زیلو بافی

تعریف زیلو

زیلو از زیراندازها و بافته های روستایی ایران است که بیشتر در مناطق گرم و بیابانی بافته می شود. زیلو هر چند به ظاهر یک فرش نخی ساده است، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می دهد که فرهنگی غنی در پس هر تار و پود آن نهفته است. زیلو در نقش و بافت، شباهت بسیاری به حصیر دارد و همانند حصیر یکی از موارد استفاده آن فرش کردن مساجد و اماکن متبرکه است. کارشناسان احتمال می دهند که زیلوبافی، تکامل شیوه بافت حصیر باشد. به هرحال زیلو از قدیمی ترین دست بافته های بشری می باشد که قدمت آن به پیش از اسلام بر می گردد. به استناد نشانه های بجای مانده در میبد، می توان ردی از هنر زیلوبافی را تا قرن هشتم هجری دنبال کرد. ساختار زیلو ، رنگ ، نقش و کتیبه های روی آن این دستبافته کهن را از دیگر دستبافته های سنتی و حتی صنعتی نوین متمایز کرده است. زیلو از حیث کیفیت ، ثبات و ماندگاری رنگ، همچنین نقش ها و کتیبه ها ویژگی های منحصر به فردی دارد؛ چه نقش های آن، ترجمان و بازتاب محیط طبیعی زندگی مردمان خطه کویر است و کتیبه های آن ، سند مکتوب تاریخ این سرزمین به شمار می رود و همه معطوف به سنت حسنه وقف و احسان در راه خدا است.

دار زیلوبافی

تاریخچه زیلو

فرش دستی ایران قدمتی بسیار دیرینه دارد. و از دیرباز بافتن انواع فرش دستباف در ایران متداول بوده است. نوشتن تاریخ و سابقه زیلوبافی و علت تکوین و پیدایش آن بسیار دشوار است. برخی پیدایش آن را به قرون اولیه پس از اسلام نسبت می دهند. با این وجود، براساس مدارک موجود، برخی سابقه زیلوبافی را تا قرن هشتم و دوره مظفریان مربوط می دهند و برخی دیگر سابقه و قدمت آن را کمتر از این تصور می کنند. ناصر خسرو در سفرنامه، ضمن توصیف و موقعیت شهر «تون» (فردوس کنونی) می نویسد: «گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بود که زیلو بافتندی ... ». احتمالا قدیمی ترین سندی که از زیلو و زیلوبافی نامبرده است همین سفرنامه ارزشمند است. شاید راه مستقل میبد به خراسان و ارتباط و تبادلات فرهنگی و تجاری مردم این خطه با اهل آن سامان سبب انتقال این صنعت از خراسان به میبد شد.

نفیس ترین زیلوی میبد به قرن 12 هجری قمری تعلق دارد که بر آن 24 سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1118 هجری قمری نقش بسته است. در حدود 50 درصد این زیلو فرسوده شده و به عنوان زیرانداز در زیر زیلوی دیگری که قدمت آن بیش از صد سال است استفاده می گردید. هم اکنون این زیلو در موزه زیلوی میبد نگهداری می شود.

تنوع رنگ

زیلو برخلاف بیشتر فرش ها و زیراندازها، فاقد تنوع رنگی است. معمولا زیلوهای خانگی نسبت به زیلوهای مساجد از تنوع رنگ بیشتری برخوردارند و در رنگ های آبی ، سفید ، سبز، نارنجی ، قرمز و قهوه ای بافته می شوند. رنگ هایی که در زیلو استفاده می شود همگی از گیاهان کویری تهیه می شوند. معمولا از گیاه روناس برای ایجاد رنگ قرمز، نیل برای رنگ آبی و پوست گردو برای ایجاد رنگ قهوه ای استفاده می شود.

طرح و نقش زیلو

نقوش به کار رفته در زیلو عموماً طرح های هندسی و در برخی موارد نوشته هایی به صورت کتیبه است. این طرح ها و نقش ها عبارتند از:

1. گل پرک
2. زنجیرک
3. چرخ سیاه
4. پنجه شیر
5. تالگ گلدار
6. گچ بر
7. بندرومی
8. تالگ قالبدار
9. پیله توپر
10. چهار گلگ
11. پیله
12. کلید
13. زلفنگ
14. قندیل
15. بافنگ
16. چیتی

در زیلو 3 نقش اصلی وجود دارد: نقش حاشیه که اصطلاحا «دج» گفته می شود و نقش کار یا زمینه. نقش حاشیه اغلب ثابت و یکنواخت است اما نقش زمینه بسته به ذوق بافنده یا مکان مورد استفاده، تغییر می کند.
به طور کلی زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به 3 دسته تقسیم می شوند:

• زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شوند و مختص مساجد و اماکن متبرکه است.
• زیلوهایی که با رنگ آبی و قرمز بافته می شوند و برای مصارف خانگی به کار می روند.
• زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و قرمز بافته می شوند و مرغوب ترین نوع زیلو است.

