صنایع چرم

تعریف چرم

چرم عبارت است از پوست حیوانات و برخی جانوران ، که به وسیله مواد شیمیایی و اعمال فیزیکی و شیمیایی ، از حالت ابتدایی خارج شده و به صورتی ثابت و فاسد نشدنی در آمده است. به عبارت دیگر چرم ، پوستی است که با دباغی و عملیات فیزیکی و شیمیایی تغییر شکل داده است.

در فرهنگ معین چنین آمده است که : « چرم : پوست گاو شتر دباغی شده » ؛ در لغت نامه دهخدا چرم چنین تعریف شده است که : « پوست دباغی شده حیوانات است که از آن کفش ، کیف ، زین اسب و دیگر چیز ها می سازند. »

همچنین در اشعار بسیاری از شاعران همچون فردوسی نیز به چرم اشاره شده است. 

ز جنگ ، آشتی بی گمان بهتر است      نگه کن که گاوت به چرم اندر است _{«فردوسی»}

تاریخچه صنایع چرمی
پوشاک بعد از خوراک دومین نیاز جدی انسان بوده است. در ابتدا از برگ برای پوشش خود استفاده کرد اما چون آن را مناسب نیافت ، از پوست حیوانات استفاده کرد چرا که مشاهده کرده بود که پوست چگونه حیوانات را از سرما و گرما حفظ می کند. خیلی زود به خواص و اهمیت پوست حیوانات پی برد و از آن برای مصارفی چون پوشاک ، کفش ، زیرانداز و ... استفاده کرد. اگر چه انسان در ابتدا پوست را بصورت خام مورد استفاده قرار می داد ولی به مرور زمان به فن نگهداری و دباغی پوست ، و تبدیل آن به چرم پی برد.

نکته مهمی که با توجه به شواهد و قرائن موجود مانند اشیای بدست آمده از دوران قدیم و همچنین مجسمه ها، نقشه برجسته ها و نقاشی ها می توان به آن اشاره کرد ؛ استفاده از چرم به صورت روزمره بوده است ، به عبارتی دیگر چرم به طور دائم در زندگی انسان نقش داشته و به کار می رفته است. این کاربرد گاهی در پوشاک ، خصوصاً کفش شکارچیان و جنگجویان ، گاهی برای افسار و یراق حیوانات و زمانی نیز برای ساخت ظروف بوده است.

قدیمی ترین کفش چرمی جهان ، 5500 سال پیش ، کشف شده از غاری در ارمنستان

ایرانیان ، جزو اولین و قدیمی ترین تولید کنندگان چرم در جهان با پیشینه ای سه هزار ساله هستند. ایرانیان حدود 1500 سال قبل از میلاد از پوست برای تهیه لباس، کفش و جنگ افزار  و از 550 سال قبل از میلاد  از چرم برای لباس و زره نیز استفاده کردند.

وجود واژه هایی مانند ادیم ، کیمخت ، ساغری ، تیماج ، سختیان در زبان پارسی قبل از اسلام و همچنین وجود واژه های مرتبط با وسایل و ابزار های چرمی مانند سختک ، کمربند ، انگشتیان ، مشک و ... در متون پهلوی نشان دهنده استفاده گسترده از چرم در ایران پیش از اسلام است.

تولید انواع پوست و چرم و نیز تجارت مرتبط با آن در دوره عباسی در سراسر قلمرو اسلامی پر رونق بود. استفاده از پوست حیوانات مختلف برای ساخت پوستین و قبضه شمشیر و آستر کفش و لباس های زمستانی همچنین برای افسار و رکاب و مشک و همچنین جلدهای چرمی برای کتاب ها که به صورت ساده ای طلاکوب می شد بعضی از مهم ترین کاربردهای چرم در این دوره است.

تجارت چرم و پوست پس از حمله مغول نیز پر رونق بود، مکاتبات خواجه رشید الدین گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریز و شیراز در این دوره است. در دوره تیموری از چرم برای تجلید کتابها و ساخت جلدهای ضربی و سوخت استفاده بسیاری میشد.

معروفیت ساغری ایرانی دوره صفوی به حدی بود که شاردن معتقد است واژه شاگرن فرانسوی به معنی پوست خالدار مقتبس از کلمه ساغری می باشد. ساغری در دوره صفوی در تبریز تولید می شد و بیشتر در ساخت چکمه و کفش کاربرد داشت و مورد استفاده درباریان بود. در دوره قاجار انواع چرم به مقدار زیاد در شهرهای ایران تولید می شد. همدان در این دوره مرکز مهم تولید نوعی چرم معروف به چرم همدانی بود که از پوست گوسفند تهیه می شد. سابقه این صنعت در همدان چنان زیاد است که این شهر را شهر دباغخانه ها نیز نامیده اند.  ویلیامز جکسن در سفرنامه خود مستشرق آمریکایی در سفرنامه خود نوشته است : « بازرگانان از این شهر به عنوان انبار ایران یاد می کنند.از جمله کالاهای بازرگانی اجناس چرمی را باید نام برد ؛ زیرا همدان شهر دباغخانه هاست و همدانیان در ساختن و پرداختن و عمل آوردنپوست گاو و گوسفند و ساختن اشیا مفید و اجناس تجملی از آن ها شهره اند. زین و تسمه و جامه دان و کفش های نوک تیز را در غرقه های متعدد به معرض فروش نهاده اند.از این گذشته نمد های سفید که برای زیر انداز ، کپنک و شولایی که چوپانان به کار می برند و کلاه های پوستی شبیه کلاه خود در هیچ جای ایران بهتر از همدان ساخته نمی شود. »

