یاقوت

یاقوت

حدود سال 1800 میلادی یاقوت را از گروه کروندوم^[1] شناسایی کردند. یاقوت در میان کانی شناسان باستان ، سنگی ارزشمند و در زمره گرامی ترین گوهر ها بوده است. چناچه در کتاب ارزشمند عرایس الجواهر و نفایس الاطایب نوشته ابوالقاسم عبدالله کاشانی آمده است : «شریف تر و عزیز تر و نفیس ترین جواهر یاقوت است» همچنین در این کتاب در بیان دلیل نام گذاری چنین گفته شده است که : یاقوت را به لغت «فرس» «یاکند» گفته اند و لفظ یاقت عربی است و حمزه اصفهانی آورده است که فارسیان یاقوت را «سبح اسبور» گفته اند یعنی دافع علت طاعون ، گردیزی در زین الاخبار می نویسد خسرو پرویز شش رنگی داشت که مهره های آن را از یاقوت سرخ و یاقوت زرد تراشیده بودند. همچنین نردی داشت که مهره هایش را از زمرد و یاقوت ساخته بودند.
از دوران پیش از اسلام این گوهر در ایران جایگاهی وزین داشته است. از سلمان فارسی نقل شده : « خداوند یاقوت را در نوروز برای زینت مردم بیافرید»

جایگاه یاقوت در ادبیات

بسیاری از شاعران از یاقوت برای پیرایش شعر خود بهره جسته اند. فردوسی با 118 بار بیشترین و حافظ با 12 بار کمترین استفاده از یاقوت را در اشعار خود داشته اند. فردوسی بیشتر یاقوت را در معنای حقیقی خود و برای تزئین شمشیر ، تخت ، تاج ، هدیه پادشاه به دیگران و ... به کار می برد.

نشسته برو شهریاری چـو ماه      زیاقوت رخشان به سر بر کلاه

حافظ یاقوت را به می و لب تشبیه میکرد.

یاقوت جان فزایش از آب لطف زاده       شمشاد خوش خرامش در ناز پروریده

یاقوت سرخ در سنگ کلسیت

یاقوت در باور پیشینیان :

بر پایه باور و خرافات پیشینیان بجز یاقوت سرخ ، همه گوهرها در آتش می گدازند. محمد بن محمود همدانی در کتاب عجایب نامه درباره یاقوت می گوید:
« طبع وی گرم و خشک است، به درجه رابع. هر که با خود دارد از طاعون ایمن بود. یاقوت از زر و سرب سنگی تر بود.معدن وی کوه رهون است به سرندیب که آدم به آن فرو آمد، و در میان دریاست. هر که یاقوت با خود دارد، خون در تن وی صافی کند و از خمود و سکته و صرع ایمن بود.»
یونانیان معتقد بودند كه این سنگ به صاحبش نیروهای خاصی از جمله سلامتی ، دانش ، ثروت و موفقیت درعشق می دهد. همچنین می پنداشتند که اگر در سمت چپ لباس روی سینه با سنجاق سنگ یاقوتی بگذارند ، زندگی آنها همراه با صلح و صمیمیت می شود و اگر سربازی آن را با خود داشته باشد شكست ناپذیر می شود.
این سنگ در اروپا در اواخر قرون وسطی ، سنگ مورد علاقه كشیشان بود؛ آن را روی انگشتر می گذاشتند و می گفتند از بهشت آمده است.
در قرون وسطی تصور می شد که یاقوت با تغییر رنگ و تبدیل آن به رنگ سرخ تیره تر، صاحب خود را از خبری ناگوار، بیماری و یا بداقبالی بر حذر می داشته است.
در برمه جنگجویان اعتقادشان بر این بود که حمل یاقوت سرخ در جنگ برایشان پیروزی به همراه خواهد داشت.
مردم هند معتقد بودند که یاقوت می تواند برای صاحبانش زندگی توام با آرامش و صلح با دشمنان به همراه داشته باشد و کسانی که به الهه کریشنا یاقوت سرخ هدیه کنند هنگام تناسخ در کالبد یک امپراتور به زندگی باز می گردد.
در مشرق زمین بر این باور بودند که سنگ یاقوت نشانه زندگی و حیات است و معتقد بودند که یاقوت ، قطره های خون قلب مادر زمین است .

