مشبک کاری فلز

تاریخچه مشبک کاری روی فلز

زمانی که انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و با سنگ خانه سازی را شروع کردند ، برای روشن ماندن درون خانه ها ، پنجره هایی با پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ  شده بود می ساختند. این پنجره ها ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی خانه های اولیه را نیز تامین می کرد. کم کم این سوراخ ها به اشکال هنری تبدیل شدند. بدین ترتیب می توان دریافت هنر مشبک کاری قدمتی دیرینه دارد. متاسفانه اکنون کمتر از این هنر استفاده می شود و نمونه هایی از آن را فقط در موزه ها می توان یافت. در گذشته غالبا فضای بین گره ها را با انواع شیش های رنگی پر می کردند که زیبایی کار را دلنوازتر می کرد، این نوع گره ها را در مشبک کاری «قامه» می نامند. کهن ترین آثار مشبک به جا مانده در تاریخ ایران زمین، آثار مشبک فلز است. شاید یکی از دلایل آن ماندگاری و دوام آثار فلز در مقابل تهدیدهای طبیعی باشد. باستانشنان این نکته را تأیید می کنند که شمال و مرکز ایران جزء قدیمی ترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده است.
اما یکی از شهرهایی که در زمینه فلز و ساخت ادوات جنگی نظیر نیزه در زمان هخامنشیان رونق فراوانی داشته شهرستان نی ریز در استان فارس می باشد که تاریخ نویسان یکی از دلایل نامگذاری این شهرستان را به دلیل همین امر یعنی نیزه سازی بیان می کنند. هنر فلز سازی در ایران ، خاصه در دوره صفوی ، یکی از نفیس ترین انواع فلزکاری در سراسر جهان به شمار می رفته ، تزیین اشیاء ساخته شده فلزی به روش های گوناگونی انجام می شده و می شود. قابل اشاره است که رونق کار مشبک فلز در دوره سلجوقیان (حدود ۴۲۹ هجری قمری) به اوج رسیده است. و استادکاران این هنر (مشبک سازی فلز) با مهارت تمام ، ظروفی مانند شمعدان ، عودسوز و ... از خود به یادگار گذاشته اند که هم اکنون در موزه های معروف و مهم جهان دیده می شود.

نمونه ای از هنر مشبک کاری

فلزکاران دوره سلجوقی همه گونه اشیاء زیبا می ساختند، از جمله اشیاء مفرغی پایه های شمعدان. این پایه ها را معمولاً به منظور سبکی و زیبایی به صورت مشبک می ساختند. فلزکاران دوره های بعد با ابداع و اختراع سبکهای جدید کارهای خود را توسعه دادند. ظرافت و ریزه کاری هایی که این هنر ایجاب می کند در آثار هنرمندان قدیم (سلجوقی) به نهایت نرسید؛ این در حقیقت یکی از اسرار ایرانی است. رایجترین نوع مشبک فلز در دوره قاجار نوعی فانوس در اندازه ها و شکلهای مختلف و جنسهای گوناگون برای تاباندن نور بر سر راه افراد در خیابانها بوده است. امروزه نیز مشبک کاران فلز ، ظروف تزیینی مانند انواع آباژورهای پر نقش و نگار (مسی و برنجی) ، بخوردان ، گلدان و ... را به بازار و خریداران اهل ذوق عرضه می کنند.

فانوس مشبک کاری شده برای روشنایی خیابان ، دوره قاجار

مشبک کاری یک هنر ارزشمند

نقش صفحه ای فولادی که متعلق به قرن دهم است، چنان زیباست که با قلم نیز بهتر از آن را نمی توان ایجاد کرد. طرح این لوح به دست یک استاد تذهیب و یک استاد خطاطی به وجود آمده است.
در اروپا هیچ رقیبی برای درفش تیغه فولادی نمی توان یافت. این درفش ظریف و زیبا ، که طرح آن مشبک کاری شده و به دسته عاج منقوش است ، در نوع خود بی نظیر می باشد. منابع عظیم مالی و فنی دنیای امروز نیز نتوانسته است حتی فندکی بسازد که با قوطی ابزار ساخت ایران در قرن هجدهم برابری و رقابت کند. امروزه آثار مشبک را بر درها، مساجد، امام زاده ها ، ظروف فلزی که مشبک را با مهارت های خاص هنرمند انجام میشود، می توان مشاهده کرد.