کفش مردانه دوره صفویه 

همانطور که گفته شد چرم به طور وسیع در زندگی اقوام ایرانی کاربرد داشته است. اما چرم و کاربرد های آن در هیچ کجا به اندازه کفش و پایپوش ها وسیع نمی شود. چرا که تمام اقشار مردم از جنگجویان و فرماندهان و سربازان تا کودکان به پایپوش ها نیاز داشتند و ایرانیان هنرمند کفش را نیز به صورت های گوناگون می آراستند و آن را به یک شئ هنری مبدل می ساختند.

به نقل از کتاب تاریخ لباس : «ایرانیان کفش را از چرم نرم، به رنگ زرد و به شکل پا می ساختند که مچ تا پا را می پوشاند و بوسیله دکمه و تسمه هایی که روی آن نصب شده بود، بسته می شد. بعد ها تزئین هایی از مروارید و سنگ های گران بها همراه با برودری دوزی های زیبا به کفش افزوده شد.»

اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال 1308 در شهر تبریز بنا شد و پس از آن در همدان، تهران، اصفهان و برخی شهر های دیگر نیز کارخانه هایی تاسیس شد به طوری که در سال 1337 تعداد 22 کارخانه در ایران مشغول به کار بودند. از سال 1362 در اطراف شهرهایی که از قدیم در تولید چرم فعال بودند مانند تهران و تبریز و مشهد، شهرک های صنعتی تولید این کالا راه اندازی شد که تا چرم شهر را بر این شهرک ها نهادند که وجود این شهرهای صنعتی به افزایش تولید چرم و کیفیت آن کمک شایانی نموده است به طوری که امروزه فقط در شهر تبریز سالانه 2.500.000 جلد چرم تولید می شود.

خنجر با جلد چرمی مربوط به دوره قاجار

کاربرد چرم در دوران قبل از اسلام
انسان در همان روزهای اولیه سکونتش بر روی زمین به خواص و اهمیت پوست حیوانات پی برد و به همین جهت از آن برای مصارفی چون پوشاک، کفش ، زیر انداز و … بهره جست.

اگرچه انسان در ابتدا پوست را به صورت خام مورد استفاده قرار می داد ولی به مرور زمان به فن نگهداری و دباغی پوست و تبدیل آن به چرم پی برد.
در یک نقاشی دیواری متعلق به سطح (III) چتل هویوک از 5750 سال قبل از میلاد تصویر شکارگری در حال رقص با یک لنگ از پوست پلنگ دیده می شود.

تاریخچه چرم در دوران اسلامی

شاید بیشترین کاربرد چرم از کهن ترین ادوار تا کنون استفاده در پوشاک بوده است، پوشاکی که گاه برای شکار و جنگ و گاهی هم برای مراسم آیینی و جشن مورد استفاده بوده است.

آنجه مسلم است چرم به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فردش، همچون در دسترس بودن، مقاومت ، ماندگاری و نیز شکل پذیری بودن و تنوع در تزئینات مورد توجه بسیار بوده است.

پوست

ماده اولیه برای تولید چرم ، پوست می باشد. پوست ، پوشش خارجی سطح بدن کلیه موجودات زنده است و از دو قسمت تشکیل می شود : 

رخ : قسمت خارجی پوست است و پشم و مو بر روی آن می روید.

لَش : قسمت داخلی پوست است و با گوشت و چربی تماس دارد.

به پوستی که هیچ عملیاتی روی آن انجام نگرفته باشد « پوست خام » می گویند. حیواناتی که پوست آن ها قابلیت تبدیل به چرم را دارند عبارتند از : گاو ، گوسفند ، بز ، گاومیش ، شتر ، الاغ ، اسب و ...

از نظر مرغوبیت ، پوستی که در کشتارگاه ها به دست می آید مناسب تر است ، زیرا در آنجا پوست را به یکباره از گوشت جدا می کنند و احتمال پارگی در آن کم است ؛ این پوست ها به پوست « کشتار معروف » است. پوستی که از قصابی ها و فروشندگان جز خریداری می شود ، به دلیل جدا کردن پوست از گوشت با کارد ، احتمال پارگی بیشتر است ؛ این پوست به پوست قصابی معروف است و در بیشتر موارد قابلیت تبدیل شدن به چرم را ندارد.

