سوزن دوزی بلوچ

« سوزن دوزی بلوچ » یکی از رودوزی های زیبا و سنتی ایران و هنری بسیار زیبا و کاربردیست ، مختص به بلوچستان است که به آن « بلوچی دوزی » نیز می گویند. در طی این سوزن دوزی ، تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیه های رنگین پر می شود.

سوزن دوزی بلوچ

تاریخچه

از سابقه تاریخی آن اطلاعات زیادی در دسترس نیست ولی شواهد گویای این است که این سوزن دوزی از اوایل اسلام در میان بلوچ ها وجود داشته و در دوره «ایلخانی» و به خصوص دوره «تیموری»و «صفوی» بسیار رواج پیدا کرده بود.

این هنر از شیوه زندگی ساده و دور از تجمل و همچنین سنت های این قوم ریشه گرفته است و در واقع سند و هویت و موجودیت زنان بلوچ است.
در بلوچستان مهم ترین شیوه تزئین لباس همین رودوزی زیبا می باشد که در نهایت دقت و ظرافت دوخته می شود. پیراهن زنان با چهار قطعه تزئین می شود ؛ یک قطعه پیش سینه ،  دو قطعه سر آستین ، یک قطعه در زیر پیش سینه که به طور عمودی تا پایین پیراهن دوخته می شود و همچنین جیب که در اصطلاح محلی به آن « پَندول » می گویند. همچنین پایین لباس ( پاچه شلوار ) نیز سوزن دوزی می شود.

لباس سوزن دوزی شده زنان بلوچ

مواد اولیه

• نخ : از نخ ابریشمی یا پنبه ای یا آکرلیک استفاده می کنند ؛ در قدیم بیشتر از نخ های ابریشم استفاده می شد. هنرمندان از نخ های D.M.C (دمسه) فرانسوی که بسیار مرغوب است و یا از نخ های پاکستانی استفاده می کنند. نخ پاکستانی به دلیل همجواری با پاکستان در این منطقه رواج بیشتری دارد.

نخ ها در رنگ های مختلف به کار برده می شوند ؛ بیشتر به رنگ تیره و 80% انواع رنگ قرمز انتخاب می شوند. به طور کلی رنگ نخ در این سوزن دوزی به سه شکل رواج دارد :

1. یک رنگ ( قهوه ای یا سیاه یا سفید )
2. دورنگ ( قهوه ای و قرمز )
3. هفت رنگ که از شش رنگ استفاده می شود ولی به این نام معروف است.( قهوه ای ، سبز ، زرد ، آبی ، سفید ، سیاه )

ترتیب رنگ ها در این سوزن دوزی بسیار اهمیت دارد و اگر رعایت نشود از زیبایی کار کاسته می شود. البته ترتیب رنگ در هر منطقه متفاوت می باشد.

• پارچه : برای سهولت دوخت پارچه باید از دو ویژگی برخوردار باشد:

1. تار و پودی مشخص داشته باشد که در اصطلاح به آن شش تاری می گویند.
2. تار و پودش راست بوده و کج راه نباشد

• سوزن ، قیچی ، انگشتانه ، گاه آینه ، پولک ، منجوق

نقوش

نقش و نگار عامیانه این سوزن دوزی بیانگر سنن ، نوع معیشت ، باور ها و اعتقادات این مردم می باشد. این نقوش پیچیدگی و ابهامی ندارند و از ترکیب خطوط شکل می گیرند. این نقوش را با توجه به عوامل مختلف می توان به انواع گوناگونی تقسیم بندی کرد :

• با توجه به نوع پارچه ، به دو دسته تقسیم می شوند :

1. برخی طرح ها فقط بر روی پارچه شش تاریکه تار و پودی مشخص دارد دوخته می شوند مانند سراوانی دوچ ، پرکار ، جَوَک و ...
2. برخی طرح ها هم هستند که بر هر پارچه ای قابل دوختن می باشند.

