صنایع نساجی

نساجی سنتی و صنایع نساجی یکی از قدیمی ترین صنایع و هنر های سنتی ایران به شمار می آید.
مهدی بهشتی پور در کتاب «تاریخچه صنعت نساجی ایران» با استناد بر شاهنامه ، زمان پیدایش نساجی و دوخت را هفت هزار پیش تخمین زده است.
نساجان سنتی برای تولید انواع پارچه از دستگاه های بافندگی نظیر دستگاه های دو وردی ، چهار وردی ، شش وردی ، هشت وردی استفاده می کنند و برخی از آنان نیز دستگاه های ژاکارد دستی ، تک فاز و سه فاز را به تدریج جایگزین دستگاه های قدیمی نموده اند.
بافندگان با کمک این دستگاه ها پارچه هایی نظیر زری ، ترمه ، مخمل ، جاجیم ، دارایی ، جاجیمچه ، شعر ، چادر شب و ... می بافند.
از پارچه هایی چون زری ، مخمل ساده ، مخمل برجسته ، دارایی و پارچه های ابریشمی ، به دلیل مواد اولیه مرغوب و همچنین دشواری بافت به عنوان « دستبافته های نفیس » یاد شده است.

کارگاه نساجی سنتی

بسیاری از پارچه های دستبافی که در گذشته کاربرد داشته اند ، امروزه به دست فراموشی سپرده شده و یا در حال منسوخ شدن می باشند که به بررسی چند نمونه از آن می پردازیم :

• اُرمک بافی : ارمک ، پارچه دست بافی است که معمولا به عرض 75 الی 90 سانتی متر و طول 25 متر بافته می شود. تار آن از نخ مرسریزه نمره 32 و پودش نخ پنبه ای نمره 2 یک لا می باشد. در طرح های ساده ، پیچازی و راه راه می باشد و از آن برای پیراهن و روپوش مدارس استفاده می نمایند.اكثر دستگاه های دستی ارمك بافی چهار وردی است ولی هنگام بافت به صورت دستگاه های دو وردی عمل می كند. بدین معنی كه وردها به صورت دو به دو به یكدیگر متصل بوده و با هم بالا و پایین می رود. ارمک بافی از فعالیت های خانگی موجود در استان یزد محسوب می گردد. اغلب بافندگان این فرآورده را زنان تشكیل می داده است. برای تهیه یك رویه كار با عرض 90 سانتی متر حدود 3.5 كیلو نخ لازم است . میزان تولید یك بافنده به طور متوسط روزانه حدود 5 سانتی متر بوده است. با ورود انواع پارچه های ماشینی ، این دست بافته به طور محدود تولید شده و بیشتر مصرف محلی دارد.
• چپری بافی : بیشتر در روستای مازندران توسط بانوان هنرمند بافته می شود. این دستباف مصرفی کاملا محلی داشته و برای تهیه کت و شلوار و البسه زمستانی تهیه می شود. تار آن از نخ پنبه و پودش از پشم ( با رنگ طبیعی ) می باشد . این پارچه به طول 12 متر و با عرض 30 سانتی متر با دستگاه دو وردی تولید می شود. با بهم دوختن موازی قطعات در کنار یکدیگر می توان پوششی گرم برای زمستان از آن تهیه کرد.
• قناویز بافی : پارچه ای دستباف در استان یزد بوده که در نوشته های قدیمی ، به استان خراسان منسوب است . دارای عرض کمی است و به طور عمده به مصرف آستری لباس می رسد. برای بافت آن از نخ ابریشم مصنوعی استفاده می شود. در لغت نامه دهخدا درباره قناویز چنین نوشته شده است که : در دوره محمد شاه و اوائل ناصرالدین شاه . پارچه ای نخی که زمینه آن به رنگ های مختلف بود و خطوطی از رنگی دیگر به موازات و به رنگی جز رنگ زمینه پارچه با فاصله های بسیار کم بر آن نقش کرده بوده اند. با دستگاه های ساده نساجی دو وردی بافته شده و بافندگان آن را اکثرا زنان خانه دار تشکیل می دهند. امروزه بافت قناویز به دست فراموشی سپرده شده است.
• جیم بافی : از دست بافته های سنتی ایران در منطقه خضر آباد یزد می باشد که بافندگان آن عمدتا زنان خانه دار می باشند.جیم نوعی پارچه لباسی پنبه ایست که تار آن از نخ 20 دولا و پودش از نخ 10 دولا می باشد ؛ به عرض 70 سانتی متر در طول 20 الی 25 متر با دستگاهی چهاروردی بافته می شود.یک بافنده می تواند روزانه حداکثر 8 متر جیم ببافد. با پارچه های جین وجه تسمیه دارد ، هرچند که شباهت بسیار زیادی به کرباس دارد.
• گلیچ بافی : این دست بافته سنتی از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی به گلیم دارد اما شیوه بافت آن ها متفاوت می باشد. با استفاده از دستگاه نساجی بافته می شود. شیوه بافت آن مانند بافت پارچه بوده با این تفاوت که برای تار آن از نخ پنبه ای پُرتاب ، و برای پود آن از پشم های الوان استفاده می شود. بیشتر اشکال هندسی ترکیبی در رنگ ها و همچنین نقش بز در این دستباف دیده می شود. بانوان در شهرها و روستاهای شمالی استان سمنان مانند اروست ، فولاد محله ، رضا آباد و چاشم به تولید این محصول می پردازند. گليچ از گذشته در اين مناطق كاربرد فراوانی داشته و به خاطر جنس پنبه ای و پشمی آن بیشتردر پوشاك مردانه مورد استفاده قرار می گرفته است؛ متاسفانه این هنر در حال منسوخ شدن می باشد.