انواع پوست :

• پوست سبک: شامل گوسفند ، بز، بزغاله ، بره
• پوست سنگین: شمال گاو ، گوساله ، شتر ، گاومیش . پوست سنگین شامل سه دسته متوسط ، سنگین و بسیار سنگین تقسیم میشود.

آماده سازی پوست برای دباغی:
پوست از نظر شیمیایی پلیمری است از اسید های آمینه که آنها را اصطلاحا پروتئین مینامند.اسید های آمینه از طریق پیوندهای پپتیدی براحتی میتوانند تحت تاثیر میکرو ارگانیسم و عوامل بیرونی دیگر قرار گیرند در این صورت زنجیر پروتئین گسسته شده و پوست کیفیت طبیعی خود را از دست خواهد داد از این رو برای جلوگیری از هجوم و نفوذ میکرو ارگانیسم ها و عوامل موثر بیرونی در پوست باید تغیییراتی که تغییر اساسی در ماهیت پوست وارد نکند بر روی آن بوجود آورد. این عملیات را دباغی پوست گویند.

در کل به کلیه ی اعمالی که روی پوست انجام می شود، تا پوست خالص شده و برای ساخت ابزار چرمی بتوان از آن استفاده کرد و... دباغی گفته می شود.

البته باید توجه داشت که معمولاً پوست حیوان ها را بلافاصله از کشتارگاه به کارخانه برای پوست پیرایی (دباغی) منتقل نمی کنند. اگر این طور عمل شود، می گویند که پوست سبز، دباغی شده است. بلکه بیشتر، پس از گذشت زمانی کم یا بیش طولانی عمل پوست پیرایی انجام می گیرد. از این رو، معمولاً به منظور جلوگیری از گندیدگی پوست روی آن کارهای اولیه ای انجام می دهند و سپس برای دباغی به کارخانه چرم سازی حمل می کنند.

1 - نگهداری پوست:
روش های اصلی نگهداری پوست؛ خشک کردن در هوا، نگهداری با نمک، نگهداری با آب نمک و نگهداری با اسید می باشند.
«متداول ترین روش نگهداری پوست گاو در اروپا، آمریکای شمالی و کشورهایی که آب و هوایی گرم دارند، نگهداری پوست با نمک است. بدین منظور پوست تازه مستقیماً از کشتارگاه ها به زیرزمین های معین حمل و در آنجا به آن نمک زده می شود. نمک مورد استفاده به طور معمول، نمک معمولی (کلرید سدیم) است و به نسبت وزنی یک به یک به کار می رود (یعنی به ازای هر کیلوگرم پوست یک کیلوگرم نمک مصرف می شود).

فرآیند تر Beam house
«اصطلاح Beam house (فرآیند تر)، درباره مراحی از دباغی است که پوست از انبار خام بیرون آورده شده و آماده دباغی می گردد. این دوره خود شامل خیساندن، مو زدایی، آهک زنی، لش زنی، دو رگیری و آنزیم دادن است و به باور شماری از کارشناسان، هر چرم در مرحله Beam house ساخته می گردد.»

1-2 خیساندن:
پوست خامی که به کارخانجات چرم سازی حمل می گردد معمولاً در اثر آب گیری در شرایط محافظت شده قرار دارد که به وسیله نمک این کار صورت گرفته است. در این حالت پوست باید کمی خیس شده به صورت نرم درآید تا برای عملیات بعدی آماده گردد. خیساندن در حوضچه های چوبی یا سیمانی که اصطلاحاً پول یا (هاسپین) نامیده می شوند، انجام می گیرد.
«نتیجه فرآیند خیساندن پوست این است که:

• الف) پوست از خون و آلودگی ها پاک می شود.
• ب) مواد شیمیایی به کار رفته به منظور نگهداری و گندزدایی پوست، از آن جدا می شود.
• پ) مواد سفیده ای انحلال پذیر (پروتئین های کروی) در آب، از پوست خارج می شود.
• ت) پوست ها در مرحله خیساندن، در زمانی نسبتاً طولانی در آب قرار می گیرند و با جذب آب کافی به حالت طبیعی و اولیه خود بر می گردند و فرآیند پوست پیرایی (دباغی) برروی آنها به آسانی ممکن می شود.»

2-2 موزدایی ؛ آهک دهی :
«حذف موها از سطح پوست به روش های متفاوتی انجام می شود.
اما همه ی این روش ها به شیمی مو و به فرآیند سست کردن کراتین پوست مربوط می شود. مهم ترین و متداول ترین ماده ایی که از آن در مرحله موزدایی از پوست استفاده می شود. آهک (اکسید کلسیم، Cao) است.»
«بطور کلی در مرحله آهک دهی تلاش بر این است که:

• پیاز و مو و باقی مانده مو زدوده شده و سطح پوست صاف گردد.
• پوست به اندازه در حد نرمال متورم شود، تا بدین وسیله پروتئین های کروی آن حل شده و از لابلای الیاف پوست حذف شود.
• به واسطه اثر آهک سطح پوست دارای لطافت مناسب باشد.

