شیشه و کریستال

تعریف شیشه
جسمی شفاف و شکننده و مخلوطی از سیلیکات های قلیایی است. شکل هندسی ندارد و می توان آن را به شکل دلخواه در آورد و مایعی است سفت شده. اما در میان عموم مردم به عنوان جسمی بلورین تعریف شده که در بعضی موارد به آن بلور می گویند اما بر خلاف آنچه که تصور می شود در ساختار شیشه هیچ نوع بلوری در آن وجود ندارد.

تفاوت شیشه و بلور
اکثر بلور ها نقطه ذوب مشخص دارند اما شیشه در اثر گرم شدن ابتدا نرم و نرم تر و کم کم گداخته می شود و اصلا پدیده ذوبی در کار نیست.
تمامی بلورها در برابر اشعه ایکس ، خطوط معینی از خود نشان می دهند که به طیف روتنگن معروف است در صورتی که شیشه نوار های نامنظم تیره ای روی کاغذ عکاسی از خود به جای می گذارد و از این اختلاف ها میان اجسام بلورین و شیشه بسیار است.

ظرف شیشه ای

ساختار شیشه
اکثر شیشه های معمولی از چند ماده مرکب تشکیل شده اند که مهم ترین آن ها شن (SiO₂)، کربنات سدیم ، آهک و کربنات پتاسیم می باشد که با کم و زیاد بودن این مواد خواص شیشه نظیر مقاومت در برابر حرارت ، هدایت جریان برق و ... تغییر می کند. در اینجا به بررسی سه نوع شیشه که مورد مصرف بیشتری قرار می گیرند می پردازیم؛

• شن (SiO₂) ، سودا (Na₂O) و آهک (CaO) از عناصر اصلی سازنده شیشه عادی هستند که به شیشه های soda lime silica معروفند.
• شیشه های Boro Silicate که بیشتر مصرف خانگی داشته و به شیشه های سفره معروفند. بیشترین مواد تشکیل دهنده آن Sio₂ و بوراکس (B₂o₃) است که در در مقایسه با شیشه های soda lime silica بادوام تر بوده و در اصطلاح سخت ترند ضربه را بهتر دفع می کنند. همچنین انبساط حرارتی پایینی دارند و می توان به راحتی در آن ها غذا پخت. به این گروه از شیشه ها اصطلاحا شیشه های نشکن و نسوز می گویند. شیشه های پیرکس در این دسته قرار می گیرند.
• کریستال ها به نوعی از شیشه ها گفته می شوند که بیش از حد شفاف هستند و این شفافیت به دلیل وجود مقدار زیاد اکسید پتاسیم (K₂O) می باشد. در این شیشه ها اکسید سرب (Pbo) نیز وجود دارد که باعث نرمی آن هنگام تراش و کنده کاری می شود.

تاریخچه
خاستگاه شیشه سازی را باید در منطقه ای که ماسه و قلیا را در کنار هم داشته باشد جستجو کرد و با توجه به شواهد تاریخی ساکنان بین النهرین و تمدن های اطراف آن اولین افرادی بودند که تجربه ذوب شیشه را داشتند. صنعت شیشه سازی از طریق شیشه گران نینوا به ایران منتقل شد. البته لازم به ذکر است که اقوام آریایی منطقه خوزستان و ایلام که همسایه بین النهرین بودند در هزاره دوم ق.م با شیشه آشنا و از آن استفاده می کردند. قطعات شیشه ای به دست آمده از منطقه حسنلو ساخت شیشه به روش موزاییک را در نیمه دوم قرن نهم میلادی در ایران به اثبات می رساند.
متاسفانه در خصوص صنعت شیشه در ایران باستان اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اما با تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده می توان گفت که در دوران ساسانیان ، تولید اشیا و ظروف شیشه ای از نظر کمی و کیفی به حد بالایی می رسد و شیشه ایرانی بازار بسیار خوبی را در چین ، ژاپن و اکثر کشور های خاور دور به دست می آورد. تراش شیشه در این دوران به اوج خود رسیده و به شرق و غرب صادر می شد. شیشه گران ایرانی روش های تزئینی خاص خود را داشتند. این تزئینات خاص بر محبوبیت این محصولات افزود و متقضیان بسیاری از شرق و غرب داشت. این روش ها در زمان اشکانیان و ساسانیان به چهار دسته تقسیم می شوند :