یاقوت از نظر کانی شناسی دارای خاستگاه آذرین و ساختمان بلوری است و به دلیل داشتن عناصری چون آهن ، منیزیم و کلسیمِ بیشتر و سیلیسِ کمتر جزو ماگماهای بازیک (بازالتی) به شمار می آید.

یاقوت دارای انواع سرخ و کبود است و بعد از الماس سخت ترین کانی جواهر می باشد.

یاقوت سرخ (Ruby)

روبی با ترکیب شیمیایی Al₂O₃ (اکسید آلومینیوم ) در انواع رنگ قرمز می باشد. دارای سختی مو 9 و وزن مخصوص 4.05 - 3.97 است. میزان ضریب شکست نور آن 1.775 - 1.757 و دارای شکست دوگانه 0.009 - 0.008 می باشد ؛ کلیواژ ندارد ؛ سیستم کریستالی آن تری گونال است. دارای پدیده چند رنگی قوی می باشد که در رنگ های زرد ، قرمز ، قرمز پر رنگ یاقوتی مشاهده می شود. پدیده فلورسانس آن نیز قوی و به رنگ قرمز یاقوتی رنگ است.

روبی (Ruby) مقتبس از واژه لاتین روبئوس (Rubeus) به معنای سرخ می باشد. سنگ مادر یاقوت سرخ ، سنگ دولومیت (dolomite) است که در نتیجه مجاورت با مواد مذاب یا توده های بسیار گرم درون زمین مخصوصا گرانیت و دگرگونی ناشی از آن که در اصطلاح سنگ شناسی ، دگرگونی مجاورتی (Contact Meta morphism) نامیده می شود از سنگ آهک اولیه به وجود آمده است.
یاقوت سرخ به صورت شفاف ، نیمه شفاف ، مات و همواره قرمز یا صورتی رنگ می باشد. رنگ آن به واسطه کروم ایجاد شده و سایه های قهوه ای که در بعضی از آن ها موجود است به علت وجود مقدار بسیار ناچیزی فلز آهن در ترکیب شیمیایی آن می باشد. رنگ یاقوت های سرخ استخراج شده از معادن مختلف ، متفاوت بوده و بدین جهت نمی توان با توجه به رنگ ، مکان استخراج آن را مشخص نمود. منظور از یاقوت سرخ برمه ای یا یاقوت سرخ سیامی مکان استخراج آن نیست بلکه اصطلاحی است که برای معرفی مرغوبیت رنگ سرخ به کار می رود.
اما محتویات و بلورها در یاقوت سرخ اغلب معرف مکان استخراج یاقوت سرخ می باشند. برخی از محتویات مانند کانی روتیل ، باعث بوجود آمدن جلای ملایم و ابریشمی در بلور یاقوت می شوند. اگر این نوع یاقوت ها به فرم کابوشن تراشیده شوند، پدیده چشم گربه ای و یا پدیده آستزیرم در آنها پدید می آید. این محتویات و ناخالصی های موجود در آن نه چیزی از ارزش آن کم می کند و نه علامتی برای مرغوب بودن آن می باشد. همچنین از روی این ناخالصی ها می توان آن را از یاقوت های مصنوعی و ساخته شده در لابراتوار تشخیص داد.
یاقوت سرخ نتراشیده مات ، بدون درخشش و دارای جلای روغنی است ، ولی پس از تراش درخشش به اندازه برلیان پیدا می کند. ترد و شکننده است ، سطح تورق ندارد ولی در جهاتی مشخص ، بهتر می توان کریستال آن را به دو یا چند قسمت تقسیم نمود.
بهترین رنگ در یاقوت سرخ ، قرمز خالص با سایه های آبی رنگ می باشد که به «خون کبوتر» تشبیه شده است. رنگ در تمام نقاط نگین معمولا یکسان نبوده و گاه به صورت نوارها و با لکه های قرمز مشاهده می شود.