باید دانست مرحله آهک دهی حساس ترین مرحله چرم سازی است. تورم بیش از اندازه پوست در این مرحله باعث ضعیف شدن آن می گردد. همچنین تورم کمتر هم باعث می شود تا الیاف پوست باز نشود و در مراحل بعدی در حذف مواد دشواری هایی پیش بیاید و در پایان چرم حاصله لطافت لازم را نداشته باشد.»

3-2 لش زدایی:
«لش زدایی برای حذف تمامی بافت های غیرضروری پوست است، که در سمت درونی و گوشتی پوست وجود دارد و به طور معمول پس از مرحله آهک دهی انجام می گیرد.

پس از آنکه پوست به طور کامل نرم شد و زایده های چسبیده به قسمت گوشتی آن سست شد، آن را به روی تنه درخت یا میز چوبی از طرف سطح مویی پهن می کنند. سطح گوشتی پوست به طرف دباغ، و به وسیله کارد دو سر و یا کارد قصابی بلند، قسمت های زاید مانند چربی و گوشت های باقی مانده در سطح لش را (که به طور کامل متورم و سست شده است) جدا می کند. جدا کردن و پاک کردن کامل سطح لش، این امکان را فراهم می کند تا محلول پوست پیرا (دباغی) به خوبی در داخل پوست نفوذ کند و عمل پوست پیرایی (دباغی) به صورت یکنواخت صورت پذیرد.

زدودن غشاء نازک از سطح لش پوست نیز لازم است. زیرا، این لایه نازک، سبب به وجود آمدن لایه سختی بر سطح آن می شود و جلوی نفوذ مواد پوست پیرایی (دباغی) را به درون الیاف پوست می گیرد. هنگام لش زدایی پوست با کارد باید کاملاً توجه داشت که به پوست صدمه و آسیب وارد نیاید و سطح گوشتی پوست آنقدر تراشیده نشود که ریشه های مو نمایان شود.

لش زدایی پوست را باید با سرعت اما با دقت و به صورت یکنواخت و منظم انجام داد. این عمل نیاز به زمان دارد و عجله کردن سبب خرابی پوست و پایین آمدن کیفیت و مرغوبیت آن می شود. هنگام لش زدایی ذره های جدا شده از سطح پوست را می توان به کمک لبه كُند کارد لش گیری دور کرد. این عمل خود سبب نرمی و خارج شدن مقداری از چربی های درون پوست می شود و به لطافت آن نیز کمک می کند.»

دباغی:
دباغی فرآیندی فیزیکو شیمیایی برای تبدیل پوست به چرم است که کالایی با ارزش اما فاسد شدنی (پوست) است به کالایی فساد ناپذیر، ماندنی و باارزش بسیار بیشتر (چرم) که موردنیاز جامعه است.

ویژگی های فرآیند پوست پیرایی (دباغی پوست):
برای تولید یک فرآورده پوستی مطلوب و مورد پسند بازار، توجه به این نکته بسیار اهمیت دارد که حالت طبیعی پوست از نظر ساختار الیاف و نحوه پراکندگی آن در تمامی سطح ها (لایه ها) در طی فرآیندهای مختلف پوست پیرایی (دباغی) باید حفظ شود، تعداد پیوندهای عرضی ایجاد شده و ویژگی های این پیوندها نیز دارای اهمیت است. زیرا همین ویژگی ها هستند که خواص چرم ساخته شده را مشخص می کند.

عمل پوست پیرایی(دباغی) در واقع، مهمترین بخش از صنعت چرم سازی است. این عمل پس از پردازش های اولیه مانند آماده کردن پوست خام برای جذب دوبارة آب از دسته رفته و برگرداندن آن به حالت طبیعی اولیه، زدودن مو، پشم و لش که جزء مواد زاید به شمار می روند، آهک دهی و آنزیم دهی (خروج مواد زاید و قابل حل در آب مانند آلبومین)، تورم پوست، حل شدن مواد اضافی بین الیاف و سست تر شدن آنها، برروی پوست آماده شده انجام می گیرد.

در فرآیند پوست پیرایی (دباغی) مواد شیمیایی مناسب در سطح پوست جذب و با مولکول های پروتئین پوست ترکیب می شوند، به گونه ای که پیوندهای ایجاد شده بین آنها، خواص مطلوبی به پوست بدهد (مانند محدود شدن جذب آب، جلوگیری از تورم، باز و حل شدن، مقاومت در برابر موجودهای ذره بینی و مواد شیمیایی). پس از انجام عمل پوست پیرایی(دباغی)، پوست از حالت طبیعی و اولیه خود خارج و به یک فرآورده ی پردازش شده و ارزشمند مبدل می شود.»

