مرصع کاری

تعریف

مرصع ، یعنی هر آنچه با جواهر تزئین شده باشد.

هنر مرصع کاری ، عبارت است از : نشاندن جواهر (سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی) بر روی ظروف ، زیورآلات و اشیاء تزئینی. این کار ، چسباندن سنگ نیست بلکه نوعی ، سوارکاری سنگ ها بر روی اشیاء می باشد. به مرصع کاری ، مخراج کاری نیز می گویند.

نمونه هایی از گوشواره های عصر اشکانیان

تاریخچه

از اولین زیور آلات ایرانی تعدادی گردنبند و الگوی مسی ، گوشواره و آویز بینی بدست آمده که مربوط به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم قبل از میلاد است.

از دوره هخامنشی در سال 1956 اشیای مختلفی از همدان کشف و به موزه تهران انتقال داده شد. در میان این اشیا سینه ریز طلا ، مرصع کاری شده با سنگ های قیمتی مزین به ده کله شیر دیده می شود. در سال 1877 میلادی در ماورا النهر سابق که به گنجینه جیحون معروف است زیورآلات بسیاری کشف شد که از نمونه های معروف آن بازوبند طلای مرصع کاری شده می باشد که هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود. از 600 قطعه ظرف سنگی سالم و شکسته ای که از دو اتاق خزانه ای تخت جمشید بدست آمده ، یک جام پایه دار سنگی است که قطعاتی از طلا و سنگ های قیمتی روی آن کار شده و روی آن نوشته ای به نام آشوربانیپال دارد.

در دوره ساسانیان هنر زرگری و مرصع کاری به اوج و شکوفایی خود می رسد. از آثار به نام این دوره ، سینی طلا مرصع کاری شده با گارنت ، دُرّ کوهی و شیشه که به جام خسرو پرویز معروف است را می توان نام برد.

جام خسرو پرویز

در دوره سلجوقیان معروف است که مرصع کردن و ترکیب و زرنشان یا نقره نشان کردن، یکی از روش های زینت دادن به ظروف و اشیا بود. به این طریق که اشکال مورد نظر را روی فلز یا چوب مورد نظر نقر کرده و سپس آنجا را با فلز گرانبها تر و یا سنگ های جواهر پر می کردند. از دوره صفویه آثار بی شماری از بین رفت زیرا به علت طلاکوبی زیاد و مرصع کاری آنها با سنگ های قیمتی و جواهرات، آن ها را ذوب می کردند. تعداد انگشت شماری از آثار این دوره باقی مانده که هم اکنون در در قصر توپکاپی استانبول نگهداری می شود.

تنگ مرصع کاری شده عصر صفوی

در دوره زندیه با الهام از سبک گل و مرغ شیراز به شیوه رایج در دوره صفوی ، ترصیع روی فولاد رواج پیدا میکند. روش ترصیع یا فلز کوبی برای زیور آلات به کار نمی رفته است. برای تزئین زیور آلات روش هایی چون مشبک کاری ، حکاکی ، کنده کاری و قلم زنی به کار برده می شده است. در زمان قاجار ، فتحعلی شاه برای حفظ سنگ ها و جواهرات سلطنتی ، دستور داد تعداد زیادی از این سنگ ها را بر روی ظروف ، تاج ها ، مدال ها ، غلاف شمشیر ، تخت سلطنتی نصب کنند. تاج فتحعلی شاه معروف به تاج کیانی ، مرصع کاری شده با الماس ، زمرد ، یاقوت و مروارید می باشد. تخت طاووس یا تخت خورشید، تخت نادری و کره جواهر نشان از آثار مرصع کاری و برجسته این دوره است.

در دوره پهلوی در سال 1304 خورشیدی به دستور رضا شاه ، گروهی از جواهر سازان ایرانی ، زیر نظر سراج الدین جواهری ، جواهر ساز معروف قفقازی و جواهر ساز امیر بخارا که از روسیه به ایران مهاجرت کرده بود ، تاج پهلوی ساخته شد. این تاج نمونه ای بی نظیر از هنر مرصع کاری و جواهر سازی ایران است.