روبی در ابعاد بسیار درشتی یافت نمی شود ، زیرا عنصر کروم موجود در شبکه کریستالی کوروند باعث ترک خوردن و ایجاد شکاف های میکروسکپی در کریستال می شود. بدین جهت عمدتا روبی های نفیس اندازه کوچک داشته و کمتر از 3 قیراط می باشند. اکثر روبی های مشهور جهان کمتر از 100 قیراط وزن دارند.

در بازار انواع یاقوت های سرخ بدلی مخصوصا از نوع شیشه و یا دوبلت ها یافت می شود که قسمت بالا یا تاج را معمولا از گارنت و قسمت پایین نگین دوبلت را از شیشه می سازند و یا ممکن است قسمت تاج در این دوبلت ها از یاقوت کبود طبیعی و قسمت زیرین آن از یاقوت سرخ مصنوعی باشد. از یاقوت سرخ مصنوعی در صنعت به خصوص در ساعت سازی در نقاطی که اصطکاک زیادی در نتیجه چرخش فنر ها وجود دارند مورد استفاده قرار می گیرند.

یاقوت سرخ طبیعی اشعه ماوراء بنفش را از خود عبور می دهد ولی انواع مصنوعی این ویژگی را ندارند اما از نظر ترکیب شیمیایی و خواص فیزیکی و اپتیکی شبیه یاقوت های سرخ طبیعی می باشند.

یاقوت سرخ همیشه جزئی مهم از زینت تاج و تخت پادشاهان را تشکیل می داد ولی برخی از نگین های مورد آزمایش قرار گرفته یاقوت نبوده بلکه از کانی هایی مانند اسپینل تشکیل شده اند. یاقوت سرخ پرنس سیاه که جزء جواهرات سلطنتی انگلستان است و یاقوت سرخ تیمور (Timur Ruby) که در تاج سلطنتی اسپانیا مورد استفاده قرار گرفته اسپینل هستند.

اسامی تجاری متعددی در مورد نگین های یاقوت سرخ طبیعی رواج یافته که گمراه کننده می باشند مانند یاقوت سرخ بالاس (Balas Ruby) که در حقیقت اسپینل است ، و یا یاقوت سرخ کِیپ (Cape Ruby) که تورمالین سرخ یا روبلیت است. کانی هایی نیز به علت تشابه در رنگ و خواص اپتیکی در نظر اول ممکن است با یاقوت سرخ اشتباه شوند ، مانند گارنت آلماندرین ، فلوریت سرخ رنگ ، گارنت هیاسینت ، پیروپ ، اسپینل سرخ رنگ ، توپاز ، تورمالین نوع سرخ رنگ و یا زیر کن.

ساعت طلا مرصع با یاقوت ، 1670 میلادی ، موزه متروپولیتن نیویورک

معادن

ذخایر اصلی یاقوت در برمه ، ویتنام ، تایلند ، پاکستان ، سریلانکا و تانزانیا می باشد. از میان این معادن مهم ترین آن ها معدن موگوک (Mogok) در برمه است.

در تایلند یاقوت های سرخ از جنوب شرقی بانوک در محلی به نام چانتابوری (Chantaburi) یافت می شود و اغلب سایه ای قهوه ای رنگ دارند .
در یاقوت های سرخ تایلندی به ندرت روتیل وجود دارد ، اغلب ساختاری لایه لایه دارند و یا به دلیل فشارهای جنبی ترک خوردگی در آن ها دیده می شود. گاهی اوقات کانی های گارنت آلماندین و آپاتیت و پیروتیت و به ندرت دیوپسید و پلاژیوکلاز در آن ها دیده می شود.
این یاقت ها قدری تیره تر از یاقوت های میانمار هستند ولی ته رنگ اصلی آنها قرمز تر است. در دهه های 1970و 1980 تایلند تامین کننده اصلی یاقوت بوده است. این یاقوت ها ناخالصی کریستالی دارند که قدری تیره تر از یاقوت میزبان بوده و اطراف آنها هاله هایی ستاره مانند دیده می شوند.

