مُهر
درباره مُهر
پیش از اختراع خط ، مُهر (Mohr) ، اولین ابزار تثبیت فردیت و مبنا و رکن در شناخت اسناد بود و ایرانیان بیشترین سهم را در ایجاد و تکامل مهر داشتند و به عبارتی نشان یا شناسنامه در جهان داشتند که مورد تقلید و توجه ملت های مختلف در جهان قرار گرفت.
کهن ترین مهر از نوع استامپی در دهکده های میان رودان مربوط به دوران نوسنگی در حدود 6000 ق.م به دست آمده است.
در هزاره چهارم ق.م مهر های مدور و بیضی شکلی از جنس گل پخته ، سنگ گچ و سنگ مرمر در کاوش های باستان شناسی جیرفت ، سیلک ، تپه حصار ، تپه گیان و شوش و هفت تپه به دست آمده . مهرهایی مفرغین که از شوش و لایه های زیرین شهر سوخته و بلخ و شرق ایران کشف شده بیانگر این هستند که از آن ها برای مهر کردن کالا یا دهانه کوزه های آب و سایر مایعاتبه کار می رفته است.
کهن ترین مهر های بدست آمده در ایران همگی دارای نقوش هندسی ساده و یا تلفیقی از خطوط مارپیچ ، صلیبی ، مثلثی و دوایر تو در تو هستند.
مهر ، آنتیک
مهر های تاریخی به دو دسته تقسیم می شوند :
- پیش خطی
- پس از اختراع خط
در دوران پیش خطی نقش زنان کامل طراحی نمی شد. روی مهرهای شاهزادگان بیشتر ، تصاویری از پیروزی در جنگ می باشد که نشانه ای از قدرتمندی در آن دوران می باشد. نقش حیوانات نیز به طور نمادین در کنار پادشاهان و یا شاهزادگان به چشم می خورد.
مهرها از لحاظ شکل ظاهری به دو دسته تقسیم می شوند :
- مهرهای استوانه ای یا سیلندری :
همان طور که از نامش پیداست ، این مهر ها استوانه ای شکل اند و معمولا از سنگ یا گل ساخته می شوند. نقش مورد نظر را بر ان حک کرده و آن را بر سطح مورد نظر می غلتاندند ، به همین خاطر به آن ها ، مهرهای غلتان نیز گفته می شود.
- مهرهای مسطح یا استامپی :
مهرهایی صاف هستند که بر روی آن ها نقوش برجسته ای چون ستاره ، قرص خورشید و اجرام آسمانی حاکی می کردند.دسته های کوچکی در کنا آن تعبیه شده است. برای انتقال طرح بر جسم مورد نظر مهر را در جوهر یا استامپ می زدند.
کهن ترین مهر های به دست آمده از جنس های گوناگی چون گل پخته ، سنگ گچ سنگ مرمر سفید و شیری ساخته می شدند. در دوره های بعد از سنگ های مختلفی نظیر سنگ یمانی قرمز یا خاکستری ، یشم ، ختایی ، لاجورد ، عقیق ، استخوان عاج و برنز استفاده می کردند.
نقوش ابتدایی ترین مهر ها : خطوط ساده تزیینی ، حیوانات ، ماه و خورشید و ستارگان می باشد. در هزاره چهارم ق.م بیشتر خطوط هندسی و نقوش حیوانی بر روی مهر ها نقش بسته است. از هزاره سوم به بعد صحنه هایی از مبارزه قهرمانان افسانه ای و یا مبارزه حیوانات عجیب و غریب دیده می شود. نقش گیاهان هم همیشه به صورت مکمل در مهر ها به کار گرفته می شد.گیاهانی چون درخت زندگی ، گل سه شاخه و ...
اولین اثر مهر ها برای تشخیص مالکیت ایجاد شد. در هزاره چهارم ق.م ممهور کردن انواع کالاها و ظروف و کوزه ها و خمره ها ، علاوه بر نشان مالکیت ، نشانه امضای صاحب کالا را نیز داشته است. بنابراین پایه و اساس شناسایی صاحب کالا بوده و صحت کالا با وجود مهر سازنده یا فروشنده مقبول واقع می شد.
مهرهای هخامنشی
در دوران هخامنشی مهر ها بیشتر بر روی سنگ های قیمتی حکاکی می شدند. شکل استوانه ای بیشتر از سایر اشکال رواج داشت.
در این دوران ، پادشاهان مهر های مخصوص به خود داشتند که برای مقاصد اداری از آن استفاده می کردند. بیشتر مهر های به جا مانده از این دوران متعلق به داریوش بزرگ و خشایار شاه است. زنان نیز در این دوران مهرهایی مخصوص به خود داشتند ؛ همچنین افراد ویژه نیز مهرهایی مختص به خود داشتند که این مهر ها جزو مهر های حلقه ای به حساب می آیند.