گلیچ بافی

• پرده بافی : از آن برای تولید روتختی ، پرده و زیرانداز استفاده می‌شود. دستگاه بافت آن چهار وردی بوده است. برای آماده کردن‌ این محصول ، با استفاده از پشم و کاموا بر روی چهار پارچه‌ گوناگون در ابعاد 20 در 20 سانتی متر ، چهار طرح مختلف شبیه کاج، گل یا جانور می‌بافند ، برای سرپرده نیز از موج یا جاجیم استفاده می کنند سپس بندهایی از پشم را به صورت گیس می بافند و موج های رشته شده را به همان بندها وصل می کنند و این چهار پارچه را به صورت رشته‌ رشته کنار هم می ‌بافند.بافت پارچه پرده ای در شهرستان يزد رایج بوده و بافندگان آن بیشتر مردان بوده اند. متأسفانه در حال حاضر كارگاه پرده بافی فعالی در این استان وجود ندارد و اين رشته منسوخ شده و هيچ صنعتگری در اين زمینه فعاليت ندارد. پرده‌ بافی اکنون جزو رشته‌های در حال منسوخ شدن است و در کشور، بسیار معدودند کسانی که هنوز پرده‌بافی می‌کنند.
• عریض بافی : از پشم خالص ، بدون طرح و تک رنگ ، معمولا در رنگ های قرمز ، سرمه ای ، سبز ، کرم بافته می شود. از این پارچه برای زیر کار پته دوزی استفاده می شود. امروزه مصرف عریض بسیار کم شده ، حتی در پته دوزی نیز کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. در گذشته از این پارچه برای دوخت کت و پالتو استفاده می شد.عریض بافی در کرمان رونق داشته اما امروزه به جز یک دستگاه عریض بافی که توسط میراث فرهنگی احیاء شده است نشانی دیگر از این بافت در کرمان به چشم نمی خورد. در سال های اخیر با استفاده از دستگاه‌های تک‌ فاز برقی‌ به تولید این پارچه پرداخته شده و به تدریج ‌بافته های کارخانه‌ ای‌ جانشینی عریض‌های دستباف شده است . این پارچه ها کیفیت عریض های دستباف را ندارند ، همچنین شکل ظاهری آنان نیز تغییر کرده است.

نساجی سنتی در طی قرون و اعصار متمادی نه تنها تامین کننده بخشی از نیاز های اولیه مردم به عنوان البسه بوده است بلکه عرصه ای برای بروز ذوق و هنر و خلاقیت مردمان این سرزمین بوده است. نساجی و لباس و انواع دوخت ها کاملا با هم مرتبط هستند و به طور مستقیم بر یکدیگر اثر گذاشته و تاثیر می پذیرند.

ماکو ، ابزاری برای بافت

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنایی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات سیمای دانش / چاپ اول / سال 1390
• تجلی نور در هنر های سنتی ایران / دکتر حسین یاوری / انتشارات سوره مهر، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی / چاپ اول / 1384