نمونه ای از مشبک کاری روی فلز

معرفی هنر مشبک کاری فلز

مشبک کاری فلز یکی از صنایع دستی تزئینی – کاربردی ایران می باشد. و در حقیقت، نوعی قلمزنی است که در آن فضاهای منفی طرح مورد نظر خارج می شود (در آورده می شود) تا طرح اصلی به صورت پنجره - پنجره یا مشبک بر سطح شیء مورد نظر باقی بماند.

روش مشبک کاری

مشبک کاری ورقه های پولاد ، از محصولات تزیینی آهنگری است. شبکه کار (مشبک کار) صفحه های فولادی را با نام شبکه اسلیمی ، که کاربرد خاص خود را دارد و بلندی بعضی از آنها نیز تا یک متر می رسد ، انتخاب کرده و هنر و ذوق خود را در این ورقه های پولادی به کار می برد. این مشبک های اسلیمی فولادی اهمیت مذهبی دارد و در مراسم سوگواری محرم مورد استفاده قرار می گیرد.
روش کار به این صورت است که ابتدا طرح یا خط مورد نظر را به روی تخته ، فلز که زمینه اصلی کار است می چسبانند و پس از بررسی و علامت گذاری روی طرح، نقاطی است که باید بریده شود و مشخص و سپس سوراخ می شود. پس از آن استفاده از اره مویی نقش های اضافی بریده می شود.

رشته های موزائیک کاری، معرق کاری ، رنگ کاری و رویه کوبی هر کدام جایگاه خاص خود را داشته و باید هنر جویی مشبک کار یا منبت کار با آن کاملا آشنا شود. مشبک کاری، که یکی از شاخه های منبت است، در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد.

وسایل کار برای هنر مشبک عبارتند از: کمانه، اره، تخته یا فلز، چکش ، سمباده، چسب چوب، چسب کاغذی، انبردست و میز. اما ابزار اصلی کار، کمانه است.

کمانه: این وسیله باید قابلیت انعطاف داشته باشد به گونه ای که بتوان براحتی دهانه آن را به هم نزدیک و یک سر اره را در آن محکم کرد. در غیر این صورت می توان با اضافه کردن 17 تا20 سانتی متر تسمه به ضخامت 3 میلی متر کمانه اره را طولانی تر کرد تا اولا به آسانی بتوان اره را محکم کرد ثانیا از اره شکسته هم استفاده مجدد نمود. هر چه کمانه بزرگتر باشد می توان کار را با ابعاد بزرگتر انجام داد و از آن برای ساخت معرق و مشبک استفاده کرد و برای جلوگیری از هرز شدن پیچ ومهره ها بهتر است از واشر ساده و فنری استفاده کرد.

اره: اره مویی دو نوع و در اندازه های مختلف است: اره چوب بری و اره فلز بری . اره چوب بری باید پاملخی باشد به این معنی که یکی از دو دندانه اش خالی باشد، اما در اره فلز بری تمام دندانه ها موجود است. بنابراین بهترین اندازه برای چوب اره مویی شماره1 و برای کارهای خیلی ریز اره زیر شماره 1 است. هم اکنون اره آلمانی تایفون در دسترس و قابل خرید است.

تخته: در گذشته تخته سه لایی از روسیه وارد می شد که ازهر نظر خوب وقابل استفاده بود، اما امروزه تولید داخلی است و از بهترین تخته تولیدی ایران تخته سه لایی با مارک حبشی  A2است که در سلماس تولید می شود که اگر چه گره و ناصافی دارد، اما از نظر چسب مناسب است.

مته: برای سوراخ کردن است و انواع مختلف دارد: دستی و برقی. برای این کار می توان از نوک درفش یا میخ نیز استفاده کرد. بهتر است از دریل دستی با مته شماره 1 استفاده شود.

سمباده: در کارهای چوبی پس از پایان کار برای تمیز کردن آن از کاغذ سمباده شماره 2 استفاده می شود. فلز به سمباده احتیاج ندارد و با آب تمیز می شود.