بعضی مهر های هخامنشی نیز به نمایی دینی منقوش اند.
مهرهای اشکانی
در این دوران ، استفاده از مهر های استوانه ای به طور کلی منسوخ گشت و این مهرها جای خود را به مهر های مخروطی ، نیم کره ای و گنبدی شکل دادند. بیشتر مهرها کروی شکل هستند و بنا بر مدارک موجود ، قسمت نقش مهرها گردی بیشتری دارند. مهر های مورد استفاده در این دوران بیشتر مهرهای دکمه ای هستند و جنس آن ها معمولا از سنگ و گل بود.
در این دوران نیز مانند دوران هخامنشی نقش پادشاهان و شاهزادگان بر مهر نقش بسته که اغلب سوار بر ارابه یا اسب ، با نیزه ای در حال مغلوب کردن فرد زیردست خود می باشند. نقش زن بر روی مهر های این دوره بیشتر در غالب الهه ها و رب النوع ها بوده که بیانگر طبقات بالای اجتماعی زنان صاحب مهر و همچنین بیانگر عقاید و مذهب اشکانیان نیز می باشند.
مهرهای ساسانی
در این دوران از مهرهای استوانه ای و استامپی استفاده می شده . البته لازم به ذکر است که از این دوران به بعد مهر های استوانه ای کمتر و مهرهای استامپی بیشتر مورد استفاده قرار می گرفتند.
بر روی بعضی مهر های این دوران علاوه بر نقوش ، نوشته هایی نیز مشاهده می شود که شامل صاحب مهر ، نام پدر و در بعضی موارد عنوان و منصب ایشان می باشد. بیشتر مهر های این دوران به مردان تعلق دارند و تعداد کمی از مهر بانوان به دست آمده که بیانگر نقش زنان در امور اجتماعی این دوران می باشد.
در این دوران همانند دوره های گذشته ، پادشان و شاهزادگان از مهر های مختص به خود برخوردار بودند. از این دوران مهر زیبای بهرام چهارم در موزه بریتانیا موجود است. در این مهر تمامی تجملات و نشانه های ظاهری همچون تاج و لباس و زیورآلات شاهنشاه حکاکی شده و شاه در حالی که ایستاده با نیزه بلندی بر سر دشمن می زند.
یکی از زیباترین و کهن ترین مهر های ساسانی ، مربوط به دینک همسر شاپور اول ساسانی است که هم اکنون در موزه آرمیتاژ از آن نگهداری می شود. نیم تنه و نیم رخ این بانو با جزییات و تزیین های شاهانه با ظرافت هر چه تمام تر بر این سنگ حک شده و در اطراف آن کتیبه ای به خط پهلوی دیده می شود که چنین ترجمه شده است : « دینک شاه بانوی شاه بانوان سرو شبستان شاه »
نکته قابل توجه در میان مهرهای ساسانی ، وجود چهره زن در آن ها می باشد که بدون شک تصاویر نیم رخی از ملکه هستند که با تاج و کلاه و زیورآلات بر این مهر ها نقش بسته اند. در کنار چهره ملکه نماد های گوناگونی همچون هلال ماه ، ستاره ، برگ نخل و گل نیلوفر دیده می شود.
در بعضی از مهر های این دوران تصویر پادشاه و ملکه در کنار هم نیز به چشم می خورد.
مهرهای دوران اسلامی
در دوره اسلامی ، پیکره نگاری و تندیس سازی ممنوع شد . نقر تصویر که قبل از اسلام بسیار رایج بود ار مهر ها و سکه ها حذف شد و حکاکی خطوط رونق پیدا کرد. در مهرهای دوره های صفوی ، افشار و زند نقش انسان دیده نشده ؛ اما در دوره قاجار فتحعلی شاه تصویری از خود بر سکه های رسمی ضرب می کند و به دنبال آن شاهد نقوش انسانی بر مهرها می باشیم.
در نخستین سده های اسلامی ، مهر ساختاری متفاوت داشته و در واقع مفهومی که در آن سده ها از واژه مهر وجود داشت در شیوه به کارگیری آن بود. در واقع به شیوه مهر و موم کردن نوشته های دیوانی ، به خصوص سلطانیات اطلاق می گردید.
پادشاهان آل جلایر مانند پادشان ایلخانی متن نامه ها و فرامین را چند بار مهر می کردند که این مهرها به خط کوفی بنایی معقلی با مفاهیمی اسلامی بود. شکل مهر ها تا آن زمان بیشتر مربع یا چند ضلعی بود که در دوره غازان خان شکل دایره به خود گرفت و از آن به بعد تا اواخر سلسله صفوی به صورت گسترده ای از آن استفاده می شد و این تغییر شکل هندسی سبب شد تا نوع خط از کوفی معقلی به خط کوفی مُزهر( گلدانی ) تغییر کند. تکرار حروف در این خط در فرم دایره نمای خاصی چون ستاره را ترسیم می کند ؛ البته بعد ها با خطوط ثلث و نسخ قابل اجرا بود.
