یشم یا جید

یشم یا جید (Jade) از کلمه اسپانیولی (Piedra de jade) به معنی افسردگی گرفته شده است. در زبان چینی به آن (Yu) می گویند. احتمالا در دوران قبل از تاریخ به دلیل سختی بالای این سنگ ، برای ساخت سلاح و ابزار جنگی از آن استفاده می کردند. به همین خاطر به این کانی «سنگ تبر» نیز می گویند. منشا این سنگ در قاره آسیا است.

یشم ( Jade )

یشم در گذر تاریخ

بومی های آمریکای مرکزی تصورشان بر این بود که به دلیل ظاهر صاف ، نرم و مدور این قلوه سنگ ها که شباهت زیادی به کلیه انسان دارد ، قدرتی شفا دهنده برای اختلالات کلیوی دارند.

در چین ، یشم به دلیل خلوص ، براق بودن و رنگ اسرار آمیزش سنگ آسمان نامیده می شود. آن ها معتقدند که این سنگ از چین نیست و از خود بودا یا سرزمین های دور می آید و همچنین این که کار با یشم پیشه الهی است. آن ها اینگونه می پندارند که این سنگ همانند تخم هایی که کیهان گذاشته باشد ، به صورت سنگ های ساییده شده که پوسته ای خشن ، قهوه ای و صخره مانند دارند از آسمان نازل شده است.
این کانی ، سنگ گرانبهایی است که در رمز پردازی کهن چینی نقشی کلان داشته و در نظام اجتماعی ، مظهر شاهی و توانایی است و در پزشکی اکسیری برای تجدید قوای جسمانی مصرف می شود. آن را غذای روح می دانستند و تائوئیست ها معتقد بودند که این سنگ موجب نامیرایی می شود ، به همین خاطر یشم در کیمیاگری و همچنین اعمال مربوط به مرگ و میر نقش مهمی داشته است. آن ها می پنداشتند که اگر بر 9 منفذ میت ، طلا و سنگ یشم بگذارند ، جنازه از پوسیدگی و گندیدگی مصون می ماند. در رساله Tao Hung-Ching (قرن پنجم) نیز تصریح شده است که : «اگر با نبش قبری کهن ، چنین به نظر رسید که جنازه از درون زنده (ترو تازه) است ، بدانید که در درون و بیرون نعش ، مقدار کلانی طلا و یشم نهاده اند. بر حسب مقررات خاندان Han ، شاهان و اشراف را با جامه هایشان که مزین به مروارید بود ، با قوطی هایی از سنگ یشم دفن می کردند تا مانع از پوسیدگی جسم شوند.» کاوش های باستان شناسی نیز وجود سنگ یشم در کنار مرده را تایید کرده اند.

پوششی از سنگ جید و سیم طلا برای دفن شاهزاده لیوشنگ ، 113 قبل از میلاد ، سلسله هان ، چین

بابلیان ، از بعضی سنگ ها برای درمان بیماری های زنان استفاده می کردند و همان سنگ ها بعدا در طب یونانیان مورد استفاده قرار گرفت و تا قرون وسطی در آن میان آن ها پایدار ماند.خاصیت سنگ یشم و توجیه استفاده از آن در زایمان زنان این بود که وقتی بشکند ازآن چند سنگ دیگر زاده می شود.
اشیا حکاکی شده از سنگ یشم متعلق به دوره گستردگی روابط تجاری و اقتصادی ایران با چین در فاصله قرن چهاردهم تا هفدهم میلادی می باشد که مهم ترین آن ها یک پسر سنگی است که در گیلان پیدا شده.
در تخت جمشید یک جام پایه دار از سنگ یشم با کتیبه ای به نام خشایارشاه یافت شده که بر روی لبه این ظرف 12 سر قو حجاری گردیده است.

از 150 سال قبل ، مجسمه ها و اشکالی از یشم سبز وارداتی در برمه شاخته می شوند.