در سریلانکا این ذخایر در ناحیه راتناپورا (Ratnapura) می باشند. یاقوت های سرخ استخراج شده در این منطقه معمولا به رنگ قرمز روشن تا قرمز تمشکی می باشند و به زبان محلی ایلام (IIIam) خوانده می شوند

در ویتنام معدن روبی Nangamali در امتداد هیمالیا واقع شده و رگه های حاوی روبی به ضخامت 0.1 تا 2 متر، توده مرمریت و سنگ های کربناتی را قطع می کنند. البته معادن روبی دیگری هم در ویتنام موجود است مانند معدن Yen Bai و معادن Quychau.
یاقوت های سرخ صادره از ویتنام دارای کیفیت مطلوبی هستند و به رنگ های قرمز مایل به بنفش برمه ای ، یا صورتی مایل به بنفش و یا بنفش مایل به قرمز یافت می شوند. در سال 1998 در ویتنام یاقوت سرخی به وزن بیش از 2.58 کیلوگرم یافت شد که گرچه قسمت اعظم آن نیمه اوپاک می باشد ولی دارای بخش های شفاف نیز به رنگ قرمز برمه ای می باشد. یاقوت های ویتنام از اواخر دهه 1980به بازار آمده و به خوبی یاقوت های به دست آمده از برمه می باشد . این یاقوت ها دارای ناحیه بندی رنگ ، چند قلو بودن ، لکه های رنگی در شکستگی ها ، و گاه نواحی آبی رنگ و کریستال های شفاف می باشند.

در پاکستان معادن روبی دارای بهترین کیفیت می باشند. این روبی ها نیز در سنگ مادر مرمریت یافت می شوند و از نظر کیفیت با روبی های معادن کشمیر و Jegdalek افغانستان قابل مقایسه هستند.

از سال 1950 میلادی به بعد در کشور تانزانیا سنگ های تزیینی سبز رنگی استخراج می شود که حاوی بلورهای یاقوت سرخ نسبتا درشت ولی غیر شفاف و مات می باشد و به ندرت می توان در تراش نگین های صفحه دار از آن ها استفاده نمود. این یاقوت ها ، مانند یاقوت های سرخ تایلند ، روتیل ، به عنوان کانی میهمان ندارند ولی در عوض محتویات مایع در آن ها دیده نمی شود.
به تازگی نیز در شمال غربی این کشور یاقوت های سرخی به دست آمده که به رنگ های ارغوانی تا قرمز مایل به قهوه ای می باشند.
منطقه ای در حوالی Winza در استان Dodoma در مرکز تانزانیا سافیر آبی رنگ، سافیر پادپارادچا و سافیر تغییر رنگ داده و در کنار روبی در معادن ثانویه به دست می آید. روبی های این منطقه به رنگ سرخ زنده با ته رنگ ضعیفی از آبی می باشند.

درشت ترین یاقوت سرخ

یاقوت سرخ یکی از گرانبها ترین نگین های جواهر محسوب می شود. یاقوت های سرخ نسبتا درشت از بلور های الماس هم اندازه خود کمیاب تر می باشند. درشت ترین یاقوت سرخ قابل تراش که تا کنون یافت شده بالغ بر 400 قیراط وزن داشته، در برمه کشف گردیده و در برش و تراش به سه قسمت تقسیم شده است.

بزرگ ترین روبی یافت شده در جهان به وزن 8.2 پوند (18.696 قیراط) متعلق به کمپانی معروف به West Co. می باشد. این بلور روبی نیمه شفاف تا اپاک بوده و دارای مقادیر زیادی بلورهای سوزنی روتیل است.