• نقوشی که به وسیله مهر که در اصطلاح محلی به آن تَپه (tappa) می گویند ، دوخته می شوند ؛ مانند مِزچُک ، کَپ نال و ... و نقوش بدون استفاده از مهر مانند تک زر افشان ، مُرگ پانچ
• می توان با توجه به میزان ظرافت به کار رفته در آن به پُرکار ، میان کار ، کم کار تقسیم شود.
• می توان با توجه به اولین محل یا شهری که دوخت در آنجا انجام شده ، آن را تقسیم بندی کرد ؛ مانند کویته دوچ ، سراوانی دوچ

طبقه بندی مفاهیم نقش و نگار های بلوچ :

گل و گیاهان ، ابزار و وسایل زندگی ، زیورآلات ، عناصر طبیعت مثل ماه و خورشید ، حیوانات اعم از پرندگان و خزندگان و آبزیان ، واژه هایی در تمجید انسان یا اعضای بدن انسان بخصوص چشم ، ابرو و مژه ، ذهن و تخیل
اما به طور کلی طرح ها به دو نوع ساده و مرکب تقسیم بندی می شوند . منظور از طرح ساده ، سادگی نوع دوخت نیست ، بلکه معرفی یک نقش می باشد. این نقوش از تنوع بسیار زیادی برخوردار است که نمیتوان به همه آن ها اشاره کرد. در ادامه به بررسی نمونه هایی از این نقوش زیبا می پردازیم.

• طرح های ساده 

جَوَک (jawak) : نام گردنبندیست که از زیورآلات بانوان بلوچ محسوب می شود. به شکل لوزی در ابعاد مختلف است که در وسط آن لوزی کوچکی قرار دارد که بر راس های آن عدد هفت به صورت باز و حجیم قرار گرفته است.

روچ بَر (ročbar) : خطوطی متقاطع به صورت هفت ، هشتی هستند که میان دو خط موازی قرار گرفته اند و از پشت پارچه دوخته می شوند.  به این نقش بیشتر گوَرکَش می گویند. در سراوان به آن « کلا / kâlâ » یا « لاهاری / Lâhâri ) گفته می شود.

چَکَن : خطوط عمودی ریزی که به موازات هم قرار می گیرند.

جالار (jâlâr) : خطوط موازی عمودی میان دو خط افقی است که در رنگ های مختلفی دوخته می شود. به طرح « کپ نال » نیز جالار گفته می شود چرا که با این طرح دوخته شده و لوزی شکل می شود.  جالار در مناطق سرباز ، سراوان ، « جالَد / jâlâd  » خوانده می شود.

تَتُک (tatok) : همان جالار است.

بَتَنو (batanu) : به آن « بَتنُک / batnok » نیز گفته می شود. چهار مربعی که به شکل + در کنار یکدیگر قرار گرفته اند که یکی در وسط و سه مربع دیگر به اضلاع چسبیده اند. داخل هر کدام از این بعلاوه ها ، طرحی هشت ضلعی به شکل حرف انگلیسی «I» می باشد. 

صَبا صَبا (sabâ sabâ) : به علامت < در ریاضی  شباهت دارد و با خطوط ریزی پوشده شده است.

کِتّار پادَک (kettâr-e-pâdak) : به معنای پای حشره است و طرحی مشابه آن دارد.

مُرگ پانچ (morg pânc) : شبیه پای مرغ است .

کَپُّک (kapok) : لوزی ای که بر سه راس آن لوزی و بر راس دیگرش مثلثی است که با لوزی های کوچک پر شده است.

پُرُّک ( porrok) : نقش گلی در رنگ های مختلف است . آینه کوچک دایره ای شکلی در وسط قرار می گیرد و گلبرگ ها به شکل دایره هایی ریز در اطراف آینه قرار می گیرند. این نقش در فنوج و لاشار رواج دارد.

ماه ءُ روچ ( mâh-o-roč) : روچ یه معنای خورشید است. این طرح هلال ماهی است که خورشید را در بر گرفته. به این طرح زیبا ، چمّ بُروان نیز گفته می شود.

دارُک (dârok) : شبیه گورکش یا روچ بر است با این تفاوت که خطوط با فاصله قرار گرفته اند.

گورچَم (gor čamm) : به آن اسپید سر نیز می گویند. دو خط موازی با فاصله کم که داخل آن با خطوط سیاه و سفید پر شده است. گاهی به جای این خطوط از دایره های ریز و یا علامت < استفاده می کنند. 

مَندءُ بُلو (mand-o-bollu) : لوزی ای که بر راس های آن سه مثلث کوچک روی هم قرار گرفته و دو مثل کوچ در امتداد اضلاع لوزی واقع شده که در کنار مثلث های قبلی ، مثلث کوچکی را بوجود آورده است. به این مثلث های کوچک « شَرّین جَنِک » گفته می شود.

بورُّک (burrok) : طرح لوزی ای که راس های آن سه خط کوچک همانند کاکل منشعب و تکرار شده است.