قبل از ورود کلمبیایی ها به آمریکای مرکزی ، یشم سبز از طلا با ارزش تر بود اما بعد از تسخیر اسپانیایی ها تراش اشیا زینتی از یشم سبز از رونق افتاد و به دست فراموشی سپرده شد.

سنگ جیدایت ( Jadeite )

جیدایت (Jadeite)

نام «Jadeite» از «Jade» اقتباس شده و به علت ساختار داخلی رشته مانند درهم ادغام شده ، بسیار مقاوم است. جیدایت (یشم گونه) از گروه اوگیت ( Augite Group ) با ترکیب شیمیایی [NaAl [Si₂O₆ در رنگ های سبز ، سفید ، قرمز ، زرد و قهوه ای ، به صورت مات و نیمه شفاف موجود می باشد که نوع نیمه شفاف سبز زمردی آن بسیار ارزشمند است. سختی موی آن 7 - 6.5 است و دارای وزن مخصوص 3.36 - 3.30 می باشد. کلیواژ آن ناقص است و سیستم کریستالی آن مونو کلینیک ، به همراه توده هایی از بلورهای در هم رشد کرده و رشته مانند می باشد. دارای ضریب شکست نور 1.667 - 1.654 و شکست دو گانه : 0.013 می باشد (اکثرا ندارد) ؛ پدیده چند رنگی نداشته و پدیده فلورسانس در آن به رنگ های سبز خیلی ضعیف ، آبی متمایل به خاکستری مشاهده می شود.

عنصری که در یشم سبز ایجاد رنگ می کند کروم است. بهترین نوع جیدایت به رنگ سبز زمردی است و اغلب به صورت کابوشن تراشیده می شود ، اندازه رایج این تراش 10×14 میلیمتر است. انواع نامرغوب آن شباهت زیادی به نفریت ، ایدوکراز ، گروسولاریت ، تالکف سرپنتین ، سیلیمانیت ، پرنیت کوارتز کالسدونی دارند.

یکی از با ارزش ترین انواع این کانی ، یشم سبز سلطنتی است که به رنگ سبز زمردی و نیمه شفاف در برمه یافت می شود.

ماسکی از جیدایت مربوط به تمدن اولمک ها از مکزیک ، 400 - 900 قبل از میلاد ، موزه متروپولیتن

معادن

معادن مهم یشم سبز در شمال برمه قرار دارند. یشم سبز استخراج شده از این معادن معمولا به چین صادر می شود. جیدایت برمه ای اغلب به تایلند و چین قاچاق می شود.

جیدایت نتراشیده به شکل سنگ ریزه یافت می شود. رنگ های خوب معمولا در جید رودخانه ای از منابع رسوبی دیده می شوند. این سنگ ها اغلب پوسته یا لبه هایی ضخیم دارند. نوع دیگر سنگ خام این کانی ، جید کوهستانی است که پوسته نازکی دارد.

کیفیت های سنگ خام جیدایت

سه نوع کیفیت عمده برای جیدایت مشاهده می شود:

• امپریال جیدایت (Ahya Kyauk Stein) : در بالاترین کیفیت ممکن ، به رنگ سبز خالص درخشان یافت می شود و به طور انحصاری آن را برای سنگ گردنبند به کار می رود.
• جیدایت تجارتی (At The Kyauk) : جیدایتی با کیفیت جواهر، که برای نگین گردنبند یا اشیاء زینتی مورد استفاده قرار می گیرد.
• (Utility Jadeite At The Kyauk) : در حجاری یا قطعات زینتی ، همانند تراش مجسمه ها و غیره از آن استفاده می کنند.

جیدایت در حدود 12 منطقه در سطح جهان وجود دارد. سنگ رسمی British Columbia است و در معادن بزرگی در نواحی لیلوت و کاسیار یافت می شود. همچنین سنگ رسمی ایالت آلاسکا نیز می باشد. همچنین در ایالت ویومینگ آمریکا نیز سنگی ارزشمند به شمار می رود ؛ در مدال های المپیک 2008 حلقه ای از جیدایت دیده می شود.

