ، اندیشه و خلاقیت هنرمندان با ذوق و سلیقه سرشار خود ، اثر هنری را ابداع می کنند.
كلمه منبت به معنی كنده كاری روی چوب می باشد و منبت كار كسی است كه روی چوب عمل كنده كاری را انجام می دهد. این فن ، سابقه ای بسیار طولانی دارد؛ تا حدی كه آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی نسبت داد كه انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است.
منبت كاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد كه برای رسیدن به مراحل فعلی راهی بس طولانی را پیموده است و شاید بتوان گفت كه تاریخ منبت كاری در ایران به زمانی می رسد كه ایرانیان با مصارف گوناگون چوب آشنا شدند ؛ و با این توضیح در واقع نمی توان تاریخ منبت كاری را جدا از تاریخ استفاده چوب دانست.
باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب برای ساخت خانه ها را در ایران مربوط به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند كه مقارن با عصر حجر و دورانی كه بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایرن زندگی می كردند، می دانند.

در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید، پاره ای کنده کاری ها روی چوب دیده می شود. پادشاهان ایران از قدیم به وسیله مهرهای استوانه ای که به طرز هنرمندانه ای حکاکی می شد، فرمانهای لازم را صادر می کردند و علامات و سمبل هایی نیز به مناسبت امور مختلف بر روی این مهرها حک می کردند. گرچه تعداد زیادی از این مهرهای حکاکی شده مربوط به آریایی ها است و قبل از روی کار آمدن شاهنشاهی هخامنشی وجود داشته. همچنین قطعات چوبی در یکی از مقبره های شهرستان فسا، در استان فارس، به دست آمده که مربوط به 5000 سال قبل بوده و نشان دهنده این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می کرده اند.

هخامنشیان و اشکانیان

در زمان اشکانیان این هنر اصالت خود را حفظ کرده، چنان که از روی سکه های مختلف و اشیا فلزی و کنده کاری های این دوره می توان به پایداری و رواج این هنر در زمان پارتیان پی برد. هنر حکاکی و منبت کاری و نقاری این دوره نه تنها تحت تاثیر هنر یونانی قرار نگرفته، بلکه دنباله هنر هخامنشی است. در موارد مختلف هخامنشیان و اشکانیان جنبه های ارزنده و مفید هنر ملل مختلف را گرفته و با هنر اصیل ایرانی تلفیق نموده و شاهکارهای هنری مستقل و نوینی را خلق و ابداع کردند و سبک تازه ایی را به وجود آوردند که نشان دهنده تحول هنری در این دوران است.

ساسانیان

در دوره ساسانى از رویه کوبی با نقش های هندسی و انتزاعی بر روی كلاف هاى چوبى منبت استفاده می شده است. در این دوره هنر منبت کاری و حکاکی توسعه و ترقی بیشتر داشته و بر تعدد و تنوع آنها افزوده شده است. آنان در نگاه داشتن و بهتر ساختن و افزودن به میراث هنری نیاکان خود اهتمام ورزیده و در پایداری و تحویل آنها به آیندگان کوشا بوده اند. آثار هنری این دوره به قدری غنی و پیشرفته است که در این مختصر نمی گنجد و فقط به ذکر نمونه هایی از آنها اکتفا می شود. انواع مدال های نقره ای شاهنشاهان ساسانی به طرز بسیار جالبی ساخته می شده است. از جمله مدال های نقره بهرام سوم که به شکل بیضی می باشد و در وسط آن نیم رخ بهرام با تاج و تزئینات حک شده و یکی از زیباترین نوع حکاکی و نمونه پیشرفت این هنر در آن دوره است.

از حکاکی های دیگر دوره ساسانی مهرهای استوانه ای متعددی است که بیشتر مربوط به خسروپرویز است، این مهرها بر روی عقیق و سنگهای گرانبهای دیگر به طرز جالب و زیبایی حکاکی شده و در حال حاضر در موزه «ارمیتاژ» لنینگراد نگه داری می شود.

ظهور اسلام

بعد از ظهور اسلام و با توجه به گسترش ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزء اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و به موازات هنرنمایی معماران، کاشی کاران، سنگ تراشان، گچ برها و منبت کاران نیز جذب فعالیت در این زمینه شدند و آثاری بسیار ارزنده ای را به وجود آوردند. از آن دوره انواع ضریح ها و منبرهای منبت کاری شده به جای مانده است.

رحل قرآن منبت با ارتفاع یک متر با قدمت حدود 675 سال؛ موزه متروپولیتن

منبت کاری یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران بوده است. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران که متعلق به نیمه اول قرن سوم هجری است، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره «عمر ابن لیث صفاری» ساخته شده و دارای زیرسازه ای از چوب تبریزی بوده و روی آن با خلال هایی از چوب گردو و نقوش پرضلع بسیار زیبایی زینت شده است. با توجه به دو قطعه از یک منبر ساخته قرن 12 میلادی که مربوط به اواخر دوره سلجوقیان است و هم اکنون در موزه نگهداری می شود ، در می یابیم که تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرو رفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است. آثار صنعت منبت کاری در دوره چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح های چینی فراوانی به چشم می خورد، از آثار این دوره می توان منبر مسجد نائین به سال 711 هجری قمری و مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری را نام برد که با اشکال هندسی و برگ های مدور تزئین شده است.