مناطق بافت زیلو

میبد یزد از فعال ترین مناطق زیلوبافی کشور است. زیلو در بین اقوام کرد شمال خراسان رضوی و مردم نواحی کویری در جنوب نیز بافته می شود.

بافت زیلو

زیلو فرشی است که تار و پود آن از نخ و پنبه است. در اندازه های استاندارد 3 در 4 و 1 در 2/5 و 2 در 3 و سفارشات گوناگون 90 سانتیمتر و 150 سانتیمتر، 180 سانتیمتر، 225 سانتیمتر برای بافت های زیر انداز و سجاده و غیره بکار می رود. بر اساس شواهد و منابع موجود، فرش هایی در مساجد و تکایای موجود است که طول 20 متر و 18 متر و 16 متر به خود اختصاص داده اند.

دستگاه زیلو بافی

در هر کارگاه زیلوبافی به طور معمول یک تا دو دار عمودی وجود دارد. در بافت هر زیلو غالباً دو نفر (یکی استاد کار و دیگری شاگرد) نقش دارند. استاد زیلو باف با دار زیلو بافی و قسمت های آن و شاگرد با نقش و کوبیدن نخ پود در ارتباط است. هر دستگاه زیلو بافی از قسمتهای زیر تشکیل شده است:

1) اسون (OSUN) : در حقیقت ستون دستگاه زیلو بافی است که قسمت های مختلف دستگاه بر روی آن قرار گرفته است. عَلَم و پشت بند و اسون مشابه پایه دستگاه بافندگی و تیر بالا مشابه غلطک تار و تیر پایین به منزله غلطک پیچیده پارچه در دستگاه بافندگی است.

2) تنگ (دماغه) : چوبی است سوراخ سوراخ، که بر روی نورد قرار میگیرد و نخ های تار را روی نورد محکم می کند.

3) شمشه : ابزاری است که از یک طرف به گرت ساده و از طرف دیگر به کمانه در ارتباط و در تعویض گرت ساده کمک می کند.

4) پشت بند : چوبهایی است که در پشت فنی دستگاه زیلوبافی قرار میگیرد و از یک طرف مهار شده است و از طرف دیگر شلیت را نگه میدارد.

5) عَلَم یا چنگک : چنگک چوبی است که برای جابجا کردن تارهای متصل به گرت نقش به کار می رود و این چنگک از یک طرف به پشتبند و از طرف دیگر به علت کوتاهی طناب شلیت را که به عقب کشیده می شود نگه میدارد.

6) شلیت : یک مجموعه از نخهای تابیده شده ای است که آن را موازی هم در یک ردیف افقی به دو چوب که در طرفین دستگاه (مقابل هر اسون یک عدد) عمود بر زمین نصب شده است بسته اند.

7) گُرت : مجموعه نخهایی است که یک سوی آن به چله و سر دیگر آن به شلیت و شمشه می بندند دسته ای که به شلیت بسته میشود از دو بخش تشکیل شده است:

• گرت ساده : مجموعه نخهایی که برای تفکیک تارها به چله بسته میشود و سر دیگر آن به شمشه وصل است.
• گرت دج یا نقش : منظور همان نقش حاشیه است و منظور از بستن گرت دج و نقش فراهم کردن امکان جابجایی تارها برای نقش آفرینی است.

۹) چاله : گودالی مستطیل شکل در زمین که طول و عرض آن متناسب با تیر پایین میباشد.

۱۰) طناب کلی : طنابی که به وسیله آن کلی نگهداشته میشود و به دیوار یا بالای دستگاه وصل میشود.

11) مج : رشته ای از شلیت مربوط به نقش زمینه زیلو است که تعداد مج در رابطه با نوع نقشدار از ۱۳ تا ۷۰ متغیر است.

۱۲) چوب شلیت

13) حفره های تیر

14) کمانه

15) پهنه بند

دستگاه زیلو بافی (دار زیلو)

مزایای استفاده زیلو

زیلو به علت این که تار و پود پنبه ای دارد، از گزند شن های روان کویر، مصون می ماند در حالی که قالی های پشمی در برابر توفان شن توان مقاومت بالایی ندارند. همچنین در زیلوبافی به علت استفاده از پنبه به عنوان عنصر اولیه که بافت آن پرز ندارد سلامتی بافنده و مصرف کننده را به خطر نمی اندازد، در صورتی که پشم در قالی بافی ممکن است باعث بروز بیماری های دستگاه تنفسی شود.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• یادگاری های یزد / ایرج افشار / انتشارات زیبا / 1354
• پژوهشی در زیلوی یزد / جواد علیمحمدی اردکانی / نشر فرهنگستان هنر / 1386
• زیلوبافی در یزد / صدیقه رمضانخانی / پایگاه میراث فرهنگی یزد / 1389
• هنر زیلوبافی در یزد / سید محمد جواد میرخلیلی / بهار 1390