فانوس

درباره فانوس

فانوس چراغ محفظه دارى است كه مردم دوره قاجار بيشتر براى رفت و آمد به همراه خود مى بردند يا جهت روشن كردن معابر عمومى ، آن را از بالاى بلندى ديوارها يا مناره ها می آويختند.

در كتاب طهران عهد ناصری در اين زمينه چنين آمده است: «در دارالخلافه در خانه ها و اماكن از انواع چراغ ها استفاده مى كردند. مهم تر از همه كه پر نورتر از ديگران بود ، لنترهاى نمره سى بود كه با ركابى از سقف مى آويختند و حبابى از چينى يا بلورِ رنگ دار داشت... فانوس هاى شيشه دار و نفت سوز و پارچه اى شمع سوز كه اولى را فانوس بغدادى و دومى را فانوس شمعى مى گفتند، از جمله وسايل روشنايى بود كه براى عبور از كوچه ها و كشيدن جلو اسب و الاغ روضه خوان ها و پيشاپيش اعيان و رجال و علما به كار مى آمد.»

كاربرد فانوس آن قدر رواج پیدا کرد که شغلی به نام «فانوس كشى» ايجاد شد. آنها اسم شب ، يعنى جواز عبور داشتند كه به گزمه ها مى گفتند و رد مى شدند.

فانوس های بسیاری در انواع گوناگون ساخته شده که در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:

اولین فانوس ها صرفا محفظه ای قابل حمل برای روشن نگه داشتن وسیله روشنایی بودند ؛ ضمن اینکه باعث نوردهی بیشتری می شدند.

فانوس های اولیه

فانوس فایتون نوع دیگری از فانوس است. در زبان انگلیسی «فایتون / phaeton» به معنای درشکه است و همانطور که از نام این فانوس ها پیداست آن را بر روی درشکه برای روشنی راه نصب می کردند. در دوره قاجار بدلیل پرکاربرد بودن فایتون شغلی بنام «فایتونچی» پدید آمد. در بعضی لغت نامه ها کلمه فایتون به «درخشنده» معنی شده است.

فانوس فایتون

فانوس بولسی فانوس دیگری وجود دارد که نام انگلیسی آن «Bullseye lantern» می باشد. «Bullseye» در لغت به معنای گاو نر است. شاید هم از دو کلمه «Bulls / به معنی گاوها» و «eye / به معنی چشم» تشکیل شده و به دلیل شباهت ظاهری آن به چشم گاو به این نام معروف گردیده است. متاسفانه مدرکی دال بر این موضوع موجود نیست. از این نوع فانوس بیشتر گزمه ها و سوزنبانان استفاده می کردند.

فانوس Bullseye

فانوس بولسی Bullseye

در طراحى و حتى نوع استفاده از فانوس ها در دوره قاجار تاثیرپذیری سنتى اروپايى ، به ويژه انگليسى ، به راحتی قابل مشاهده است. چارلز جيمز ويلس درباره روشنايى فانوس ها در معابر تهران عهد قاجار نوشته است که : «در تهران فقط يک خيابانى ساخته شده است كه قدرى شباهت به كوچه هاى اروپا دارد و آن كوچه وسيع و در دو طرفش پياده رو ساخته شده است و قسمت سفلاى آن كوچه به يک نوع سنگفرش مفروش است. خيابان مزبور بهترين تمام كوچه هاى ايران و موسوم به خيابان سفرا گرديده است. سابقا تمام آن كوچه در اوقات شب به واسطه شمع هاى گچى كه در فانوس هاى حلبى مى گذارده اند روشن مى شد... در سابق ايام هر روز در وقت غروب آفتاب ، شمع هاى مزبور به واسطه يک طفلى روشن مى شد كه او اول بر بالاى يک سه پايه چوبى رفته و يک يک چراغ ها را روشن مى كرد.»

از اين گونه فانوس ها دو نمونه نقره اى مشابه در موزه آستان قدس رضوى هست كه تزيينات بسیار زیاد بر روی آن حكايت از كاربرد اشرافى آن ها دارد.

فانوس