فیروزه کوبی

تاریخچه فیروزه

فیروزه یکی از سنگ های قیمتی می باشد که از عهد باستان در ایران شناخته شده است. از کتیبه بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش معلوم می گردد که در آن تاریخ فیروزه، احسایین نامیده می شده و از خوارزم برای زینت آلات کاخ آورده شده بود. فیروزه سنگ آرزوهای پادشاهان تمام تمدنها از زمان کوروش و داریوش بزرگ است که به عنوان هدیه از طرف آنها به پادشاهان کشورهای دیگر اهدا میشده است. فیروزه پارسی با کیفیت ترین فیروزه در جهان است که در اروپا برای تعریف کیفیت فیروزه ، فیروزه پارسی را مثال می زنند و ملاک قرار می دهند. در اروپا فیروزه را «ترکوئیز» (Turquoise Stone) می نامیدند که به معنای سنگ ترکی است و علت این نامگذاری آن بوده است که فیروزه ایران توسط ترک زبانان به اروپا صادر می شده است. در کشور ایتالیا از فیروزه آبی و صاف که به «گوهر آبی» معروف است به عنوان جواهری گران قیمت استفاده می شده و در گردنبند ملکه مصر هم از فیروزه ای که از شبه جزیره سینا (حدود 4000 سال پیش) به دست می آمده استفاده شده است.

فیروزه یک فسفات آلومینیوم با سختی حدود 6 است. با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرم تر است و آبی خوش رنگ آن، بهترین کیفیت را دارا است. برای فیروزه خواص ماورائی نیز تعریف شده است که از آن جمله آرام بخشی و ترغیب احساس عشق و محبت در افراد با نگاه و لمس آن است که یکی از علل گرایش افراد به استفاده از فیروزه در وسایلی است که به طور روزمره مورد استفاده قرار می دهند. فیروزه نیشابور با سابقه استخراج 2000 ساله در ایران، یکی از پر طرفدارترین فیروزه های جهان است و نوع شجره آن بسیار مورد پسند اروپاییان می باشد.

در ایران فیروزه صاف و بدون رگه که به فیروزه پارسی شهرت دارد بیشتر مورد پسند است و انگشتر با نگین فیروزه و جواهرات فیروزه نشان از دیرباز مورد علاقه ایرانیان بوده است.

تاریخچه فیروزه کوبی

هنر - صنعت فیروزه ‏كوبی از معدود رشته­‏ های صنایع دستی است كه سابقه تاریخی چندانی ندارد و گفته می­شود که قدمت این هنر صنعت به کمتر از یک قرن قبل بر می گردد؛ در آن زمان، شخصی به نام یوسف حکمیان معروف به محمدرضا در مشهد کار فیروزه کوبی را آغاز نمود. وی فیروزه گوبی را بر روی زیورآلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره انجام می داد. حدود بیست سال بعد، این صنعت توسط فرد دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد. و فیروزه کوبی مورد توجه صنعتگران اصفهانی قرار گرفت و آثار بسیار زیبا و گرانقدری خلق گردید.

اگرچه فیروزه زاییده معادن خراسان و بویژه نیشاپور است. و خواستگاه هنر فیروزه کوبی بطور یقین مشهد می باشد. اما هنر فیروزه کوبی در اصفهان تجلی پیدا کرد و امروزه و پس از گذشت کمتر از یک قرن از پیدایش هنر صنعت فیروزه کوبی، اصفهان تنها شهری است که این هنر در آن رواج دارد.

تعریف و کاربرد فیروزه کوبی

فیروزه کوب یک فرآورده زیروآلاتی و یا ظروفی عبارت از شیئی است مسی، برنجی، نقره ای، ورشو ای و یا برنزی که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمت هایی از سطوح آن به فرم موزائیک در کنار هم نشانده شده و به این ترتیب جلوه ای خاص به آن بخشیده شود.

فیروزه کوبی در تقسیم بندی و طبقه بندی صنایع دستی ایران ، هنر – صنعتی است که وجه هنری و زیبایی آن مطرح است و کاربردی تزئینی دارد. فیروزه کوبی بیشتر برای تزئین روی جواهرات ، گلدان ، شمعدان ، قاب آینه ، شكلات خوری ، گلاب پاش ، بشقاب و ... مورد استفاده قرار می گیرد.

مراحل ساخت و تولید فیروزه کوب

به طور کلی، ساخت و پرداخت فرآورده فیروزه کوب شامل مراحل زیر می­باشد:

مرحله اول ؛ زرگری

زرگری عبارت است از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر با یکی از فلزات مس، برنج، نقره­، ورشو و یا برنز. این کار توسط صنعتگران زرگر یا سازنده­ی فلزات بوسیله­ ی دست، پرس و یا به کمک هر دو انجام می­پذیرد.

پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات، قسمتی را که باید فیروزه کوب گردد، مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته باریک فلزی (از نوع فلز خود شیء) به نام «کندن» قرار داده و لحیم می­نمایند؛ به قسمتی که اطراف فرم مورد نظر به اصطلاح دیواره­ای به ارتفاع دو تا سه میلیمتر از سطح ظرف پیدا نماید. این کار معمولاً به وسیله­ ی زرگر و گاهی بوسیله ­ی خود صنعتگر فیروزه کوب انجام می­شود.

در صورتیکه قسمت آماده شده برای فیروزه کوبی، سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه ­ی آن خالی به نظر برسد، با رشته ­هایی از همان فلز نقوشی جزئی­تر و کوچک­تر به شکل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده، مجدداً لحیم کاری می­کنند. این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار، به سطح فیروزه کوبی شده استحکام بیشتری هم می­بخشد.

فیروزه

مرحله دوم ؛ فیروزه کوبی

قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه کوب، خرده سنگ­های فیروزه­ی غیر قابل استفاده را از کارگاه­های فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه­ی مشهد، نیشاپور و دامغان خریداری می­نماید.

از آنجا که این خرده سنگ­ها با مقادیری خاک و خرده سنگ­های معمولی همراه می­باشد، ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می­نمایند. سپس خرده سنگ­های فیروزه را برحسب اندازه از یکدیگر تفکیک و به اصطلاح دانه بندی می­کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه کوب از قطعه فیروزه­ای متناسب­تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده به عمل آید.

سپس، شیء مورد نظر را گرم کرده (در حدود 30 درجه سانتیگراد) و ضمن حرارت دادن روی قسمت­هایی که باید فیروزه کوبی گردد؛ به قسمتی که پودر لاک تقریباً ذوب شده «لاک گردوئی» می­پاشند تا سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.

در حالیکه هنوز لاک بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد، مقداری از خرده سنگ­های فیروزه که بر حسب اندازه­ی لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می­دهند. سنگ­ها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که فاصله ای بین آنها باقی نماند یا کمترین فاصله ممکن را دارا باشد.

به منظور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگ­های فیروزه، حرارت را کمی افزایش می­دهند (حدود ۴۰ درجه سانتیگراد) و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگ­ها می­پاشند تا زمانیکه لایه ­ی لاکی به صورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگ­های ریزتر سعی می­کنند تا سنگ­ ها کاملاً در کار جای گرفته و به اصطلاح بر آن بنشینند؛ این عمل را معمولاً با کمک دست انجام می­دهند. به این ترتیب که با دست بر سطح فیروزه­ها فشار می­آورند تا بخوبی به سطح کار بچسبند. پس از سرد شدن شیء، قسمت­های لاک به صورت سخت و سفت در می­آیند. بعد از این مرحله، قسمت­های پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ، سمباده «آب ساب» می­نمایند تا قسمت­های اضافی لاک و برجستگی­های جزئی سنگ­ها سائیده و صیقلی گردد. در اینجاست که سنگ­های فیروزه به رنگ فیروزه­ای و لاک به رنگ تقریباً سیاه (قهوه­ای تیره) در بین فواصل سنگ­ها نمایان می­شود.

پس از اتمام این مرحله، چنانچه در قسمت­هایی از سطح کار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد، مجدداً شیء را حرارت داده و بوسیله­ی سنگ­های ریز و پودر لاک قسمت­های ریخته را مرمت می­نمایند؛ پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می­نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله­ ی نوعی بتونه­ی فیروزه­ای رنگ که با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده، انجام می­دهند.

تزئین ظرف به روش فیروزه کوبی

مرحله سوم ؛ پرداخت کاری

آخرین مرحله­ی کار فیروزه کوبی پرداخت کاری است که خود در دو مرحله زیر انجام می­شود:

1) پرداخت قسمت­های فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه­ ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمت­های فلزی در حین عمل فیروزه کوبی ایجاد گردیده، به وسیله­ ی ابزارهای دستی و یا تیغه­ی چرخکاری از روی آن پاک می کنند و سپس این قسمت­های فلزی را پولیش می­کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند.

2) پرداخت محصول فیروزه کوبی شده است که پس از پولیش قسمت­های فلزی شیء مجدداً به کارگاه صنعتگر فیروزه کوب بازگشت داده می­شود و در آنجا سطوح فیروزه کوبی شده را به وسیله­ ی روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می­نمایند تا این قسمت­ها نیز شفاف و درخشان گردد.

مهم: در فیروزه کوبی، هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پرکارتر و قطعات سنگ آن مرغوب تر باشد و این قطعات منظم­ تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله­ ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود، کار دارای ارزش هنری بیشتری است.

ابزار و لوازم فیروزه کوبی

صنعتگر تولید کننده­ی فیروزه کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می­گیرد که عمدتاً شامل: قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش، لوله­ های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می­باشد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com