درشت ترین یاقوت های سرخ جهان عبارتند از: یاقوت سرخ ادوراد (Edward Ruby ) با وزن 167 قیراط در موزه علوم طبیعی لندن ، یاقوت سرخ ستاره ریوز (Reeves Star Ruby) با وزن 138.7 قیراط در موزه اسمیتسونین در ایالات متحده ، یاقوت سرخ لانگ استار (Long Star Ruby) با وزن 100 قیراط در موزه علوم طبیعی شهر نیویورک است ، و یاقوت سرخ صلح (Peace Ruby) با وزن 43 قیراط.

بهسازی و فرآوری روبی

رایج ترین شیوه ، استفاده از حرارت است. با این شیوه بلور های روتیل در روبی حل شده و ترک های سطحی ترمیم شده و یا کامل پر می شوند ؛ در نتیجه شفافیت آن بهبود یافته و تغییر رنگ ایجاد می شود. روبی های با کیفیت پایین را قبل از تراش با حرارت ، بهبود رنگ می بخشند. این فرآوری عمدتا در حرارت های حدود 1800 درجه سانتیگراد انجام می شود.

برخی از روبی ها را هم در کوزه های زغالی در حرارتی حدود 1300 درجه برای 20 تا 30 دقیقه حرارت می دهند که نتیجه آن حذف قسمتی از سیلک (روتیل) ولی بهبود رنگ است.

برای بهبود چشمگیر کیفیت روبی ، ترک های موجود در سطح آن را با شیشه سربی پُر می کنند بدین ترتیب که ابتدا سنگ نگین را به دقت صیقل می دهند تا ناخالصی های سطحی را حذف شود سپس آن را در اسید فلورئیدریک شستشو داده و بدون اضافه کردن هیچ ماده ای آن را در حدود 1400 درجه سانتیگراد حرارت می دهند تا تمام ناخالصی های موجود در ترک ها حذف شوند. سرانجام آن را در کوره ای الکتریکی با مواد شیمیایی متفاوتی (عمدتا پودر شیشه – سرب ) حرارت می دهند. برای این منظور روبی را با روغن آغشته سپس با پودر شیشه سرب می پوشانند ، سپس آن را در بوته ای قرار داده و  تا 900 درجه سانتیگراد به مدت یک ساعت در محیطی اکسید کننده حرارت می دهند. پودر نارنجی رنگ در حرارت تبدیل به ماده ای خمیر مانند زرد رنگ می شود ، که تمام ترک ها را پر می کند. بعد از سرد شدن سنگ ، رنگ خمیره کاملا شفاف شده و شفافیت روبی به طور چشم گیری بهبود می یابد. 

یاقوت کبود (Sapphire)

با ترکیب شیمیایی ⁺Al₂O₃ و سیستم کریستالی تری گونال با اشکال هرمی مضاعف در انواع رنگ آبی ، بی رنگ ، صورتی ، نارنجی ، زرد ، سبز ، ارغوانی ، سیاه موجود می باشد. سختی موی آن 9 و دارای وزن مخصوص 4 - 3.99 می باشد. کلیواژ ندارد ؛ شکست نور در آن 1.775 - 1.757 و شکست دوگانه نور آن 0.018 است. پدیده فلورسانس در آن با مقدار و نوع فلز تغییر می کند به رنگ های آبی و رنگ زرد مخصوص سریلانکا می باشد. پدیده چند رنگی نیز در یاقوت کبود مشاهده می شود که در رنگ های آبی ، آبی پر رنگ ، انواع زرد ، انواع سبز ، انواع سرخ ، ارغوانی و ارغوانی مایل به قرمز است. بهترین رنگ آن معمولا در جهت محورهای اپتیکی می باشد به همین خاطر نگین را در جهت عمود بر محور اپتیکی می تراشند. ویژگی های ذاتی سافیر همانند ضریب شکست نور و شکست دو گانه و وزن مخصوص با حرارت دادن تغییر نمی کند اما ویژگی دو رنگی ، طیف جذبی نور و فلورسانس کاملا تغییر می کنند.