ذخائر دیگری نیز در کشورهای چین، آمریکا، گواتمالا ، ژاپن و مکزیک وجود دارند.

بهسازی

کیفیت جیدایت را می توان بهبود بخشید یا به اصطلاح تثبیت نمود و این امر در فرم های مختلفی انجام می پذیرد. لازم به ذکر است که درجه فرآوری کیفیت کل از فرآوری کیفیت رنگ و ساختار متفاوت است.

• جیدایت تیپ A: آن را فرآوری نمی کنند و برای بهبودی در شفافیت و رنگ ، فقط در سطح آن واکس زرد تزریق می شود. برای پی بردن به حضور پلیمرها در آن از روش اسپکترومتری مادون قرمز استفاده می کنند.
• جیدایت تیپ C: رنگ قرمز در جیدایت قرمز به طور صنعتی رنگ آمیزی شده و آن را با فرآوری حرارتی بهبود می بخشند اما ممکن است به رنگ قهوه ای مرده درآید و شفافیت آن را از بین برود.
• جیدایت تیپ B-C : ابتدا به طور صنعتی رنگ شده و سپس مورد تزریق قرار می گیرد. در واقع این روش تلفیقی از دو روشی است که در بالا ذکر شد.
• جادئیت تیپ D : به سنگی مرکب و یا دوبلت گفته می شود که قسمت بالای آن از جیدایت و قسمت پایین آن از پلاستیک است.

کلروملانیت (Chloro – Melanite):

کلروملانیت نوعی جیدایت سیاه است که انسان های اولیه در کوه های فرانسه و برخی دهکده های کوچک کنار دریاچه ها در سوئیس از آن برای تولید ابزار های سنگی استفاده می کردند. ترکیبی از جیدایت ، آلبیت و دیوپسید است که ضریب شکست نور و وزن مخصوصی بیشتر از جیدایت خالص دارد. یکی از انواع خالدار سبز – سیاهِ یشم سبز است که از فلز آهن غنی می باشد و به همین دلیل به رنگ سبز تیره و در حد سیاه دیده می شود. در گینه نو از آن برای ساخت ابزار کشاورزی و قمه استفاده می شود.

از دیگر کانی های مشابه جیدایت ، سیلیمانیت است که در دوران نوسنگی به جای کلروملانیت توسط ساکنین اروپای غربی استفاده می شد.
پرنیت ، پکتولیت و وزوویانیت (ایدوکراز) نیز اشتباها به جای جیدایت عرضه می شود.

مجسمه ای از سنگ کلروملانیت ، قرن 19 ، مربوط به سلسله چینگ ( 1911- 1644 ) ، چین ، موزه متروپولیتن

یشم سبز – آلبیت (Jade – Albite) :

ترکیبی است از فلدسپار آلبیت و یشم سبز که به رنگ سبز سیر با لکه های سیاه دیده می شود و در برمه یافت می شود.

سنگ نفریت ( Nephrite )

نفریت (nephrite)

در گذشته نفریت را یشم می پنداشتند. در سال 1863 یک فرانسوی ثابت کرد که این کانی های هفت هزار ساله با هم متفاوتند. البته تمایز یشم از نفریت برای مردم عادی بسیار مشکل بوده و ماهیت واقعی کانی های تشکیل دهنده آن اشتباه گرفته می شود.