- ویژگی های مهر های دوره صفوی
از ویژگی های بسیار مهم مهرهای دوره صفوی ؛ درج تاریخ در آن ها است. این ویژگی مهر های این دوران را از دوره های قبل متمایز کرده است. خط نستعلیق برای اولین بار در زمان شاه عباس بزرگ بر روی مهرها و سکه های پادشاهان معمول گشت.
مهرهای دوره صفوی بیشتر مدور ، بیضی یا گلابی شکل و اغلب بدون اضلاع می باشند و از سنگ یشم در رنگ های متنوعی از سفید تا سبز ساخته شدند.
از دیگر ویژگی های مهر های این دوران ، مضمون شیعی آن هاست که اکثر آن ها تاکید بر امامت حضرت علی (ع) دارند که این مشخصه از مهم ترین ویژگی سکه ها و مهرهای صفوی به شمار می آید.
مهرهای قاجار
در دوران قاجار ، مردم عادی نیز مهر استفاده می کردند. وجه تمایز مهر های قاجار از سایر مهرها ، به کاربردن نقش مایه های انسانی و حیوانیست که صاحبان این مهرها افراد عادی جامعه می باشند. لازم به ذکر است که نقش مایه های مختلف حیوانی بر فلوس های[1] دوره صفوی به بعد رایج گردید. فلوس ها ، سکه های مسینی بودند که توسط حاکمان محلی ضرب و کم ارزش تر از سکه های طلا و نقره ای بودند که از سوی حاکمان محلی ضرب می شدند.
نقوش حک شده بر این مهر ها بیانگر نحوه زندگی و اعتقادات مذهبی مردم این دوره می باشد. علاوه بر این مهر ها ، سکه ها نیز از نظر روند تولید که منظور حکاکی آن ها می باشد به مهرها بسیار شبیه می باشند به گونه ای که سرسکه[2] نوعی مهر ، و سکه نقش مهریست که بر طلا و نقره زده اند.
مهر های قاجار بازتابی از نحوه زندگی ، مذهب و فرهنگ جامعه آن روزگار است.
مهر قاجاری و نقش آن ، آنتیک
مهر ، یکی از دستاوردهای هنر حکاکی می باشد ؛ از هنرمندان حکاک دوره قاجار ، می توان حاج میرزا حسین حکاک را نام برد . مهر ناصرالدین شاه و بسیاری از شاهزدگان و رجال و همچنین سرسکه ها توسط ایشان حکاکی شده و لقب حکاک باشی طی فرمانی به وی اعطا گردید.
با بررسی 2000 مهر از این دوران ، تعداد کمی از آن ها نقوش انسانی داشتند و بیشترشان از اسنادی تحت عنوان «لیست پرداخت مواجب شش ماهه جمع سربازان نهاوندی مامور به خدمت بروجرد تاریخ 1338ه.ق / 1298ش.» جمع آوری گردیده است. در این دوران نقوش مهر ها ، از نقوش سکه ها و مدال ها آن دوران تاثیر گرفتند.
با این تفاوت که تصاویری که در سکه ها و مدال ها ضرب شده بسیار دقیق است و به جزئیات پرداخته شده و تصاویر شباهتی کامل به چهره شاه داشته و به صورت سه رخ حک شده اند. اما تصاویر مهر ها بسیار خلاصه حک شده اند و جزئیات در آن ها دیده نمی شوند ، چهره ها حالت تجریدی داشته و به صورت تمام رخ حک گردیده اند. در تمامی مهر ها ، یه جز یکی از آن ها ، نام صاحب مهر در نیم تنه تصویر قرار گرفته است. مهر ها چون یک رویه هستند ، تمامی عناصر مانند نام ، تاریخ و ... بر روی آن قرار می گرفته اما توزیع اطلاعات در دو روی سکه وجود داشته است.
نقش ماهی در مهر های این دوره بسیار به چشم می خورد. گمان می رود که این نقش مایه هم می تواند متاثر از آیین مِهر[3] باشد و هم می تواند با اقلیم مردمان صاحب مهر در ارتباط باشد ؛ اما با جمع آوری مهر ها از اسناد سربازان نهاوندی و معلوم بودن پیشه و رسته آن افراد می توان به این نتیجه رسید که این تصاویر مربوط به پیشه صاحب مهر نمی باشند و صرفا متاثر از نقوش ماهی حک شده بر فلوس ها هستند.