بهار : شبیه طرح بورک است با این تفاوت که به جای خطوط منشعب ، سه کلبرگ کوچک قرار دارد.

چَمّ ماهی (čamm mâhi) : به چشم ماهی شباهت دارد که زنجیروار در پی هم قرار دارند.

شیرازه یا شیرازَگ (sirâza / sirâzag) : طرح آن به شکل خطوطی مورب و موازیند که زایده هایی از آن ها منشعب شده و به هم وصل می شوند. این نقش در بخش دامن شهرستان ایرانشهر رایج است.

• طرح های مرکب

سراوانی دوچ (sârâwani Doč) : اولین نوع سوزن دوزی بر روی پارچه های شش تاری است و اولین بار در منطقه سراوان دوخته شد. از معروف ترین دوخت های سراوان است و ترکیبی از نقوش کپ نال ، گورچم ، جالار ، روچ بر و بَتَنو می باشد.

کویته دوچ (kweta Doč) : از زیباترین و معروف ترین نقوش شهر کویته بلوچستان پاکستان است و ترکیبی از نقوشی چون کپ نال ، گورچم ، جالار ، شیرگو می باشد.

گل بادام : طرح بته جقه ایست که در دو طرف آن دو خط مارپیچ قرار دارد.

تاج پادشاه : شبیه تاجی است که از قسمت پایین به دو خط موازی متصل است.طرح بُنُک و دو خط موازی دیگر به صورت افقی در آن دیده می شود.

کُردَلُک (kordalok) : طرح مربعیست که در دو گوشه بالا و پایین در قسمت پیش سینه به کار می رود و شامل نقوشیست که از خطوط عمود بر هم شکل می گیرد. در منطقه سراوان به این نقش « کوهَلُک / kohalok » می گویند.

گِرءُ هِل (Ger-o-hell) : یعنی بگیر و بگذار ، که منظور به کارگیری یک در میان لوزی هاست. به شکل 7 بوده و درون آن با مربع های ریزی پوشیده شده است.

دل بنده (Del Banda) : به معنای دل بستگی به طرح است.چند ضلعی است که به دو خط موازی متصل شده ، دو خط موازی دیگر با فاصله به موازات ان تکرار شده و بین این خطوط با گل و آینه تزئین می شود. داخل آن چند ضلعی دو مثلث کوچک است.

شمس بانور (šama bânōr) : به قطعه طلایی که به پیشانی عروس بلوچ می بندند شمس می گویند.این طرح همانند آن شمس اما برعکسش بوده و کنار آن گلبوته ای قرار دارد.

دلکَش دست مَرَس (Delkašš Dastmaras) : یعنی دل می خواهد اما دست به آن نمی رسد.این طرح ترکیبی از نقوش کَشُّک ، گورچم ، جالار و کپ نال است.

کوه سر عاشق : ترکیبی از جالار ، آینه ، گورچم است و جالار با خفت رنگ دوخته می شود.

موارد مصرف 

از این سوزن دوی زیبا برای تزئین سر آستین ، دور یقه و پیش سینه لباس زنان استفاده می شود. سوزن دوزی هایی که به صورت نوارهایی با عرض متفاوت تولید شده در محصولاتی چون رومیزی ، پرده ، کلاهک آباژور، کیف زنانه ، جلد عینک ، قوطی سیگار ، جلد آلبوم و ... به کار برده می شوند.

برای تشخیص سوزن دوزی بلوچستان از سوزن دوزی بلوچستان پاکستان لازم است تفاوت های میان آن دو را بشناسیم .

• تفاوت در نقوش : برخی از نقوش خاص بلوچستان پاکستان است ؛ مانند مُرگ ءُ چورگ ، مَند ءُ بُلو .
• تفاوت در نحوه کار : کار دوخت بلوچ های پاکستان ظریف تر است.
• تفاوت در استفاده از مهر : مهر در ایران کاربرد بیشتری دارد. استفاده از مهر برای طرح ، کار دوخت را آسان تر می کند اما کیفیت دوخت بدون مهر بیشتر و قیمت آن بالاتر است. مهر بعضی از طرح ها ساخته شده است مانند : صبا صبا .
• تفاوت در انتخاب رنگ : سوزن دوزی های بلوچستان پاکستان در رنگ های شاد ، روشن و کمرنگ است اما در ایران از رنگ های تیره و پررنگ مانند قهوه ای پررنگ متمایل به سیاه و زرشکی تیره استفاده می کنند.
• تفاوت در شکل آینه در مدل های آینه ای : بیشتر آینه ها در هر دو منطقه به شکل دایره و مربع مورد استفاده قرار می گیرند.اما اشکال لوزی ، قلب ، بادامی نیز در سوزن دوزی بلوچ پاکستان به چشم می خورد.
• تفاوت در فرآورده های سوزن دوزی : در پاکستان این سوزن دوزی  بیشتر بر روی لباس انجام می شود اما در ایران موارد مصرف بیشتری دارد مانند رومیزی ، پرده و ...