لنگه ای از یک در منبت کاری شده ؛ اواخر قرن 15 میلادی ؛ سمرقند (ازبکستان امروزی)

منبت كاری مانند خاتم کاری در دوره صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پی نمود و هنرمندان منبت کار آثار بسيار زیبائی در اين دوره از خود باقی گذارده اند. اوج شکوفایی این هنر باستانی در میان صنعتگران در این زمان بوده است. آثار این دوره در مراکز مهمی همانند مقبره های امامان یا منبرها، رحل های قرآن، دسته های خنجر، ستون های چوبی مساجد و زیارتگاه های اصفهان و قزوین به وضوح دیده می شود. نمونه دیگری از شاهکارهای آن دوره که اکنون دست نخورده باقی مانده است، درب مدرسه شاه سلطان حسین صفوی و درب بسیار زیبای آرامگاهی متعلق به شاهزاده حسین از دوره شاه طهماسب در قزوین است.

نقاشی از مسجد جامع نائین ؛ منبر منبت مشبک مسجد ؛ 711 هجری قمری

اما دوره زندیه و قاجار، منبت کاری رو به انحطاط رفت و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ ، جای خود را به قطعات کوچکتر مانند رحل قرآن و قاب آئینه داد. ولی با ظهور سلسله پهلوی هنر منبت نيز مانند ساير صنايع مستظرفه مورد توجه قرار گرفت و موجبات احيای اين هنر فراهم گشت.

در حال حاضر منبت کاری در گوشه و کنار ایران رواج دارد و می توان گفت که در شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود و ... نسبتاً منبت کاری بیشتر انجام می شود. طرح های اصیل ایرانی شامل اسلیمی ها، ختایی، گل و بوته، گل و مرغ و ... می باشد که تدریجاً انواع طرح های خارجی مانند گوشواره ای، فرشته ای و ... جای آن ها را می گیرند.

تعریف

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. منبت کاری با چوب یکی از ظریف ترین صنایع دستی است که تلفیقی از هنر و حوصله هنرمندانی است که با مواد اولیه ارزان و ساده، احساس، ادراک ، اندیشه و خلاقیت خود را با ذوق و سلیقه سرشار در هم می آمزند تا اثر هنری ای را ابداع کنند.

منبت کاری در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی، نیمرخ و تمام رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختایی و غیره می‌باشد.

رنگ کاری و رویه کوبی به منظور زیباتر ساختن و جلاء دادن به کارهای منبت کاری است، تقریباً مراحل نهائی کار است و در هنر تزئینی منبت مورد نظر هنرمندان و صاحب نظران این فن می باشد. رنگ کاری و رویه کوبی علاوه بر افزودن بر زیبائی اثر، چوب را از گزند رطوبت ، گرما و نظائر آن حفظ می‌کنند.

در بین شهرهای ایران دو شهر آباده و شیراز از مراکزی است که در آن منبت کاری و سایر رشته های این هنر رواج بسیار دارد و مخصوصاً در شهر آباده هنر مزبور رونق بیشتری دارد.

چوب مناسب برای منبت کاری:

چوبی مناسب برای کنده‌کاری است که دارای بافتی ریز و محکم باشد که معمولا از چوب‌های پهن برگان جنگلی استفاده می‌شود. البته همه چوب‌های درختان پهن‌برگ برای کنده‌کاری مناسب نمی‌باشند چون بافت درشت و ناهمگنی دارند مانند بلوط یا ملچ. چوب انتخاب‌شده برای منبت کاری باید سعی شود که بدون گره و پوسیدگی باشد. عمل کنده کاری باید در راه چوب (جهت الیاف) انجام شود یعنی همان مسیر رشد عمودی درخت. اگر گره روی چوب وجود داشت و ناگزیر به عمل کنده کاری بودید باید مرکز گره را به دو قسمت تقسیم نمود و از مرکز گره به سمت بیرون گره عمل مغار زدن را انجام داد تا گره از روی چوب کنده نشود. چوب‌هایی که در منبت کاری از آن استفاده می‌شود و در بازار ایران رواج بیشتری دارد شامل: گردو (گردو جوز)، راش، چنار، توسکا، افرا و ممرز می باشد که البته از چوب درختان دیگر نظیر آبنوس، توت، پسته، ارغوان و... نیز می توان برای منبت کاری استفاده کرد ولی کمیاب و گران هستند.