تاج پهلوی

تخت نادری

این تخت گرچه نادری خوانده می شود ، اما هیچ ربطی به نادر شاه افشار ندارد و به دستور فتحعلی شاه قاجار و توسط جواهر سازان و صنعتگران ایرانی ساخته شد. عده ای بر این گمانند که به دلیل منحصر به فرد بودن و کمیابی آن، به تخت نادری شهرت پیدا کرده است. نوشته هایی که روی کتیبه های اطراف محل جلوسش وجود دارد این تخت را صریحا به فتحعلی شاه نسبت داده است. این تخت به ارتفاع 225 سانتیمتر است و به صورت قطعات مجزا از هم ساخته شده تا قابل حمل گردد، چرا که فتحعلی شاه برای ملاقات با هموطنان و علی الخصوص فرستادگان خارجی در ییلاق های اطراف تهران از این تخت برای نشان دادن شکوه و جلال دربار خود استفاده می کرد.

جنس این تخت زیبا از چوب بوده و با روکشی از طلا پوشیده شده است. در تزئین این تخت از مینا و 26 هزار و 733 سنگ جواهر شامل الماس ، زمرد و یاقوت سرخ استفاده شده است. بر قسمت پشتی تخت 4 قطعه لعل با تراش های گوناگون و چند یاقوت کبود و تعدادی الماس درشت به کار رفته است. این تخت زیبا علاوه بر گوهر های نابی که دارد، دارای نقش و طرحهای بسیار زیبا و خیره کننده ای میباشد. مانند نقش شیر برجسته کاری شده ای که در دیواره عمودی پله اول تخت دیده می شود ، بدن این شیر همچون پوست پلنگ خال دار و مرصع کاری شده است. این تخت آخرین بار در مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی مورد استفاده قرار گرفته و هم اکنون در موزه جواهرات ملی (موزه بانک مرکزی ایران) نگهداری می شود.

تخت نادری

سپر نادرشاه

سپر نادری از پوست کرگدن ساخته شده و حدود 46 سانتی متر قطر دارد. نادر در جنگ های بسیاری از این سپر استفاده کرده است. پوشش این سپر در ابتدا ساده بود که با دستور فتحعلی شاه قاجار مرصع شد و جزو اموال و جواهرات سلطنتی قرار گرفته است. مرکز این سپر توسط یکی از بزرگترین یاقوت های سرخ رنگ در جهان با وزن 225 قیراط تزئین شده است.‏‎ ‎ با دیدن این سپر ، ذهن ، متصور جنگ و خونریزی نمی گردد بلکه با دیدن آن به هنر ایرانی و شکوه آن پی خواهیم برد. این سپر منحصر به فرد با ارزش و تاریخی هم اکنون در گنجینه شماره 28 موزه جواهرات ملی ایران نگهداری می شود.

سپر نادری متعلق به نادرشاه

مواد اولیه مرصع کاری

مواد اولیه مورد استفاده در این صنعت ، کمی گران است ، این مواد اولیه گران قیمت شامل سنگ های قیمتی  و نیمه قیمتی زیر می شود : الماس  ، زمرد ، یاقوت ، عقیق ، فیروزه ، یشم

ابزار وتجهیزات :