مهم ترین مراکز سوزن دوزی بلوچستان 

ایرندگان ، اسپکه ، سیب سوران ، سراوان ، سورمیچ ، شهریانچ ، دبگزان فنوج ، هریدوک ، کوپچ ، پیپ ، دامن ، محمدآباد ،چانف ، مهنت ، ورکات ، قاسم آباد ، بمپور ، مارندگان ، خاش ، مته سنگ ، گشت ، سوران ، کله گان ، کوانگ ، بمپور ، اسماعیل آباد و زاهدان

نکاتی که باید قبل از انجام این سوزن دوزی به آن توجه داشت :

1. جنس پارچه ترجیحا نخی و نخ های مورد استفاده از جنس ابریشم باشد 
2. «پرکار» یا « کم کار» بودن و همچنین ظرافت نخ بسیار مهم است و در تعیین ارزش و قیمت گذاری موثر است
3. هماهنگی و رنگ بندی مناسب نخ ها بر ارزش کار می افزاید.

رودوزی های مکمل سوزن دوزی بلوچ

• نوار دوزی

به دوخت نوار های آماده که معمولا بر روی لباس ، رومیزی ، بقچه ، روسری و … دوخته می شود «نوار دوزی» گفته می شود که یکی از رودوزی های زیبا و سنتی ایران می باشد. قیطان دوزی نیز نوعی نوار دوزی است با این تفاوت که در قیطان دوزی به جای نوار ، از قیطان استفاده می شود.
نوار دوزی یکی از دوخت های مکمل سوزن دوزی در سیستان و بلوچستان می باشد. بانوان بلوچ برای صرفه جویی از کناره های اضافی پارچه استفاده کرده و بر روی آن نقوش زیبای بلوچ را سوزن دوزی می نمایند. این نوارهای سوزن دوزی شده در کارهای تکمیلی و تلفیقی کاربرد فراوانی دارد.

• پریواردوزی

«پریواردوزی» از رودوزی های بسیار ظریف و سوزندوزی های اصیل ایران به خصوص در خطه هرمزگان می باشد. در گذشته به نوعی پارچه که در نهایت لطافت و ظرافت بوده و همچون مخمل کمی پرز داشته «پری» می گفتند. « پریوار دوزی » نیز نوعی سوزن دوزی است که بخیه های دوخته شده بر روی پارچه ، پس از اتمام کار حالتی شبیه به مخمل پیدا می کنند.

نام اصیل این دوخت از زیبایی پرهای ظریف و بلند طاووس گرفته شده و کلمه پریوار یعنی به حالت پر دوختن و یا حالت ابریشمین دوختن می باشد ازاین هنر درتابلوهای هنری و البسه می توان استفاده نمود. این هنر اصیل با نخ های ابریشمی ظریف انجام می گیرد. این دوخت زیبا بیشتر در قسمت حاشیه  روسری و اشارپ زنان بلوچی دیده می شود.

موارد مصرف

از این هنر برای تزئین قسمت های پیش سینه، سرشلوار و دورآستین ، کلاه ، عرقچین ، سرمه دان ، بازوبند ، جلد قرآن و ... استفاده می کنند.

مراکز تولید

مشهد ، تهران ، اصفهان بیشتر اهالی بومی سیستان و بلوچستان و روستاهای شهرستان سراوان و ایرانشهر به این هنر مشغول هستند. 

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آشنایی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات سیمای دانش / چاپ اول / سال 1390
• شناخت صنایع دستی ایران / حسین یاوری / انتشارات مهکامه / چاپ پنجم / سال 1392
• هنر سوزن دوزی زنان بلوچ / زیور دکالی ، زینت دکالی / فرهنگ مردم / بهار 1385 / شماره 17
• ساختار صوری نقوش طبیعی در سوزن دوزی زنان بلوچ ( با تاکید بر نمونه های شهرستان سراوان ) / مجله نگره / مرضیه قاسمی ، سکینه خاتون محمودی ، سید رسول موسوی حاجی / پاییز 92 / شماره 27