مواد شیمیایی مصرفی در فرآیند پوست پیرایی (دباغی):
«از مواد گوناگونی در پوست پیرایی (دباغی) استفاده می شود که مهمترین آنها عبارتند از:

• مواد معدنی (نمک های کروم، آلومینیوم، ...)
• مواد ساختگی (رزین های فرم آلدهید، ...)
• مواد گیاهی (عصاره گیاه هایی مانند بلوط، انار ، ...)

الف-پوست پیرایی (دباغی) با نمک های کروم (دباغی کرومی) :

«امروزه، بیشتر مواد معدنی که در پوست پیرایی به کار می رود، از نمک های کروم (III) و به ویژه سولفات کروم (III) تهیه می شود. در روش پوست پیرایی با نمک های کروم، این نمک ها با الیاف پوست واکنش می دهد و پایداری بسیار زیادی به الیاف پوست می بخشد که آن را در برابر دماهای بالا و حمله باکتری ها مقاوم می سازد. چرمی که با این روش ساخته می شود، بسیاری از ویژگی های مطلوب را ندارد، بلکه پس از مرحله های رنگ آمیزی روغن دهی و شاید پوست پیرایی دوباره با مواد گیاهی، می تواند ویژگی های یک چرم خوب را پیدا کند. برتری های اصلی روش، پوست پیرایی (دباغی) کرومی، سرعت کار و بازدهی بالا، هزینه کم، رنگ روشن و محافظت نسبتاً کامل از پروتئین های پوست است. به همین دلیل این روش، به سرعت و در زمان کوتاهی پس از کشف آن، رونق پیدا کرد و به صورت رایج ترین روش پوست پیرایی (دباغی) پوست های سبک و چرم های رویه کفش در آمده است و نمک های کروم (III) بر مواد معدنی دیگر برتر شناخته شده است، به طوری که در بعضی از کشورها، تنها از این ماده برای پوست پیرایی استفاده می شود.»

^{ب- پوست پیرایی (دباغی) با رزین های فرم آلدهید :}
«برخی آلدهیدها می تواند با پروتئین پوست واکنش دهد و از فاسد شدن آن جلوگیری کند. یکی از این آلدهیدها، فرم آلدهید است که گازی بدبو است و در آب حل می شود. محلول حاصل از آن فرمالین نامیده می شود. از فرم آلدهید به عنوان یک ماده پوست پیرا(دباغی) و نیز برای سخت کردن پروتئین ها استفاده می شود. این ماده در صنعت چرم سازی بسیار قابل توجه است و به طور معمول یکی از کاربردهای عملی آن، به عنوان مکمل مواد پوست پیرای (دباغی) دیگر است.

فرم آلدهید ساده ترین آلدهید است و توانایی واکنش دادن با بسیاری از ترکیب های آلی را دارد. به نظر می رسد که واکنش اصلی و عمده آن با پروتئین پوست و در واقع با گروه آمینواسید بازی (مانند لیزین) است.»

^{ج) دباغی با مواد گیاهی :}
آغاز دباغی گیاهی به دوران پیش از تاریخ باز می گردد. انسان های نخستین در همه جای زمین و از همة دوره های گذشته با استفاده از مواد گیاهی در دسترس محلی، روش های دباغی گیاهی را گسترش دارند. بررسی نشان می دهد، که اگر پوست خام با پوست یا برگ های مرطوب شده برخی از گیاهان تماس پیدا کند. مشاهده می شود که پوست در محل تماس لکه دار و آن محل در برابر فساد محافظت می شود. دسترسی کافی به گیاهان دارای این ویژگی و سادگی کاربرد آنها به پیشرفت سریع صنعت چرم سازی با استفاده از مواد گیاهی کمک می کند.

به طور معمول بیشتر از گیاه هایی مانند بلوط، سماق، انار و اقاقیا برای این منظور استفاده می شود به دلیل ویژگی هایی که دباغی با تانن های گیاهی در پوست به وجود می آورد انواع گوناگونی از چرم های ویژه به روش دباغی گیاهی تولید می شود. از چرم های ساخته شده به روش دباغی گیاهی برای ساخت زیره کفش، کمربند، زین اسب، مبل، آستری و چمن استفاده می شود.

همچنین برای تهیه چرم های تولید فرآورده های صنایع دستی و بعضی از وسایل تزیینی چرمی نیز از روش دباغی گیاهی استفاده می شود. از این مواد برای دباغی دوباره، پس از دباغی کرومی هم استفاده می شود. دباغی گیاهی ضمن اینکه سبب جلوگیری از فساد پوست می شود به چرم تولیدی حالت کشسانی می دهد.