چسب چوب: چسب چوب را کمی رقیق کرده و از آن برای چسباندن طرح روی فلز استفاده می کنند. آرد

سریش: از آرد سریش برای چسباندن طرح روی چوب استفاده می کنند، زیرا پس از پایان کار به آسانی پاک می شود . اگر از چسب چوب استفاده کنیم به سختی می توانیم روی کار را تمیز کنیم و اگر زیاد سمباده بزنیم لایه روی تخته از بین می رود.

چسب کاغذی: پس از بریدن هر قسمت بهتر است آن را درمحل خود بگذاریم و با چسب کاغذی آن را نگاه داریم؛ زیرا از شکسته شدن هنگام بریدن و سمباده زدن کار جلوگیری می کند.

میز: میزی انتخاب کنیم که دست براحتی زیرآن قرار بگیرد و وسط تخته شکافی به اندازه ی یک سانتی متر در دو سانتی متر باشد که بعضی مواقع لازم و ضروری است.

مراحل مشبک کاری

الف) طراحی: طراحی پروژه انتخابی و ابتدایی (طرح اولیه) است که موضوع و ایده هنرمند را بر روی صفحه کار منتقل می کند.

انتقال طرح روی فلز به دو روش انجام می شود:

1) طرح را روی کار می چسبانند. از این روش برای خطوط و نوشته ها و کارهای خیلی ظریف استفاده می شود.

2) طرح را با کاربن روی تخته منتقل می کنند. در انتقال طرح به روی چوب کار را از وسط شروع می کنند و محلهای زاید را سوراخ کرده، بتدریج به اطراف می رسند. چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا کار به صورت یکپارچه در آید.

ب) معرق کاری و موزائیک: از قرار دادن چوبهایی به رنگ طبیعی و استخوان و صدف و... در کنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یک سری طرح و هارمونی زیبا و بدیع، مانند نقوش مختلف هندسی و برگ اسلیمی (گل و مرغ) و مینیاتورو... به دست می آید.

ج) درودگری: این فن جزء اصول مقدماتی آموزش فرآیند هنرهای چوبی است. هنرجو باید بخوبی با این فن آشنا باشد، یعنی باید اره کاری و ... بداند و بخوبی از عهده کار برآید، سبک کار و روش یک هنرمند مشبک کار با منبت کار را خوب بداند و بشناسد، تا بتواند به نحو احسن از عهده کار برآید.

د) رنگ کاری و رویه کوبی، آماده سازی نهایی کار: رنگ کاری و رویه کوبی و زیر سازی مشبک و منبت علاوه بر افزودن بر زیبایی کار، چوب را از گزند آفات (رطوبت وگرما و...) مصون و محفوظ می دارد.

هـ) طراحی و خطاطی: در مشبک کاری و مشبک سازی، طراحی، خطاطی، علاقه و پشتکار جزء لاینفک کار محسوب می شود. اگر هنرمند مشبک کار با طراحی و خطاطی و اصول آن آشنایی داشته باشد، آنگاه حاصل کارش معنای ظریفتری پیدا می کند.

و) کاربرد هنر مشبک کاری: اغلب برای تزئین و زیبا سازی و... درها و پنجره های مساجد، کاخها، اماکن معتبر، مقبره های بقاء متبرکه، وسایل زینتی تجملی، قابها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و... به کارگرفته می شود. طرح و نقشه مشبک طرح و نقشه مشبک، اغلب از طرحهای اسلیمی، ختایی، خطوط و نقوش هندسی، خطوط مشبک کاری، که یکی از شاخه های منبت است در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود.

ی) روش نگهداری: روش نگهداری آن حفاظت از رطوبت مداوم، ضربه های ناگهانی، سقوط از ارتفاع، وزن سنگین و اشیای نوک تیز و برّنده می باشد و با آب ولرم و صابون یا شوینده های معمولی قابل شستن می باشد.

ظرف قلمزنی مشبک کاری شده ؛ اصفهان

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ماهنامه ملیکا / 1389
• معرفی هنر مشبک کاری فلز / صنایع دستی سایان / 1393
• آشنایی با هنر مشبک / همشهری / فرهنگ و هنر / 1390
• تاریخچه مشبک کاری / حوزه هنری شهرکرد / 1392