آجیده دوزی

«آجیده دوزی» از رودوزی های با سابقه ایرانی است که در آن لایه ای از پنبه بین دو لایه پارچه قرار می گیرد و سپس با دوخت ، روی پارچه ، نقوش و طرح های ظریف و برجسته ایجاد می کنند. به این هنر « پنبه دوزی » یا « لایه دوزی » نیز می گویند.

آجیده در فارسی به معنای بخیه زدن ، سوزن زدن ، خلاییدن سوزن یا درفش یا نشتر در چیزی می باشد.

تاریخچه

سابقه این هنر را به هخامنشیان و اشکانیان نسبت داده اند.در قسمت زیرین تسمه های تیر دان های عصر هخامنشی ، یک لایه پارچه پنبه دوزی شده قرار داده می شد تا سنگینی وزن آن ، شانه سرباز را اذیت نکند. از آن دوران به بعد نمونه های متعددی در حجاری های دوران اشکانی و ساسانی به چشم می خورد و همچنین در دوره اسلامی تا زمان صفوی از رواج نسبی برخوردار بوده است. در این دوران و همچنین در زمان های افشار و زند و قاجار هنرمندان آجیده دوز بر روی پارچه های قلمکار نقشی ریز را انتخاب و آن را آجیده دوزی می کردند.

پیتر دلاواله در سفرنامه خود در دوره صفویه در تشریح لباس ایرانیان نوشته  است : « جلیقه ای که ایرانیان در زمستان می پوشیدند غالبا از نخ پنبه ای بوده و حالتی رنگین پر نقش داشته و داخل آن را پنبه دوزی می کردند. » همچنین شاردن در این باره چنین نوشته است که جنس پارچه لباس ایرانیان درعصر صفوی ابریشم یا کتان بود. به آن آستری ضخیم می دوختند و میان رویه و آستر لباس ، یک لایه پنبه می گذاشتند تا به این طریق به گرمای آن بیفزایند. 

موارد مصرف

برای تزیین روبالشی ، لباس ، شب کلاه ، بقچه ، وسایل آشپزخانه و ... استفاده می گردد. همچنین برای تزیین کلاه درویشی از این نوع دوخت استفاده می کنند که علاوه بر زیبایی ظاهری ، باعث استحکام  و دوام آن نیز می گردد.

طرح وسط رو تختی پنبه دوزی شده

نقوش

از نقوش رایج می توان به نقوش هندسی ، گل و مرغ ، گل و بته ، ترنج ، محرماتی عمودی ، محرماتی جناقی ، قابقابی ، بازوبندی ، دایره ، بیضی ، لوزی ، هللی ، زیگزاگی ، گلدانی و ...  اشاره کرد.
یکی از طرح های رایج ، طرح های چهارتکه با برش مورب است. در این روش مثلث ها در چهار قطعه مربع شکل طراحی شده اند که در داخل این چهار قطعه ، مثلث ها دوباره در چهار قطعه لوزی دیگر فرم گرفته اند.

از دیگر طرح های رایج ، نوع سه قطعه ای است که قطعات به صورت نه قطعه مربع شکل ساده و یک اندازه تقسیم شده اند. در این مدل تنوع طرح ها در انتخاب مربع ها به رنگ های تیره و روشن است. در این دوخت ابتدا ، رویه را تکه دوزی کرده ، سپس آن را روی سطح صاف ، پهن و لایه گذاری کرده و آستری را روی لایه قرار داده و کوک می زنیم و سپس عمل دوخت را بعد از طراحی و نقش پردازی انجام می دهیم.

از طرح های رایج دیگر ، پنبه دوزی لایه دار با رویه چهار تکه دوزی شده است.

تکنیک های آجیده دوزی

• روش ساده بدون لایه وسط

ابتدا طرح را که از قبل روی کاغذ کشیده با چرخ خیاطی بدون اینکه سوزن آن را نخ کنیم ، سوراخ سوراخ می کنیم. پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و پارچه آستری را بر پارچه رویی بخیه می زنیم. کاغذ را بر آستری قرار داده و با پودر زغال یا گچ ، نقش را  بر آن انتقال می دهیم. سپس با سوزن و نخ های پنبه ای بی رنگ و کوک های کوتاه ، طرح های روی آستری را به آستر و رویه می دوزیم.
در این دوخت گاهی به جای نخ پنبه ای ، از نخ های ابریشمی الوان استفاده می کنند.