واژه نفریت در زبان یونانی به معنای کلیه است ؛ با ترکیب شیمیایی Ca₂(Mg,Fe)₅[OHaSi₄O₁₁]₂ نوع سخت و فشرده ای از گروه آکتینولیت (Actinolite Group) یا ترمولیت (کانی های خانواده آمفیبول) می باشد . از یشم سبز سخت تر بوده و معمولا به صورت توده های نیمه شفاف یا مات به رنگ های سبز تیره ، خاکستری ، سفید ، آبی مایل به سبز ، زرد ، سیاه و یا حتی قرمز دیده می شود اما رنگ سبز آن مرغوب تر و گرانبهاتر می باشد. انواع خال دار و نوار مانند آن نیز موجود است. برای بهبود کیفیت این کانی آن را به طور مصنوعی رنگ می کنند.

مهم ترین نوع این کانی به رنگ سبز تیره است و «یشم اسفناجی» یا «یشم چینی» خوانده می شود. یشم روسی با رنگ سبز اسفناجی نیز نوعی از این کانی نیمه گرانبها می باشد که در غرب دریاچه بایکال یافت می شود.
قبل از سال 1800 میلادی در چین و زلاندنو و سواحل اقیانوس های آرام و اطلس مورد توجه بوده است. تا قبل از سال 1750 میلادی جیدایت در چین ناشناخته بود و حجاری های چینی قبل از اواسط قرن هجدهم منحصرا بر نفریت انجام می شده که یشم خوانده می شد.

معادن نفریت

معادن اصلی آن در غرب سینک کیانگ و در نزدیکی کاشغر و ختن در چین در میان سنگ های سرپنتین و رسوبات بستر رودخانه قرار داند. در جنوب نیوزیلند نیز استخراج می شود ولی صدور آن به خارج از کشور ممنوع می باشد.
معادن دیگری نیز در استرالیا ، برمه ، برزیل ، کانادا ، مکزیک ، گینه نو ، تایوان و لهستان وجود دارد.

مرکز اصلی صادرات نفریت برمه و گواتمالا است و مرکز تراش مدرن آن کانادا می باشد.

در اینجا به بررسی تفاوت های جیدایت و نفریت می پردازیم :

• درجه سختی جیدایت از نفریت بیشتر و به همین خاطر نفریت از جیدایت نرم تر می باشد.
• نفریت بیشتر فیبری و جیدایت ظاهری بیشتر کریستالی دارد.
• نفریت بیشتر دارای رنگی یکنواخت و جیدایت اغلب لکه دار و رگه ای است.
• نفریت حالتی صابونی با پرده رنگی کهنه و ظاهری فشرده است اما جیدایت بیشتر سرزنده و با پرده رنگی شفاف است.

از جیدایت و نفریت در زمان های ما قبل تاریخ به عنوان سنگی سخت در حجاری استفاده می شد.
در گذشته این کانی ها را به وسیله کوارتز تراش می دادند ولی امروزه از پودر الماس یا کربوراندوم استفاده می کنند. مراکز اصلی تراش این دو سنگ در کانتون ، پکن و هنگ کنگ قرار دارند.

کتیبه ای از سنگ نفریت با موضوع بهشت دائو ، مربوط به سلسله چینگ ( 1911 - 1644 ) ، قرن 18، موزه متروپولیتن

جاسپر (Jasper)

سنگ جاسپر که از آن به عنوان یشم سبز رنگ یاد می شود با ترکیب شیمیایی Sio₂ در تمام رنگ ها موجود است و خط ساییدگی هایی به رنگ های سفید ، زرد ، قهوه ای و قرمز در آن دیده می شود. عامل تعیین کننده رنگ در آن ، ناخالصی هایی از کانی های مختلف می باشد. این کانی دارای سختی موی 7 - 6.5 و وزن مخصوص 2.91 - 2.58 با سیستم کریستالی تری گونال ، دارای بلور های میکروسکوپی و یا توده هایی از بلورهای قابل رویت است. کلیواژ ندارد و ضریب شکست نور آن 1.54 می باشد.

جاسپر در زبان یونانی به معنای سنگ لکه دار است ، به آن هورن استون نیز گفته می شود که منظور ، معمولا انواع خاکستری آن می باشد.