در زبان یونانی سافایر (Sapphire) به معنی آبی رنگ است و به کانی های مختلفی گفته می شود. جواهر تراشان در حدود سال های 1800 میلادی به بعد متوجه شدند که این کانی مانند یاقوت قرمز از انواع کروندوم است. در گذشته فقط به انواع آبی رنگ آن یاقوت کبود گفته می شد اما امروزه انواع کروندوم مناسب برای ساخت جواهر با هر رنگی غیر از انواع قرمز رنگ آن، یاقوت کبود نامیده می شود که با توجه به رنگشان نام گذاری می شوند، مانند سافایر زرد و یا سافیر سبز و غیره.
رنگ نارنجی مایل به صورتی آن به نام پادپاراشا (Padparadscha) مشهور است. پادپاراشا کلمه ای به زبان سینهالی و به معنی شکوفه سدر است. فقط به کروندوم آبی رنگ ، یاقوت کبود بدون هیچ پیشوندی گفته می شود .

سنگ های مادر اصلی یاقوت کبود ، مرمر ، بازالت و یا انواع پگماتیت ها هستند. اکثرا استخراج این کانی از انباشته های رسوبی و یا ذخایری که با تخریب سنگ های مادر اولیه بوسیله عوامل طبیعی (مانند آفتاب ، گرما و سرما) به وجود آمده اند صورت می گیرد و از سنگ های اولیه کمتر بهره برداری می شود.
بزرگ ترین سافیر جهان به وزن 61.500 قیراط در سال 1995 در ماداگاسکار کشف شد. این سافیر ظاهرا بزرگ ترین نگین تراشیده و صیقل شده جهان می باشد.

عنصر هایی که در این کانی ایجاد رنگ می کنند آهن و تیتانیوم است. در انواع بنفش رنگ آن عنصر وانادیوم موثر است. مقدار جزئی آهن در ترکیب شیمیایی ، رنگ های زرد و سبز ایجاد می کند و فلز کروم نیز رنگ صورتی پدید می آورد. رنگ دلخواه و مورد پسند در یاقوت کبود رنگ آبی گل ذرتی خالص (Pure cornflower blue) می باشد.

یاقوت کبود از یاقوت سرخ بسیار فراوان تر یافت می شود ؛ علت امر  به دلیل بیشتر بودن فلز آهن نسبت به کروم در طبیعت است که رنگ این دو کانی را به وجود می آورند.

جلای ابریشمینی که در یاقوت های کبود ایجاد می گردد به خاطر ناخالصی های روتیل سوزنی می باشد. اگر مقدار این ناخالصی ها زیاد باشد پدیده چشم گربه ای و یا آستریزم به وجود می آید. برخی از جواهرشناسان ایجاد پدیده آستریزم در یاقوت کبود را وجود کانال های باریک و متقاطع در سه جهت کریستالوگرافی می دانند. (بر خلاف یاقوت قرمز که علت ایجاد این پدیده وجود بلورهای روتیل سوزنی شکل می باشد).

چهره ملکه الیزابت بر روی یاقوت کبود ، 1603-1533 میلادی

معادن

در استرالیا ذخائر یاقوت کبود در سال 1870 میلادی کشف شد، سنگ حاوی یاقوت کبود ، بازالت تخریب شده توسط عوامل طبیعی می باشد. لازم به ذکر است که یاقوت های کبود این ناحیه از کیفیت چندان خوبی برخوردار نیستند.
در برمه علاوه بر یاقوت کبود کانی های اسپینل و یاقوت سرخ نیز یافت می شود. یاقوت هایی به رنگ آبی سیر تا بنفش روشن، گاهی نیز متمایل به تیره رنگی یافت می شود که دارای ناخالصی های کریستال های خوش فرم (کوروند، گارنت،زیر کن)، صفحات دو قلو، آثار finger prints و (crumpled flag)، پرهایی از مایعات ، سیلک و زون های هگزاگونال در بعضی از سنگ ها می باشد. بلور های یاقوت کبود که امروزه به نام یاقوت کبود کشمیری فروخته می شوند در واقع از برمه آمده اند.

در کامبوج در Pailin یاقوت هایی به رنگ آبی متوسط تا تیره (navy) ، یافت می شود و شامل ناخالصی هایی از کریستال و شبیه به fried egg (نیمرو) می باشد.