لاک ، مشته ، گیره پیچ ، کاسه لاک ، چفت ، سینی جواهر ، موم چوب ، سواله یا سباله جمع کن (شبیه سرتاس بوده و برای جمع آوری براده های طلا استفاده می شود) ، ماردلا (ابزاری که کاربردی شبیه چکش دارد) ، ماردلا کوب برقی ، خوشه ، ذره بین ، سنگ سو ، سنگ جلا ، چنگ چین ، چنگ باز کن ، دم باریک ، دم پهن ، دم مفتولی ، خاک اره ، فرز ، شلنگ فرز ، سر فرز ، دسته قلم ، انگلای قلم زنی ، انگلای گوارسه ، قلم دست ، چاپله ، قلم ریش ، باسمه ، باسمه چنگ ، فیسقول (وسیله ای نوک تیز و صیقلی که با آن طلای اطراف سنگ متراکم می گردد) ، گوارسه غلطان گوار سه غلطان (ابزاری که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره، قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود) ، چنگ غلطان ، گوله غلطان ، رو ، مصقل ، سوهان ، اره مویی یا قواره ، میز کار و دماغه ، مته گرد ، مته اشکی ، مته دیسکی یا اره ای ، مته ستاره ، مته پا ملخی ، مته کینگ ، مته قلم زنی ، مته برلیان ، مته الماسه ، مته دریلی ، سه نظام ، دیسک ، سنگ مات و مته مات ، فرچه سیمی ، فرچه اسکاج ، لاستیک گرد ، لاستیک کله قندی یا مخروطی ، پوست استوانه ای ، پوست واشری ، سنگ میدان ، موتور پرداخت یا موتور میدان ، انواع فرچه های پرداخت کاری ، داروی پنزا داروی جلا (دیلاکوس ، ونول و ...) ، التراسونیک (مخزن پر از آب و مواد شوینده) ، مارک 750 ، میل انگشتر ، میل نمره ، میل حلقه ، کولیس ، ترازوی گرم و قیراط ، الک برلیان ، دیاموند تستر ، سند بلاست ، توری یا فنر کف کارگاه ، نطع (چرمی که زیر دست و دماغه مرصع کار نصب می شود تا براده های ریز طلا که بر اثر مته کاری با قلم زنی از پایه جواهر جدا می شوند در آن جمع شوند) ، فرچه نطع.

مراحل تولید

امروزه از هنر مرصع کاری بیشتر در ساخت زیور آلات استفاده می شود، به همین دلیل هنرمند مرصع کار ، فعالیت خود را پس از آماده شدن زیور آغاز می کند. ابتدا سازنده زیور آلات ، جای مخصوص به سنگ مورد نظر را خالی می گذارد و آنگاه هنرمند مرصع کار ، برای نشاندن سنگ اقدام می کند. به همین خاطر روش های نصب سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی بر روی زیورآلات غالباً به نحوه ساخت آن زیور بر می گردد.

گذاشتن سنگ بر روی طلا یا نقره یا فلزات مناسب دیگر به چهار روش صورت می پذیرد:

1. چنگی
2. ریلی
3. قلم خور
4. کاسه ای

روش چنگی :

به این طریق است که در اطراف سوراخ یا گوله*، بر اساس تراش سنگ جواهر ، مفتول یا تسمه هایی از طلا وجود دارد که نصب جواهرات بر روی آن ها انجام می شود. به این مفتول ها یا تسمه ها چنگ می گویند. این چنگ ها از قبل توسط جواهر ساز روی کار تعبیه گردیده اند ، این شیوه نصب جواهرات ، به ظاهر ساده تر از دیگر سبک ها به نظر می رسد.
گوله* : به ابعاد و سایز سنگ جواهر ، گوله یا یک دیواره تو خالی ساخته و توسط چنگ ها احاطه می گردد. سنگ جواهر بر روی گوله جاسازی شده و با خم کردن چنگ های اطراف آن نصب می گردد.

روش ریلی :

انواع سنگ های جواهر را می توان به روش ریلی سوار کرد. همان طور که از نامش پیداست جواهرات توسط ریل هایی که در دیواره های پایه جواهر ایجاد می شود (مانند کشوی میز) نصب می گردند. در این سبک اغلب تعداد زیادی سنگ در کنار یکدیگر سوار می شوند ، بطوری که هیچ طلا یا فلزی در بین آن ها نیست و فقط از سمت بالا و پایین ریل ها احاطه شده اند.
در سبک ریلی سوراخ وجود ندارد و سنگ ها باید بین دیوارها سوار شوند بنابراین باید در مرحله جاگذاری سنگ ها، باید برای یکسان سازی ضخامت دیوارهای ریل ها ، اندازه و عرض بین دو دیواره نسبت به سایز سنگ اقدام شود. به این منظور ریل را طوری قرار می دهند که فاصله بین دو دیوار را از سایز سنگ ها کمی کوچکتر باشد ، که در نهایت وقتی سنگ را روی دیواره قرار می دهند ، داخل دیواره نیفتد.