در طبیعت به صورت ژئود و یا به صورت پُر کننده شکاف های اولیه ، در سنگ های مختلف یافت می شود.

در قدیم از آن برای ساختن مهره های استوانه ای شکل یا طلسم ، برای جلوگیری از خشکسالی و ناراحتی های چشمی استفاده می شد. امروزه این سنگ بسیار مورد توجه بوده و علاوه بر استفاده آن به صورت جواهر نیمه گرانبها ، برای تهیه شیشه و صنایع الکترونیکی نیز کاربرد فراوان دارد. برای ساخت اشیا زینتی و سنگ موزاییک نیز از آن استفاده می شود. همچنین از خاصیت پیزوالکتریسیتی[1] (Piezoelectric) آن در ساخت ساعت های کوارتزی و کنترل فرکانس های رادیویی استفاده می شود.

تراش نگین این سنگ زیبا به صورت کابوشن انجام می شود.

انواع جاسپر:

نام های بسیاری برای انواع این کانی در صنعت جواهر سازی استفاده می شود که بر اساس شکل ظاهری ، محل یافت و یا ترکیب شیمیایی آن ها انتخاب شده است. مانند : عقیق مصری ، یشم عقیق مانند ، یشم سبز لایه لایه ، بازانیت [2](Basanite) و ...

یشم خونی : همان کانی هلیوتروپ [3] است.

یشم منظره ای : ناخالصی های موجود در آن به صورت منظره شکل گرفته است.

یشم نونکرشنر( Nunkirchner ) : اولین بار در ایداراوبرشتاین یافت شده و به رنگ قهوه ای می باشد. اما اخیرا آن را با رنگ آبی پروسی ( Prussian blue ) رنگ کرده و به جای لاپیس لازولی (لاجورد) عرضه می کنند.

مهری از سنگ جاسپر مربوط به امپراطوری روم ، قرن دوم بعد از میلاد مسیح

پاورقی

1. خاصیت پیزوالکتریسیتی ( Piezoelectric ) : وقتی برخی بلور ها کمی فشرده یا کشیده می شوند، پتانسیل الکتریکی یا ولتاژ تولید می کنند ؛ این خاصیت را « اثر پیزو الکتریک » می نامند و این خاصیت به این دلیل ایجاد می شود که هر یک از اتم های بلور ، حامل یک بار الکتریکی کوچک هستند و به محض فشرده یا کشیده شدن بلور، این اتم ها نسبت به هم حرکت می کنند. این اثر، در جهت معکوس نیز مؤثر است ؛ یعنی یک سیگنال الکتریکی می تواند بلور را از شکل بیندازد. کوارتز، شناخته شده ترین بلور پیزو الکتریک می باشد. پیزو الکتریسیته، اساس کار ساعت های کوارتز و دیجیتال می باشد.

2. بازانیت ( Basanite ) : نوع سیاه و دانه ریز یشم سبز است که در کارولینای شمالی یافت می شود.

3. هلیوتروپ ( Heliotrope ) : نوعی کلسدونی مات به رنگ سبز سیر است که به علت داشتن لکه های قرمز بر روی آن ، این کانی را سنگ خونی ( Bloodstone ) نیز می نامند. در قرون وسطی معتقد بودند که این لکه های قرمز ، قطرات خون عیسی مسیح است.از این کانی برای ساخت اشیا زینتی و نگین انگشتری و مهر استفاده می کردند.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع جواهرشناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / چاپ دوم / سال 1392
• گوهر های شگفت انگیز جهان / دکتر داریوش ادیب /انتشارات پازینه/ چاپ اول / سال 1390
• نقد ادبی : ساختار رمز / جلال ستاری ، الیاده میرچا / مجله کلک / مرداد 71 / شماره 29
• هنر : هنر ، صنایع دستی و دین / فابیون باورز / مجله نامه فرهنگ / تابستان 71 / شماره 8