• تزئین نواری و گل مهره زنی 
• زدن نقش قالب
• نقش پر مانند
• تراش نقوش برجسته ( در میان شیشه های ضخیم ایرانی از سایر تراش ها بیشتر به چشم خورده و معروف است. )

شیشه گری ایرانی ، به سبب رواج شیشه گری در ایتالیا رونق خود را در بازار جهانی از دست داد و باعث زوال تدریجی این هنر شد. این زوال تا قرن هفدهم میلادی ادامه پیدا کرد تا آنکه اقداماتی جهت احیای آن در این عصر صورت گرفت که رونقی دوباره برای آن به بار آورد. 
رونق شیشه گری در ایران همچنان ادامه پیدا کرد و نمونه هایی از ظروف شیشه ای مربوط به قرن 18 و 19 میلادی ( 12 و 13 هجری ) به دست آمده که برخی از آن ها دارای نقاشی بوده و برخی تزئینات قالبی دارند و در موزه متروپولیتن نگهداری می شوند.
دوران سلجوقیان و سلوکیان را می توان اولین دوران شکوفایی هنر - صنعت بلورسازی بعد از اسلام در ایران نامید. با هجوم مغول ها به ایران ، شیشه گری دچار رکود شد. با روی کار آمدن سلسله صفوی ، بلور سازی مورد توجه خاصی قرار گرفت. به دستور شاه عباس دوم ، بلور سازان ونیزی به ایران آمدند تا به شیشه گران اصفهانی و شیرازی آموزش دهند. پس از این دوران دوباره این هنر دچار رکود تدریجی شد که در اینجا به طور مفصل به بررسی وضعیت هنر شیشه گری ایران در دوره قاجار می پردازیم ؛

در دوره قاجار، در بیشتر شهرهای ایران شیشه هایی برای بـرآورده کردن نیازهای مردم تولید می شد ؛ بهترین این شیشه ها در قم ، شیراز ، و پس از آن اصفهان ، تهران ، تبریز و کرمان تهیه می شد که البته فقط قادر به تولید بطری ، جام ، لیوان ، قرابه ، و در مواردی گلاب پاش یا کوزه قلیان بودند و این مقدار در مقایسه با تولید صنعتی چه از لحاظ کیفی و چه کمی قابل مقایسه نبود.
توسعه زندگی شهری و نیاز های جامعه در این دوره موجب افزایش تقاضا در بازار شد و کارگاه ها سنتی نتوانستند پاسخگوی نیازهای بازار و بدین ترتیب فضایی برای حضور کالاهای شیشه ای وارداتی در بازار ایران فراهم شد.
از دیگر عوامل انقلاب صنعتی و در پی آن عدم دسترسی ایران به امکانات ساخت محصولات صنعتی شیشه بود که عدم توانایی رقابتی از لحاظ کیفیت و زیبایی در این زمینه را سبب گشته و آغازی برای واردات شیشه های اروپایی به ایران شد و تا امروز نیز اغلب محصولات شیشه ای ایران وارداتی می باشد.
قبل از انقلاب صنعتی اروپا ، ایران از جمله کشورهای صادرکننده این محصول بـه شـمار می رفت. 
بیشتر آثار شیشه ای مربوط به دوره قاجار ، متعلق به کشورهای اروپایی بود. تحقیقات و بررسی ها نشان می دهد که بیشترین میزان واردات محصولات شیشه ای از کشور روسیه انجام شده است. این کشور به دلیل داشتن مرزهای مشترک سهولت بیشتری در حمل و نقل داشت. بـه سبب شکننده بودن شیشه ، کشورهای اروپایی نسبت به روسیه با مشکلات بیشتری مواجه بودند و متحمل خسارت های زیادی می شدند. 
روس ها شیشه های تخت و کاربردی مانند استکان نعلبکی ، فنجان چایخوری، پارچ ، کاسه و بشقاب که به میزان زیاد و قیمت کم ارائه می شد، را به ایران وارد می کردند.
محصولات شیشه ای واردشده از کشورهای اروپایی ، بیشتر جنبه تزئینی داشت و مورد استفاده قشر مرفه قرار می گرفت. این واردات از طریق حکومت عثمانی انجام می گرفت. این واردات به سبب عواملی همچون گسترش شهرنشینی ، توسعه تمایلات تجمل گرایانه ، و عدم حضور کارخانه های صنعتی در ایران رشد کرد. محصولات به میزان بیشتری در بازارهای ایران عرضه شد و در واقع ایران در این دوران به بازاری برای عرضه کالاها و اجناس خارجی بدل شد.
فرانسه در ابتدا با برقراری روابط دوستانه از مرزهای ایران و روسیه استفاده میکرد، اما بعدها با اخذ گمرک و مالیات از جانب دولت روسیه ، محصولات خود را از مرزهای ترکیه با کمک تجار ایرانی وارد ایران کرد. دولت فرانسه به وارد کردن کالاهایی با کیفیت مطلوب و تزئینات زیاد در میزان محدود برای طبقه اشراف و دربار اقدام کرد. شاید به همین خاطر است که بیشتر نمونه های آثار موزه های قاجاری متعلق به فرانسه است.
لرد کرزن در بازدید از ایران، در زمینه تولیدات داخلی، این چنین می نویسد :
« ظروف و کارد و قاشق و بلور و شیشه و چینی و بدل آنها را باید از خارجه وارد کنند و از آهن فقط چیزهای خیلی خام و خشن می سازند و ساختن شیشه آلات مرسوم نیست.»
بروگش در توصیف حضور کالاهای روسی و انگلیسی در ایران چنین نوشته است که : « بازار سلطان آباد، که با عجله ساخته شده است، کوچک و محقر است و قابل مقایسه با شهرهای بزرگ نیست. مشتریان و خریداران کمی در آن دیده می شوند. ولی از همه شگفت آورتر وجود کالاهای لوکس خارجی در دکان های این بازار بود، از جمله ظروف چینی و بلور ساخت روسیه و پارچه ها و منسوجات انگلیسی در دکان ها به مقدار زیاد دیده می شد.»