در دوره ناصرادین شاه و فتحعلی شاه تاثیرپذیری مهرها از سکه ها به دو شکل انجام می پذیرفته است :
- مهر هایی با تاج کلاه هایی شبیه به خط شجری[4] : در این مهر ها کلاه ها نشان های متفاوتی دارند و هیچ شباهتی به تاج شاهان ندارند و بیشتر شبیه کلاهانی هستند که بر سر ستارخان و باقرخان در سکه های یادبودبرنزی دیده می شود. نیم تنه حک شده بر اغلب مهر ها به سکه طلای فتح علی شاه بسیار شبیه می باشند.نشان کلاه در این مهر ها ، به خط شجری شباهت دارد.
- مهر هایی با تاج کلاه هایی متفاوت : بر این مهر ها نقوش متنوع گیاهی ، ماهی و گوزن حک شده است.
مهرهای امروزی
اگرچه در گذشته از مهرها تنها برای مقاصد حکومتی و کشورداری استفاده می شد، به مرور افراد عادی نیز به مهر احتیاج پیدا کردند. با گذر زمان و پیشرفت علم ، مهرها نه تنها کاربرد خود را از دست نداده بلکه نقش مهم تری نیز در جامعه پیدا کردند. در واقع امروزه با رواج امضا ، مهرها همچنان جایگاه خود را برای انجام معاملات حفظ کردند.
مهرهایی که امروزه مورد استفاده قرار می گیرند ، شامل اطلاعاتی از قبیل نام مکان تجاری ، نام و نام خانوادگی و مقام و منصب افراد و ... می باشد و بیشتر برای کارهای شخصی ، امور تجاری و یا اداری مورد استفاده قرار می گیرند ؛ به این معنا که اشخاص حقیقی و حقوقی دارنده مهر هستند و این مهرها نشانه تایید مکاتبات اداری و اسنادی است که میان افراد رد و بدل می شود. از برخی مهرها نیز فقط برای ثبت تاریخ استفاده می شود.
مهر و موم
در قدیم بر سر پاکت یا در مغازه یا خانه یا مکان دیگری موم آب شده می ریختند و مهر مخصوص خود را بر آن می زدند و به این طریق از دست کاری و سوءاستفاده جلوگیری می شد. زیرا در صورت باز شدن توسط موم شکسته شده و قابل بازگشت نیست. در بعضی مواقع سرب آب شده نیز استفاده می شد.
پلمپ سربی که برای کیسه سکه استفاده می شد
پانویس
1. فلوس : در قدیم به سکه های مسین گفته می شد.در زبان لاتین « Follis » است و از کلمه یونانی بیزانس ( روم سفلی ) « فولیس / Phollis » گرفته شده است.
2. سرسکه : به قالبی که برای تولید سکه به کار برده می شد ، سرسکه می گویند.
3. آیین مِهر : مِهر در فرهنگ ایران باستان مظهر نیکوکاری ، راستی ، درستی ، عدالت و واسطه ای میان مردم و خداست. در این فرهنگ ، کار دنیت و آخرت در اختیار مِهر است . مِهر از آناهیتا ( ایزد آب ها ) زاده شد.
4. خط شجری : این خط با علائم رمزگونه نوشته می شود . خطوطی عمودی و مایل همچون شاخه درخت هستند که در دو طرف خطوط عمودی قرار گرفته اند. در گذشته برای انتقال مخفیانه بعضی نوشته ها از این خط استفاده می شد.
تحقیق و گردآوری :
گروه کارشناسی ایران آنتیک
www.iranantiq.com
منابع
- تاثیر نقوش مهرها در تاریخ قدیم ایران / ملکه ملکزاده بیانی / سال 1348
- تاریخ مهر در ایران / ملکه ملکزاده بیانی / تهران : یزدان / سال 1363
- باستان شناسی ( ماد ، هخامنشی ، پارت ، ساسانی ) / ایرج رضائی / زیر نظر علیرضا لچینانی / تهران : فرهیختگان دانشگاه / سال 1387
- آشنایی با هنرهای سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انشارات سیمای دانش / چاپ اول / سال 1390
- بررسی مهرهای پادشاهان و شاهزادگان از پیش خطی تا ساسانی / محمدرضا نجاریان ، فاطمه شیر سلیمیان / مجله مطالعات ایرانی / سال 1392 / شماره 23
- ظهور نقش مایه ماهی آئین مهر در مهر های دوره قاجار و فلوس های دوره صفوی و قاجار / ژیلا پاشایی / مجله گنجینه اسناد / سال 1393 / شماره 94
- ظهور نقوش انسانی در مهرهای دوره قاجار ( با تاثیرپذیری مهرها از سکه ها و مدال های آن دوره ) / ژیلا پاشایی ، صداقت جباری / مجله گنجینه اسناد / سال 1391 / شماره 88
