منجوق دوزی

« منجوق دوزی » یکی از رودوزی های زیبا و سنتی ایران می باشد. در زمان های بسیار دور ، چادرها ، قالی ها و لباس های خود را با جواهرات تزئین می کردند ، این کار در طول تاریخ به هنر منجوق دوزی بدل گشت. گویا این هنر در گذشته جنبه اشرافی داشته و مواد اولیه مصرفی آن سنگ ها و فلزات گرانبهایی بودند که به شکل منجوق ساخته می شدند. شاید طبقات عادی جامعه نیز با استفاده از سنگ ها یا سایر مواد ارزان قیمت از این هنر بهره می بردند.

تاریخچه

منجوق دوزی پیشینه ای بسیار کهن دارد. آثار تاریخی به جای مانده حاکی از این امر است که این رودوزی در زمان هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان بسیار رواج داشته است. ایشان با منجوق هایی از جواهر به تزئین البسه و چادرها و ...می پرداختند. در زمان مغولان نیز این این هنر بسیار رایج بوده است. کلاویخو ^[1] در سفرنامه خود در این باره چنین نوشته است : « دیوار های شاه نشینی که محل نشستن اعلی حضرت بود همه با پرده های سرخ پوشیده شده بود و بر این پرده ها منجوق هایی از زر و یاقوت و نیز مروارید و سنگ های گرانبهای دیگر دوخته بودند. » این هنر در سده 13 ه. ق (دوران قاجار) بسیار مورد توجه بود ؛ مجموعه ای عظیم از منجوق دوزی های این دوره در موزه هنرهای تزئینی ایران موجود می باشد که خود گواه این امر است.

نقوش

از نقوش رایج در این رودوزی می توان به نقوش گل و مرغ ، گل و بوته ، انواع بته جقه ، انواع نقوش حیوانات و پرندگان ، شکارگاه ، طرح های هندسی ، درختی ، سروچه ، طرح های اسلیمی و ختایی ، ترنجی و سرترنجی ، لچک ترنجی ، شمسه ای ، بازوبندی ، بند رومی ، گل های شاه عباسی ، گره ها ، طرح های گلیمی ، اسماء جلاله و ... اشاره نمود.

منجوق دوزی ، اثر هنری و زیبای خانم مریم قبادی

پارچه های کاربردی

پارچه هایی که بر روی آن منجوق دوزی می شود بیشتر از جنس مخمل ، ابریشم ضخیم ، تافته ساتن ، پارچه های براق در رنگ های متفاوت با رنگ منجوق می باشد. البته در بعضی موارد نیز منجوق و پارچه همرنگ می باشند.

انواع دوخت

روش خطی : بر روی خط ممتد یک ردیف منجوق دوخته می شود.

روش توپُر : در یک سطح وسیع ردیف های منجوق در کنار هم دوخته می شوند.

برگ دوزی : جهت دوخت برگ ها به صورت جناغی می باشد.

بست دوزی : برای دوخت تابلو از این رودوزی استفاده می شود و از روش هایی است که در روش خطی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش از دو سوزن و نخ یکی برای به نخ کشیدن منجوق ها و دیگری برای بست زدن بر روی نخی که منجوق از میان آن گذشته استفاده می شود. این روش از استحکام بالایی برخوردار نیست.

دوباره دوزی : در این شیوه منجوق ها دوبار به پارچه دوخته می شوند. ابتدا چهار منجوق را به سوزن گرفته ،  در پارچه فرو می برند و از پشت پارچه ، سوزن را از وسط آن ها بیرون آورده و برای بار دوم از دو دانه آخر رد می کنند. امروزه از این دوخت بسیار استفاده می شود.

برجسته دوزی : برای برجست دوزی به دو روش می توان عمل کرد:

• روش اول : ابتدا طرح را بر روی پارچه انداخته و قسمت های مورد نظر برای برجسته شدن را پنبه دوزی و روی آن را با دوخت ساتن منجوق دوزی می نمایند. بعد از دوخت تمام قسمت های برجسته با منجوق ، دوخت ساقه دوزی منجوق را انجام می دهند که به دو شیوه می توان آن را برجسته تر از دوخت ساده آن انجام داد.

1. بر روی دوخت ساقه دوزی مارپیچ نخ پر شده از منجوق را رد می کنند.
2. تعدا د منجوق های هر بخیه را نسبت به طول خط بخیه دو تا سه منجوق اضافه تر گرفته تا بدین ترتیب برجسته تر جلوه کند.

• روش دوم : برجسته دوزی منجوق آن است که زیر آن ساده باشد فقط هنگام دوخت ساتن ، تعداد منجوق ها نسبت به ساقه دوزی به علت اضافه بودن تعداد منجوق ها برجسته تر گردد.

گاه منجوق دوزی به همراه دیگر رودوزی ها همچون (قیطان دوزی) با نخ ابریشم و پولک و مروارید و ملیله و سرمه دوخته می شود. 

برای دوخت منجوق در قیطان دوزی ابتدا باید طرح برگ و رگ برگ را روی مقوا کشیده ، سپس قیطان را روی خطوط برگ در مقوا تنظیم کرده و بست دوزی می کنند ؛ به این ترتیب که قیطان را روی خطوط طرح برگ خوابانیده و سپس به وسیله نخ و سوزن با فاصله مناسب روی آن بست می زنند. باید توجه داشت که فواصل بین بست ها یکسان بوده و نخ زیر را به خوبی نگه دارد. پس از پایان کار ، سوزن را از زیر قیطان بیرون آورده و منجوق را به اندازه خطوط رگ برگ در سوزن کرده و دوباره سوزن را در قیطان روبرویی فرو می کنند و به همین ترتیب رج بعدی را ادامه می دهند. ذر آخر برای جدا کردن برگ از مقوا ، بست ها را در قسمت مقوا با احتیاط قیچی کرده و مقوا را از آن جدا می کنند.

موارد مصرف

از این رودوزی برای تزئین لباس ، دور کلاه ، کیسه های پول ، تابلوهای تزئینی ، چنته ، کیسه قلمدان ، جای مهر ، جای مسواک ، کیف ، رو جعبه ای ، روقوری ، سرمه دان ، سمبوسه ، مچ پیچ ، کمربند ، گردنبند ، خلخال ، زیر قلیانی ، منگوله پرده ، رویه لیوان ، رویه گلدان ، بند قرآن و ... استفاده می کنند.

مراکز تولید

بیشتر در شهرهای تهران ، قزوین ، آذربایجان غربی و شرقی ، یزد ، اصفهان و جنوب ایران به این رودوزی زیبا می پردازند. در گذشته بیشتر در تبریز و ارومیه رواج داشته ولی امروزه بهترین منجوق دوزی ها در قزوین انجام می پذیرد.

پانویس

1. روی گونزالس کلاویخو ، نویسنده و جهانگرد اسپانیایی می باشد که فرستاده مخصوص هانری سوم پادشاه اسپانیا به نزد تیمور گورکانی بود و شرح مسافرت خویش را در سفرنامه‌ای نگاشت.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388