اولین کریستال هایی که در قرن 19 به ایران وارد شدند ، کریستال های تراش داده و طلاکاری شده اروپایی بودند. بعد از آن کارخانه شیشه بیکوز (Beykoz) در نزدیکی استانبول به تقلید از اروپا محصولاتی تهیه کرد و از این دوره به بعد کشورهایی همچون ترکیه برای تسلط بر بازارهای ایران محصولاتی مطابق با سلیقه ایرانی تولید کردند.
این امر مسبب ورود ظروفی با ویژگی های گوناگون شد که شیشه های وارداتی را در دو گروه از هم متمایز ساخت : 

1. آثاری که جنبه مصرفی داشته و در آن ها به کیفیت آثار کمتر پرداخته می شد، بدون تزئینات تجملی ، به صورت قالبی و با ته مایه های رنگی است و به صورت انبوه وارد می شد ؛ شامل شیشه های تخت برای استفاده در و پنجره خانه ها، استکان ها و فنجان های چایخوری ، ظروف غذا ، و ... بودند که جنبه مصرفی داشتند. این اجناس ، اغلب از کشورهایی چون روسیه و اتریش وارد ایران می شدند. 
2. آثار شیشه ای که با ویژگی های متمایز خود در مواد اولیه و همچنین روش ساخت و تزئین ، به عنوان کالایی زینتی و تجملی در بین طبقه اشراف محبوبیت داشت و در میهمانی ها مورد استفاده قرار می گرفتند. گروهی از این آثار بعد از ورود به ایران نقاشی و تراش داده می شدند و از این دوران بود که شیوه عکس برگردان که متاثر از نمونه های غربی بود رایج گشت.

کُندن در کارگاه های سنتی نقاشی روی شیشه ، به نوعی از نقوش گل و بته با طلا اطلاق می شود که در آثار این دوران به وفور دیده می شود.