در هندوستان در منطقه کشمیر یاقوت آبی گل ذرتی ، که بسیار گرانبها با ساختاری کمابیش مخملی می باشد. این معدن در حال حاضر استخراج نمی شود و چنین سنگ هایی کاملا کمیاب هستند.

در جنوب غربی سریلانکا و در ناحیه راتناپورا سافایر یافت می شود. ناخالصی های این سافایرها شامل نواحی رنگی ، سیلک ، feathers ، مایعات و ناخالصی های finger print هاله های زیرکن و صفحات دوقلو می باشد.

در تایلند سافایرها اغلب آبی تند و بسیاری آبی جوهری هستند. ناخالصی های آن ها شبیه به روبی تایلند با کریستال های تیره و محیط اطراف تیره با feathers و صفحات چند قلو می باشد. سنگ میزبان یاقوت کبود بازالت رگه دار است و از ذخائر موجود در سنگ های رسوبی نیز بهره برداری می شود.

در مونتانای آمریکا یاقوت های آبی فولادی رنگ یافت می شود که ناخالصی های آن شامل زون های رشد زاویه ای ، ناخالصی های کوچک کریستالی می باشد. سنگ میزبان حاوی بلورهای یاقوت کبود در اینجا از نوع سنگ آتشفشان بیرونی یا آندیزیت است و استخراج یاقوت کبود هم از سنگ های تخریب نشده و هم تخریب شده آندیزیت صورت می گیرد.

سایر منابع سافایر: کنیا، ماداگاسکار، مالاوی، موزامبیک ، نیجریه ، آفریقای جنوبی و تانزانیا می باشند.

سافایر ستاره ای

در طول تاریخ جواهرات بسیاری ساخته شده که در آن ها از گوهر های گران بها بهره جستند. جواهرات سلطنتی بسیاری به دستور پادشاهان ایرانی ساخته شده که برخی نابود شده ، برخی تحت مالکیت کشور های دیگر در آمده و یا این که در موزه ملی جواهرات ایران نگه داری می شوند. از جمله این جواهرات سلطنتی ، مجموعه جواهر نشان عظیمی است که تحت عنوان کره جواهر نشان شناخته می شود.
این کره در سال 1291 هجری قمری، به دستور ناصرالدین شاه، توسط گروهی از جواهرسازان ایرانی به سرپرستی ابراهیم مسیحی از جواهرات که در خزانه موجود بود، ساخته شد. قطر کره تقریباً 66 سانتیمتر است و روی پایه ای که تماماً از طلای آراسته به جواهرات است، قرار دارد وزن خالص طلای به کار رفته در این کره 34 کیلوگرم و وزن جواهرات آن 3656 گرم است. تعداد کل جواهراتی که در روی کره نصب شده، بالغ بر 51366 قطعه است. در این کره اقیانوس ها و دریاها با زمرد، قاره آسیا مرصع به یاقوت و لعل، قاره اروپا با استفاده از یاقوت، قاره آفریقا مرصع به یاقوت سرخ و کبود، آمریکای شمالی و جنوبی و همچنین استرالیا نیز مرصع به یاقوت و لعل هستند. در این میان کشور ایران و خط استوا با استفاده از الماس مشخص شده اند. در پایان دو حلقه از جنس طلا که با گل هایی از الماس تزئین داده شده اند، به صورت متقاطع در اطراف این کره قرار گرفته است. لازم به ذکر است کوه دماوند نیز توسط یاقوت درشتی مشخص گردیده است.
همچنین نگین یاقوت مشهوری با نام یاقوت اورنگ زیب بر روی این کره، نشان دهنده شهر تهران پایتخت سلسه قاجاریه است.