منابع مواد گیاهی برای دباغی:
در اینجا به چند نمونه مهم از این نوع گیاه ها که در دباغی گیاهی مورد استفاده قرار می گیرد اشاره می شود: 1- کوبراکو (درختی از تیره کاج،از مغز چوب آن استفاده می شود.) 2- اقاقیای استرالیایی (پوست) 3- بادام هندی (میوه) 4- سماق (برگ) 5- مازو 6- درخت کاد هندی (برگ ها و شاخه های کوچک) 7- شوکران (پوست) و...

رنگرزی:
«پوست پیرایی(دباغی) با مواد گیاهی که در گذشته در مورد تمامی چرم ها متداول بود، نوعی رنگ قهوه ای در چرم تولید شده ایجاد می کرد که میزان تیرگی و روشنی (ته رنگ) آن به نوع عصاره و روش کار بستگی داشت. به کاربردن مقداری روغن، سبب تیرگی بیشتر چرم می شد. به طوری که چرم های سنگین چکمه ای قهوه ای تیره و چرم زین ها که مقدار کمتری روغن دارد، رنگ قهوه ای روشن دارد.

در آغاز، رنگ آمیزی چرم ها یک عمل بسیار دشوار و پرخرج بود و تنها به ساخت چرم های تجملی اختصاص داشت. از این رو، در گذشته رنگ مواد گیاهی اهمیت بسیار زیاد داشت و تانن های با رنگ روشن دارای ارزش و اهمیت زیادی بود.

امروزه، با استفاده از نمک های کروم (III) و گستره وسیع تری از مواد طبیعی و ساختگی، هر نوع رنگ موردنظر را می توان برروی انواع مختلف چرم به وجود آورد. عصاره های گیاهی و رنگینه های آنیلینی، همگی برای ایجاد رنگ های مطلوب در فرآورده های چرمی جدید به کار می روند.

رنگ کردن چرم دشواری های خاصی را به وجود می آورد از جمله به دلیل ویژگی سه بعدی بودن رشته ها (الیاف) چرم، نفوذ رنگینه به بخش درونی چرم از نظر عملی و کاربردی اهمیت زیادی دارد. همچنین، چرم هایی مانند چرم مبلی را که برای ظریف کاری مصرف دارد، می توان تنها به طور سطحی رنگ کرد و نیازی نیست که رنگینه به بخش های درونی چرم نفوذ کند. اما چرم های لباس و کفش اگر به طور سطحی رنگ شوند، استفاده مداوم از آنها سبب بروز لکه های روشنی می شود. از این رو، در مورد این نوع فرآورده ها، رنگینه باید به طور عمقی در الیاف چرم نفوذ کند.

از آنجا که چرم از مواد پروتئینی تشکیل شده است، ماهیت شیمیای الیاف آن به مقدار زیادی بر اثر عمل پوست پیرایی (دباغی) تغییر می کند. زیرا میزان تثبیت رنگینه تا حدود زیادی با مواد به کار رفته برای پوست پیرایی (دباغی) و همچنین وجود مواد دیگر ترکیب شده با پروتئین، تغییر می کند. وجود روغن ها در چرم و نیز استفاده از مواد دیگری در مرحله های بعدی، ممکن است میزان و دوام آن را تحت تأثیر قرار دهد. از این رو، تثبیت رنگینه در چرم فرآیندی پیچیده و آمیزه ای از پدیده های مختلف است و کاربرد ماهرانه رنگینه ها به وسیله چرم ساز، نیاز به تلفیق دانش های عملی، هنری و تجربه کاری دارد.»

روش های عملی رنگرزی چرم:
1- رنگ کردن چرم با برس 2- رنگ کردن چرم در سینی 3- رنگ کردن چرم در بالابان 4- رنگ کردن چرم در حوضچه 5- رنگ کردن با دست یا پیستوله 6- رنگ کردن به روش روکشی 7- رنگ کردن در ماشین 8- رنگ کردن چرم به روش چاپی

روغن دهی چرم:

«چرم های دباغی شده اگر روغن دهی و نرم نشوند حالت خشک و شکننده ای به خود می گیرند، پس این چرم ها باید به چرم نرم و کش دار تبدیل شوند. از آغاز ساخت چرم، اگر روغن ها و چربی ها وارسی نگردند چرمی نامطلوب خواهیم داشت که احتمال ترک خوردگی و سختی چرم پس از خشک کردن وجود دارد. در زمان های دیرین، روغن ها و چربی ها برروی چرم مرطوب به وسیله دست مالیده می شدند. که این نوع روغن دهی پوششی از چربی و روغن برروی الیاف پدید آورده و باعث ضدآب شدن چرم می شدند. اگر روغن دهی خوب و نرمال باشد نرمیت چرم را افزایش داده و باعث به دست آمدن محصول نهایی دلخواه می شود. اگر دقت شود در هنگام خم کردن پوست الیاف آن که در بیرون قرار دارند دارای خمیدگی بیشتر و الیاف درونی پوست به صورت فشرده خواهند شد. ولی الیاف میانی پوست در این حالت دگرگونی چندانی نخواهند یافت. پس باید طوری روغن دهی انجام بگیرد که الیاف بیرونی و درونی رخ و لش چرم نرمتر گردند. ذکر این نکته ضروری است که در طرف لش پوست الیاف به مراتب بازتر می باشند ولی در قسمت رخ الیاف فشرده ترند و این فشردگی و تراکم باعث نفوذ کند و کم روغن شده و روغن بر سطح پوست تثبیت می گردد و این قسمت را نرم می کند ولی از نفوذ روغن به لایه های زیرین پوست جلوگیری کرده و در نتیجه باعث ترک خوردگی رخ می گردد. عکس این روند نیز باعث بروز دشواریهایی می گردد به گفته ای، اگر رخ چرم به خوبی روغن را جذب نکرده و نرم نگردد الیاف که گرایش چسبیدن به یکدیگر را دارند و هنگام خم کردن چرم پیوستگی الیاف در برخی از جاهای چرم از هم گسیخته شده باعث بروز شکاف و یا چروک در سطح رخ می شود. ادامه این کار یعنی خم و راست کردن چرم باعث بزرگ شدن این سطح چروک دار شده و به دو پوستگی چرم می انجامد. البته این حالت و حالات دیگر غیر آرمانی و نامطلوب که از طریق روغن دهی روی چرم ایجاد می شوند نتیجه مهیا نبودن شرایط چرم و محیط آن برای روغن دهی است (مانند خنثی سازی، دمای آب و دیگر) با انتخاب روغن مناسب و روش روغن دهی خوب و مطلوب می توان یک چرم نرم و یکنواخت تولید کرد این انتخاب که با توجه به نوع پوست و به وسیله دانش شیمی انجام می گیرد بسیار پیچیده است و باید آن را بیشتر یک هنر دانست تا یک علم.»

خشک کردن چرم:
«خارج کردن مقدار زیادی آب موجود در چرم پس از فرآیندهایی که در محیط آبی انجام می گیرد، از اهمیت زیادی برخوردار است، مواد دباغی، مواد رنگرزا و روغن ها به صورت مواد محلول بین الیاف قرار دارند و واکنش الیاف در تمامی موردها کافی نیست.

باید توجه داشت که خشک کردن تنها یک تغییر مکان و خروج ساده آب به منظور ایجاد یک شکل قابل استفاده و عملی، از چرم نیست بلکه فرآیندی است برای کامل شدن واکنش های شیمیایی تهیه و ساخت چرم.»

«برای خشک کردن بهتر است چرم ها از طرف سر و گردن یا ساقهای پشتی ازجایی آویزان شوند. اگر چرم ها روی پل آویزان شوند در محل تماس پل با چرم کشیده می شوند بدین سان این محل باز شده بعد از خشک شدن اثر پل دقیقاً روی چرم بجا می ماند. این اثر در چرم های گوسفندی و بزی لباسی چنانچه دیده شوند پس از تکمیل نیز هم چنان خود را نشان می دهند.

در زمینه خشک کردن چرم، دیدگاه های فراوانی دیده می شود لیکن روی هم رفته دیدگاه غالب آن است که چرم ها می باید در هوای خشک و دمای بالا خشک شوند. دیدگاه دیگری باور دارد که چرم باید در هوای مرطوب و دمای پایین خشک شود. شاید بتوان گفت که خشک شدن چرم به روش های کار و به اندازه رطوبت چرم بستگی دارد. به هر رو هنگام خشک شدن چرم نبایستی آب زیادی در سطح آن جمع شود این به این معنی است که در هر لحظه مقدار آبی که از سطح چرم تبخیر می شود می باید برابر با اندازه آبی باشد که از لایه های درون چرم به روی سطح آن می آیند.

هیچ گاه در فرآیند خشک کردن چرم خشک کردن سریع پیشنهاد نمی شود (دمای بالا- هوای خشک) زیرا این کار سبب می شود تا چرم سفت و صاف شود. چنین چرم هایی در دمای عادی قادر به جذب رطوبت نیستند و نم زنی آنها هم دشوار است افزوده بر این، چنین چرم هایی نمی توانند رطوبت را به گونه یکنواخت جذب کنند. از سویی خشک شدن خیلی کند نیز درست نیست زیرا این کار باعث نرمیت بیش از اندازه چرم گشته و به گفته دیگر چرمی اسفنجی و کشدار را به دست می دهد.»

پرداخت چرم:
«به تمامی مرحله هایی که برای بالا بردن کیفیت و ظاهر چرم انجام می گیرد، پرداخت چرم گفته می شود. این مرحله ها شامل سفید کردن، سمباده زدن، غلتک زدن، برق انداختن، پرس (صاف کردن)، برس زدن، چاپ و نرم کردن است. موادی که در این مرحله ها مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از: آلبومین، پارافین، رنگدانه، رنگینه و...