ابزار منبت کاری

از ابزار مورد نیاز منبت کاری می توان: مغار ، گیره، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه‌ ای و آبی، لوازم تحریر، کاغذ روغنی یا پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی ، تیز کن برقی ، انواع چوب ، چسب چوب ، قلم موئی ، میخکوب ، کمد وسایل ، اره ، لیسه ، دریل ، متر ، سنگ نفت، لاستیک ، زیر کاری ، نفت و ... را نام برد. در این میان مغار مهمترین وسیله در منبت کاری می باشد که ابزاری برای کندن و تراش دادن است. به طور کلی ۴ نوع مغار در منبت کاری استفاده میشود که عبارتند از : مغار تخت ، مغار نیم باز ، مغار گلویی یا گیلویی ، مغار شفره.

تصویری از ابزار منبت کاری روی چوب

طرح های منبت کاری:

بطور کلی کنده کاری روی چوب به دو صورت انجام میگردد یکی اینکه طرح مورد نظر را به صورت برجسته روی چوب ظاهر کنیم و دیگری اینکه طرح را (البته متناسب با طرح) روی چوب حکاکی کنیم که معمولاً طرحهای هندسی از این روش تبعیت می کنند.

۱) برجسته نمایی:

شامل: رولیف، بارولیف، اورلیف و پیکره

• رولیف: نقش برجسته ای که از سطح زمینه کار بیرون نیامده و با حاشیه کنار کادر هم سطح باشد.
• بارولیف: نقش برجسته ای که از زمینه کار بالاتر آمده باشد.
• اورلیف: برجستگیها زیاد می‌شود و رویه کار کاملاً بیرون می‌زند.
• پیکره: تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد و در واقع کار زمینه ندارد و کاملاً بیرون است.

۲) حکاکی

یعنی گود کردن به طوری‌که نقش پائین تر از سطح زمینه قرار می‌گیرد و داخل طرح گود می شود. مانند نوشته روی یک قطعه سنگ مزار. در این روش کنده کاری به صورت مسطح، مثلثی و یا خطی انجام می‌گیرد. معمولاً این روش کنده کاری در ایران به ندرت انجام می‌گیرد.
توضیح اینکه هر قدر طرح درشت تر و بزرگتر باشد بهتر است منبت برجسته تر و از زمینه فاصله بیشتری داشته باشد.
امروزه طرح هایی که در منبت استفاده می شود عبارتند از: چهره، گل و مرغ، اسلیمی، گل و برگ و غنچه، چنگ، صدف، نوشته، پیکر حیوانات و پرندگان و ...

طریقه انتقال طرح بر روی چوب:

این کار را به پنج روش می‌توان انجام داد که به شرح زیر است:

• انتقال طرح به وسیله کاربن
• انتقال طرح به صورت مستقیم
• انتقال طره به صورت فتوکپی
• انتقال طرح به صورت سوزنی کردن
• انتقال طرح به صورت روغنی کردن کاغذ

مراحل اجرای کار منبت کاری:

• ابتدا شخص منبت کار باید طرح منبت را انتخاب کند.
• سپس منبت کار باید طرح را روی چوب منتقل کند.
• قطعه کار را به گیره بسته و سطح چوب را در صورت نیاز نفت بزند تا چوب نرم شود.
• پس از گذشت مدتی با مغار شفره طرح را باید از زمینه جدا نمود.
• سپس زمینه را با مغار تخت صاف و یکنواخت کند. این کار با دستگاه فرز دستی نیز می توان انجام داد.
• سپس طرح را با مغارهای مختلف فرم داده و روی آنها را تزئین کرد.
• پس از اتمام کار می‌توان سطوح کار را با سمباده پرداخت نمود که این کار را معمولاً رنگ کاران هنگام رنگ آمیزی انجام می دهند.

امروزه منبت کاری یا كنده كاری بر روی چوب در مناطق شمالی ایران بعلت وفور درختان جنگلی و خاصیت شكل پذیری چوب ، خصوصاً روستاهای مازندران و گیلان به دو شكل رواج دارد:

1) منبت به شیوه مسطح ، شامل: كنده كاری به روش مثلثی ، منقوش یا خطی ، منحنی یا گود ، كم بر جسته (كم عمق)، برجسته (عمیق) ، نقوش تزئینی ، با سمه یا گراور چوبی ، كه بر روی ظروفی چون؛ سینی ، بشقاب، قاشق و چنگال ، جا چاقویی، میز، صندوقچه و ... انجام میشود.

2) مجسمه سازی شامل : پیكره ، آویزه لباس ، مهره شطرنج و ... .

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• هنرهای سنتی ایران؛ منبت کاری / محمد ستاری / انتشارات ستاری / تهران 1368
• منبت کاری برای مبتدیان / کتی وایس / 2010
• منبت کاری / پایگاه علمی پژوهشی فرش ایران / 1387
• تاریخچه منبت کاری / خانه اقوام ایرانی / 1386
• منبت کاری / حمید طوجی / تهران / 1380
• منبت کاری / سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری / 1386
• منبت کاری چوب / سفارت جمهوری اسلامی ایران ـ پاریس / 1387