کره جواهر نشان ، 1291 ه.ق ، مربوط به دوره قاجار ، موزه جواهرات ملی ایران

درشت ترین یاقوت های کبود :

بلورهای درشت یاقوت کبود بسیار کمیاب بوده که گاهی مانند الماس های مشهور جهان شهرت یافته و نامگذاری شده اند ؛

ستاره هند : با 536 قیراط وزن ، بزرگ ترین یاقوت کبود و ستاره ای تراش داده شده در جهان است که 536 قیراط وزن دارد و در موزه علوم طبیعی نیویورک نگه داری می شود.
ستاره نیمه شب : نگینی سیاه رنگ است که 116 قیراط وزن دارد.
ستاره آسیا : 330 قیراط وزن دارد که در موزه اسمیتسونین در واشنگتن نگه داری می شود.
دو نگین یاقوت کبود مشهور دیگر یکی ادوارد (Edward Sapphire)، و دیگری استوارت است که در تاج پادشاهی انگلیس قرار دارد.
چهره سه رئیس جمهور مشهور آمریکا، واشنگتن، لینکلن و آیزنهاور در سه قطعه یاقوت کبود هر کدام به وزن حدود 2000 قیراط حکاکی شده است.
سافایر یوگان با وزن 423 قیراط نیز یکی از بزرگ ترین سافیر های تراشیده شده جهان است.

سافایر لوگان

تاج پادشاهی انگلستان ، سافایر قرار گرفته در بالای تاج مشهور به سنت ادوارد ، سافایر قسمت تحتانی مشهور به استوارت

تغییراتی که در ناخالصی ها بوجود می آید همانند ذوب شدن یا گسترش کانی های میهمان به دلیل نقطه ذوب پایین آنها و یا حتی شکسته شدن اینگونه ناخالصی ها می تواند به شناخت این روش بهبود کیفیت کمک کند، اغلب یاقوت های سرخ و کبود امروزه بدین گونه بهبود کیفیت می یابند.
به علت شباهت زیاد، ممکن است یاقوت کبود با کانی های بنیتویت ، ایولیت ، اسپینل ، تانزانیت ، توپاز ، تور مالین ، زیرکن و شیشه آبی رنگ اشتباه شود.

تشخیص یاقوت اصل از بدل

در گذشته برای تشخیص یاقوت اصل از بدل آن را در دهان خود می گذاشتند تا اگر رنگی به آن اضافه شده با کمک آب دهان مشخص شود.
برای تشخیص یاقوت کبود اصل آن را در ظرف شیشه ای آب می اندازند اگر اصل باشد آب به رنگ آبی دیده می شود ؛ سنگ نیز درون آب درخشندگی پیدا می کند و همه جای آن یک رنگ به نظر می رسد.
امروزه بیشترین یاقوت های ستاره مصنوعی یا تركیبی هستند.یكی از نشانه ها برای تشخیص یاقوت اصل از بدل آن است كه سنگ ِاصل، اشعه فرابنفش را از خود عبور می دهد و انواع مصنوعی این ویژگی را ندارند.
همچنین در داخل نگین یا سنگ یاقوت معدنی اصل باید ناخالصی وجود داشته باشد یا بطور دقیق تر اغلب دانه های ریز سیاه در آن مشاهده می شود اما یاقوت مصنوعی ، رنگی بسیار جذاب و بی نقص دارد.

پانویس

1.گروه کُرندوم (Corundum) : کروندوم از واژه سانسکریت (Kuruvinda) گرفته شده است. این گروه دارای ترکیب شیمیایى Al₂O₃ (اکسید آلومینیوم) ، خالص ، سفید رنگ است . سنگ های بی رنگ کمیاب هستند چون همیشه ته رنگی ضعیف از رنگ موجود است. به علت سختی بالای کروندم (که در فرم و رنگ معمولی برای استفاده در جواهر سازی نامناسب است) ، آن را به صورت پودر درآورده و برای جلا دادن و تراشیدن مواد یا کانی های دیگر به کار می برند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / چاپ 1392
• راهنمای مصور و جامع سنگ های قیمتی / کالی هال / ترجمه محمد حسن عرب اسدی / چاپ 1392
• بررسی کاربرد نمادین لعل و یاقوت در اشعار شاعران ایرانی / زهره مرادی / مجله پژوهش هنر / پاییز 92 / شماره 3