خسرو میرزای قاجار در سفر خود بـه پطرزبورگ پس از بازدید از کارخانه شیشه گری شرحی برای آن نوشته است:
«مصالح را که نرم کرده و خمیر نموده بودند، استادها به واسطه چرخی که به پای خـود بـه گردش درمی آوردند، خمیره ظروف را ، که بر بالای چرخ گذاشته بودند، به حرکت انگشتان دست ترکیب های مختلف می دادند. بعد از آن در خانه دیگر به کوره هایی که شبیه به کوره ریخته گری ایران بود برده، در مرحله بعد طبخ می کردند. از آنجا تا به اتاق های دیگر فرستاده، میناسازی و فرفورژه کاری می کردند و در کوره هایی مانند کوره های میناسازی ایران آتش می دادند.» 
سرمایه گذاران غربی ، از اوایل قرن چهاردهم به سرمایه گذاری صنعتی در کشور ما علاقـه پیدا کردنـد و به مرور فعالیت خود را گسترش دادند. در این میان سرمایه گذاران روسی سهم عمده ای در سرمایه گذاری خارجی داشتند. استقبال ایرانیان از کالاهای شیشه ای موجب سرمایه گذاری و ایجاد تجارتخانه هایی در این زمینه شده بود.
تجارت خانه «سوریان کوسیچ» از شرکت های روسی بود که بـه فروش و ارائه محصولات شیشه ای و چینی آلات اقدام کرد و درآمد آن 100,000 روبل در سال بود.

تنگ ایرانی با شیشه بوهمیا ، آنتیک

در دوره قاجار، شیشه های وارداتی اروپایی از کشورهایی مانند انگلستان، فرانسه، و اتریش وارد ایران می شد. در این دوران ، به سبب روابط سلطه گرانـه دولت انگلستان بر ایران ، واردات شیشه به آسانی انجام می گرفت. 
در مشاهدات و نوشته های گردشگران در این دوره به شیشه های ساخت انگلستان در خانه های ایرانی بسیار اشاره می شود؛ بـروگش در توصیف منزل حاج قوام بیگلربیگی ، شهردار شیراز ، چنین می نویسد: «کف تالار با فرش های بسیار گرانبها مفروش شده بود و لوسترها و چهل چراغهای ساخت انگلستان از سقف تالار آویزان بود، مبل های آن نیز تماما انگلیسی و از هندوستان وارد شده بود.»
در تمام توصیفات می توان به این نتیجه رسید که کالاهای روسی ، انگلیسی ، و اتریشی بیشتر به صورت چهل چراغ تراشدار بوده و جنبه تجملی و اشرافی داشته اند. در این دوران شیشه های وارداتی با نام های گوناگونی شناخته و دسته بنـدی می شد. بیشترین آثار این دوران به شیشه بارفتن^[1] شناخته می شد کـه در مواردی شبیه به شیشه های اپالین^[2] بود و به همین سبب آن ها را مترادف هم می شناسند. در میان این شیشه های وارداتی، به گروهی از آنان شیشه های باکارات / Baccarat گفته می شود که تولیدات کارخانه ای به همین نام در فرانسه بود.

پانویس

1. بارفتن : اصطلاحی است که در ایران « به نوعی شیشه نیمه شفاف و ضخیم و منقـوش و نیـز بـدل چینی می گویند.» تراش از رایج ترین تزئینات بر روی نمونه ها می باشد. اغلب نمونه های بارفتن با ته مایه های صورتی و آبی مشاهده می شود که تراش خورده است. در مواردی از این شیشه با نام اپالین یاد شده است.
2. اپالین : به نوعی از شیشه های دکوراتیو، که از 1800 تا 1890 در فرانسه ساخته میشد، اطلاق می شود که در زمان ناپلئون سوم از 1850 تا 1860 میلادی در اوج محبوبیت خود بود. این شیشه های مات و نیمه شفاف که بیشتر به رنگ سفید با فام های سبز ، آبی ، صورتی ، سیاه ، سفید ، بنفش کمرنگ و زرد است، به سبب وجود سرب بالا در ترکیبات آن به شیشه های کریستال - دمی یا نیمه کریستالی نیز شهرت دارند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• شیشه گری دستی در ایران / حسین یاوری / پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی / چاپ دوم / سال 1387
• تلاش های دوران قاجار برای تولید شیشه در ایران / آرزو خانپور ، محمد تقی آشوری / مطالعات تاریخی فرهنگی
• واردات شیشه در دوره قاجار / آرزو خانپور ، محمد تقی آشوری / پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی / سال 1394 / شماره7
• تاریخ اقتصادی ایران : دوره قاجاریه / چارلز عیسوی/ ترجمه یعقوب آژند / انتشارات گستره
• سفری به دربار سلطان صاحب قران / هینریش بروگش / ترجمه مهندس کردبچه / تهران : اطلاعات