پرداخت یا تکمیل کاری نهایی چرم، برای عرضه و فروش شامل چندین عمل پی درپی است که در پایان مرحله های پوست پیرایی انجام می گیرد. این فرآیندها به منظور بهتر کردن کیفیت چرم و ایجاد ویژگی دلخواه در چرم موردنظر همراه با تزیین لازم برای فروش است. نمونه هایی از خواص به وجود آمده پس از تکمیل کاری، عبارتند از: مقاومت در برابر رطوبت (آب)، توانایی در بازتابش نور، درخشندگی (جلا) و مات بودن رُخ، نرمی، لطافت و انعطاف پذیری زیاد برای کارهای گوناگون، یکسان شدن رنگ چرم پس از فرآیند رنگ آمیزی، به وجود آمدن ضخامت یکسان در تمامی سطح چرم و ویژگی های دیگر.»

تفاوت پرداخت ها با یکدیگر به ماهیت ماده پوست پیرایی و رنگدانه های به کار رفته در چرم مربوط است. روش های مختلفی برای انجام این کار وجود دارد که مهمترین آنها پرداخت آبی، پرداخت سلولوزی، پرداخت با مواد پلیمری مصنوعی و پرداخت های لاکی است.

مراحل دباغی چرم

انواع چرم سنتی

از چرم های سنتی که در گذشته در همدان تهیه می شد می توان به موارد زیر اشاره کرد :

چرم بومی : این چرم از پوست گاو تهیه می شد . این چرم همانطور که از نامش پیداست مخصوص شهر همدان بوده و در هیچ کجا به خوبی همدان تهیه نمی شد.

چرم ساغری : این چرم از پوست اسب و الاغ ساخته می شد و رنگ مخصوص آن در همدان فیروزه ای بوده است. از این چرم برای تزئین روی کفش استفاده می شده است. مزیت این چرم به سایر چرم ها در نقوشی بوده که بر آن تهیه می شده است.

تیماج : به چرم تهیه شده از پوست بز گفته می شود.

میشن : از پوست گوسفند تهیه می شود و از آن برای تهیه آستر کفش ، همیان^[1] ، جلد کتاب ، پوستین و ... استفاده می کردند.

پادوش : از پوست گاو تهیه می شد و از آنجا که چرم ضخیمی بود از آن برای زیره کفش استفاده می شد.

چرم گاو میش : از پوست گاومیش تهیه و برای زیره کفش استفاده می شد.

چرم دوبور : از پوست بز نر دو ساله تهیه می شود.

تودلی ، زیر شکمی ، کله پوست ، گردن : در گذشته از پوست تمام اندام های دام استفاده می شد. از آنجا که این پوست ها قابلیت تبدیل شدن به چرم را نداشتند از آن ها برای پر کردن داخل کفش ، کفه کفش و ... استفاده می شده است.

محصولات چرمی

در گذشته از چرم در ساخت کالسکه ، صندلی ، جلد کتاب ، کفش ، زیره کفش ، همیان ، زین اسب و شتر استفاده می کردند. امروزه خریداران چرم سنتی ، سراجانمی باشند که با آن به تهیه کمربند ، کیف ، کفش روفرشی ، آویز و ... می پردازند. از چرم ماشینی هم برای تهیه محصولاتی چون کاپشن ، لباس ، کیف ، کفش ، دستکش و ... استفاده می کنند.

_{^{چند روش برای تشخیص چرم طبیعی :}}
به طرح روی چرم دقت کنید، چرم طبیعی دارای طرح غیر تکراری و منحصر به فرد است. اگر روی چرم طرح تکراری و قابل دنبال کردن دیدید، مطمئنا طرح پرسی و چرم مصنوعی است.

به انعکاس نور دقت کنید. اگر چرم طبیعی را زیر نور بگیرید نور را یکدست منعکس نمی کند و بعضی جاهای آن مات و بعضی جاها براق به نظر می رسد.

به ضخامت آن توجه کنید. هنگامی که به قسمت های مختلف چرم طبیعی دست بزنید چرم یک دست نیست، یعنی بعضی جاها نازک است و بعضی جاها ضخیم . چون قسمت های مختلف پوست دام ضخامت های متفاوتی دارد. در حالی که چرم مصنوعی چون با دستگاه درست می شود، کاملا یکدست است.

پشت پارچه را نگاه کنید؛ این کار هنگام خرید پارچه بسیار آسان است، اما با کیف ، کاپشن ، دستکش و دیگر محصولات چرمی که دارای آستر هستند چه کنیم؟ به درزهای دوخت دقت کنید، پشت چرم مصنوعی پرز دار است، در حالی که پشت پارچه های مصنوعی به صورت شبکه ای با نخ دوخته شده است.

پانویس

1. همیان : کمربندی که در آن پول می گذاشتند و بیشتر در سفر به کمر می بستند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• چرم همدان از فرهنگ تا صنعت / پارسا نکیسا / فرهنگ مردم / تابستان 87 / شماره 26