روش قلم خور :

از مهم ترین ، متنوع ترین ، زیبا ترین و همچنین سخت ترین سبک های نصب جواهرات می باشد. قلم در حاشیه کارهای جواهر جلوه زیباتری به آن می بخشد. نقش و نگارها و شیارهای روی صفحه پایه جواهر قلم زنی می گردد که از این بابت در درخشان تر شدن و جلوه بیشتر سنگ حائز اهمیت خواهد بود. زاویه تابش قبل از تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی محاسبه می شود تا نوری که از هر زاویه به سنگ تابیده می شود را به سمت تاج هدایت کند و جلا و درخشش جواهر چند برابر گردد. همچنین اگر قلم زنی کاملا صیقلی و اصولی کنار سنگ انجام شود می تواند نور اطراف را به کنار سنگ هدایت کرده و تاثیر بیشتری در درخشندگی آن داشته باشد.

سبک کاسه ای

در بین سبک های نام برده شده سبک کاسه ای ، منحصر به فرد است. این سبک به 5 گروه تقسیم می گردد :

1. کاسه ای ترکیبی
2. کاسه ای نیشی : نصب توسط گوارسه های ظریف و کوچک
3. کاسه ای فیسقولی : نصب به وسیله فیسقول گردانی
4. کاسه ای گوله ای : توسط گوله غلطان نصب میگردد
5. کاسه ای دورکوب : با استفاده از ابزار خوشه ، ماردلا ، لبه طلا یا فلز پایه را روی گوهر خم کرده و نصب می کنند.

با ترکیب سبک های مختلف در نصب و سوار کردن سنگ ها علاوه بر به وجود آمدن مدل های جدید و ایده های نو و تازه ، قدرت مانور گوهر شناسی و زیبایی بیشتر کار ، نیز افزایش خواهد یافت و البته گاهی سنگ ها نیز راحت تر و با سرعت بیشتری نصب می گردند.

• ترکیب ریلی و قلم خور :  در برخی از کار ها ، سنگ جواهر مورد نظر را از یک سو در دیواره کار و به سبک ریلی جاسازی نموده و از سوی دیگر به سبک قلم خور با گوارسه هایی که از روی صفحه کار توسط انگلا ایجاد می کنیم نصب می کنیم. 
• ترکیب ریلی و چنگی : این روش ترکیبی بسیار رایج تر از دیگر ترکیبات می باشد.
• ترکیب سبک کاسه ای و قلم خور : هرگاه گوهر مورد نظر از یک سو با سبک کاسه ای و از سوی دیگر با سبک قلم خور و توسط گوارسه نصب گردد ، دو سبک کاسه ای و قلم خور با یکدیگر ترکیب گردیده اند.
• ترکیب سبک کاسه ای و چنگی :  در این شیوه از نصب جواهرات ، سنگ از یک سمت به سبک کاسه ای و از طرف مقابل به وسیله چنگ نصب می گردد.
• ترکیب سبک کاسه ای و ریلی :  گاهی بنا به وسعت کار نیمی از محیط سنگ به سبک کاسه ای آماده می گردد و از طرف مقابل دیواره کار به سبک ریلی ، روی سنگ قرار می گیرد.

در بعضی مناطق ، با کمی موم ، نگین را بر روی زیور آلات بطور موقت می چسبانند تا از حرکت نگین در هنگام کار جلوگیری شود و هنگام اتمام کار ، با مقداری حرارت ، موم را ذوب کرده و با دستمال پاک می کنند. این شیوه در مورد تمام سنگ ها کاربرد ندارد ، زیرا حرارت ، رنگ بعضی از سنگ ها را عوض می کند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• کلیات هنر گوهر نشانی  ، آموزش مخراج کاری (1) و (2) و (3) / حمیدرضا علیمردانی / موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه / سال 1392
• خزانه / مجله پیام بانک / فروردین 1389 / شماره 496
• بررسی جایگاه مرصع کاری در جواهر ایرانی / مجله پژوهش هنر / لیلا جهانشاهی فرد / پائیز 1392 / شماره 3