• آجیده دوزی لایه دار

ابتدا پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و لایه پنبه را روی آن قرار می دهیم. آن ها را به هم کوک زده و پارچه آستری را روی لایه ای پنبه ای پهن می کنیم و سه لایه را با سوزن به هم می دوزیم. سپس با فاصله لایه ها را کوک زده ، نقش پردازی کرده و شروع به دوخت می کنیم.
پنبه دوزی به دو صورت دستی وداخل قاب یا کارگاه انجام می شود.اگر از قاب استفاده کنیم ، ابتدا باید بالا و پایین پارچه را به نوارهای قاب دوخته و با کوک زدن پارچه را محکم کنیم تا در حین کار پارچه در اثز کشیدن شل نشود.
در پنبه دوزی دوخت به صورت کوک زدن های کوتاه انجام می شود و به دو طریق می توان این دوخت را انجام داد . یکی به روش دوخت جداگانه است ؛ به این صورت که ابتدا سوزن را به پایین فشار می دهیم تا از هر سه لایه عبور کند وسپس سوزن را به طرف بالا برگردانده و کوک هایی به فاصله و اندازه مساوی میزنیم. نکته قابل توجه این است که برای تنظیم فاصله دوخت همیشه یک دست باید زیر پارچه باشد. اکا روش دیگر به این صورت است که با سوزن دو یا سه کوک یک اندازه گرفته و سپس از پارچه بیرون آوریم. برای این دوخت ، از سوزن های بلند استفاده می شود.

• آجیده دوزی لایه دار با رویه تکه دوزی یا چهل تکه دوزی

نقوش در این نوع آجیده دوزی به مرور زمان پیشرف کرده است. در اوایل قطعات به طور درهم و بدون فرم خاصی طراحی می شدند اما بعدها استادان این هنر ، با برش قطعات به صورت یک فرم و منظم طراحی خاصی را در این زمینه ایجاد کردند. به مرور زمان مشخص شد که در تمام طرح های زیبای مدل موزاییک از مدل شش گوش استفاده شده است. در طرح های بعدی از برش هایی به اشکال مختلف ، در رنگ های متضاد تیره و روشن استفاده شد که به این ترتیب جلوه زیباتری به آن بخشید. پیشرفت دیگری که در طراحی آن حاصل شد ، طرح های دو تکه ای بود که در آن برش ها به صورت مورب ، مربع و مستطیل می باشد.

• آجیده دوزی به شیوه برجسته

در این نوع پنبه دوزی از دو لایه پارچه استفاده می شود ولی لایه داخلی ندارد. این نوع پنبه دوزی به دو شیوه دوخته می شود ؛ یک روش به این ترتیب است که در آن خطوط طرح را دوخته و بعد داخل آن را با پنبه پر می کنند تا برجسته شود . روش دیگر به این شیوه است که خطوط طرح را در دو خط دوخته و پس از آن ، از داخل کانال ها ، نخ پرک و یا نخ کلفت پشمی رد می کنند تا خطوط برجسته شود.
ابتدا باید پارچه آستری را با پارچه رویه بهم کوک زده ، نقش مورد نظر را بر روی آستری کشیده و سپس خطوط طرح را با هر دو پارچه می دوزیم. وقتی تمام طرح کاملا دوخته شد ، داخل آن را با پنبه پر می کنیم. برای پر کردن کار باید سوراخ ورودی کوچکی در آستری باز کرد و به آرامی پنبه را به کمک سوزن در داخل نقش فرو برد. باید دقت شود که عمل پر کردن نقش یکنواخت و مرتب انجام شود.
برای پنبه دوزی برجسته بهتر است از طرح هایی استفاده شود که از نقش های کوچک تشکیل شده اند ، زیرا بعد از اتمام کار زیبایی بیشتری نسبت به نقوش بزرگ دارند.

مراکز تولید

این هنر در گذشته در استان های کرمان و خراسان رواج داشت ؛ امروزه  بیشتر در کرمان به ویژه شهرستان ماهان و همچنین بعضی نقاط کشور از این نوع دوخت استفاده می شود. 

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• چهل تکه دوزی در فرهنگ مردم ایران / مریم استاد آقا / مجله فرهنگ مردم ایران / سال 1386 / شماره 9