نقاشی چوب

تاریخچه

اسناد تاریخی خبر می دهند که در دوران باستان نقاشی بر چوب بسیار رایج و متداول بوده است. اما از آن جائیکه چوب در مقابل عوامل طبیعی مقاومت کمی دارد بیشتر این تصاویر چوبی از بین رفته اند. یکی از نوادر نقاشی های روی چوب دروه باستان، آرامگاه «تومول» در افیون (Afyon) ترکیه است که حدود 2400 سال قدمت دارد. باستان شناسان معتقدند که نمادهای قدرت و رفتار هخامنشی در نقاشی های چوبی این آرامگاه به خوبی قابل مشاهده است.

تصویر بازسازی شده از نقاشی بدست آمده از مقبره تومول افیون / دوره هخامنشی / 400 ق.م

آثار به جای مانده از دوره صفوی نشان از شکوفایی هنر نقاشی ایرانی روی چوب است. از نمونه این آثار چهلستون مسجد ملارستم شهر مراغه است. بر روی سطح زیر سقف، صندوقه، تیرهای حمال و سرستون ها، تزئینات نقاشی غنی و پرکاری صورت گرفته است. نقش هایی مانند ترنج های کوچک و بزرگ و گیاهان درهم تنیده، از عمده طرح های استفاده شده در این عمارت است.

مسجد ملارستم مراغه / دوره صفویه

اوج استفاده از این هنر مربوط به دوره­ زندیه و سپس قاجاریه بوده که در بسیاری از بناهای شهرهای مختلف ایران، مخصوصاً شیراز، شاهد آن هستیم. در این دوره هنر نقاشی روی چوب با استفاده از لاک­ کاری از رونق بسیار فراوانی برخوردار بوده است. این هنر در تزیین سقف و ستونهای بناهای مسکونی و مذهبی به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه این هنر روی قلمدان، جلد چوبی کتاب، قاب آئینه، رحل قرآن، جعبه آرایش و... مورد استفاده قرار می گیرد.

تعریف نقاشی چوب

نقاشی روی چوب هنریست که نقاش با خلق نقش و نگار بر روی آثار چوبی نظیر منبت­ کاری، معرق­ کاری و خاتم­ کاری یا قطعات یکپارچه چوبی به­ گونه­ های مختلف بر زمینه­ ی آن ایجاد می کند. هنرمند با استفاده از قلم و رنگ بر صفحه­ ی صاف چوب نقوشی را به نمایش می­ گذاشت. از جمله تزییناتی که روی آثار چوبی دوران مختلف استفاده شده، هنر نقاشی بود که با توجه به سلیقه، علاقه، تقاضا، محیط، طبیعت و فرهنگ مردم ایران و روی انواع گیاهان و درختان، پرندگان و حیوانات، آسمان پر ستاره، انسان­ ها، محل­ های مسکونی، خطوط و اشکال هندسی و موارد متعدد دیگر، موضوعاتی بودند که نقاش آنها را بر زمینه­ ی چوب به تماشا می­ گذاشت. چون چوب دارای خاصیت جذب رطوبت بود در اوایل کار، نقاشی روی آن با مشکلات زیادی مانند خوردگی رنگ مواجه بود. از این رو بعد از مدتی پایه ماشه مورد استفاده قرار گرفت. پایه ماشه در نقاشی روی چوب، جلا و شفافیت خاصی به کار داده به گونه­ ای که درخششی آینه مانند، سطح نقاشی را در بر می­گرفت تا از خورده شدن رنگ توسط چوب، پاک شدن نقش و ... جلوگیری کند.

به دلیل اینکه روی اشیاء ساخته شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می کردند و سپس با یک لایه ماده جلا دهنده می پوشاندند به این هنر نقاشی لاکی نیز می گفتند. «در دایره المعارف هنر آمده: نقاشی لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیاء مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آئینه، رحل قرآن، جعبه ی آرایش، ورق بازی، سینی است که رویه آن با ماده جلا دهنده (لاک) پوشانیده می شود. این اسلوب با کمابیش اختلاف، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است. در ایران از اواخر سده یازدهم هجری به خصوص در هنرهایی چون قلمدان نگاری، رایج شد».

لوازم مورد نیاز برای انجام رنگ آمیزی:

• رنگ نیم پلی استر مات یا براق
• خشک کن نیم پلی استر
• شاپان قهوه ای
• سنباده ۱۲۰ و پوستاب
• بنزین
• سیلر
• کیلر
• قلم نقاشی یا پیستوله

آموزش نقاشی روی چوب:

در ابتدا باید سطح چوب را به خوبی سنباده کاری کنید تا پرز ها و پستی و بلندی های چوب کاملا برطرف گردد و سطح کاملا یکدست گردد.البته بسته به نوع چوب و نوع کار، دقت در سنباده کار متفاوت می باشد و انتخاب شماره (درجه زبری) سنباده باید بر حسب احتیاج و نوع چوب در نظر گرفته شود تا هیچ خط و خشی از عملیات سنباده کاری باقی نماند.

مرحله بعدی رنگ آستر چوب می باشد (شاپان). اگر تمایل داشتید از رنگ خود چوب (خودرنگ) به عنوان رنگ نهایی بهره بگیرید ، نیازی به استفاده از آستر یا شاپان نمی باشد اما ما فرض را بر این می گیریم که شما دوست دارید رنگ چوب را بر اساس سلیقه خودتان تغییر دهید.برای این کار شاپان را با بنزین مخلوط کنید (به عنوان مثال ۱۰۰ گرم شاپان را با یک لیتر بنزین). شما باید آنقدر تناسب بین بنزین و شاپان را تغییر دهید تا رنگ مورد علاقه تان را به دست آورید. هرچه شاپان بیشتری را با بنزین مخلوط کنید رنگ تیره تری به دست می آید.رنگ شاپان بر دو نوع است (قوه ای و سیاه) از ترکیب این دو رنگ می توانید رنگ قهوه ای تیره تری ایجاد کنید.
نکته ای که برای ترکیب رنگ ها وجود دارد و به عنوان ترفندی بین نقاش ها کاربرد دارد این است که با ترکیب رنگ های روغنی با شاپان ، رنگ های متنوع تری را پدید آورید. به عنوان مثال با ترکیب رنگ روغنی قرمز با شاپان قهوه ای رنگ فندقی به دست می آید و با کم و زیاد نمودن رنگ قرمز ، درجه قرمزی آن را تغییر می دهید.
در نظر داشته باشید که همیشه از مقدار رنگ کم شروع کنید تا رنگ مورد نظرتان را به دست آورید.شاپان به دست آمده و نهایی را می توانید با قلم نقاشی ، یا پارچه تنظیف بکار بگیرید، که معمولا پارچه تنظیف از استفاده بیشتری برخوردار است. با برش پارچه در اندازه ۲۰ در۲۰ می توانید سطح چوبتان را شاپان بزنید.
نکته: رنگی که در ثانیه های ابتدایی بر روی چوب نقش می بندد همان رنگ نهایی است که پس از پاشیدن نیم پلی استر خواهید داشت.
مرحله بعدی برای رنگ آمیزی سیلر کاری است که پس از خشک شدن آستری انجام می شود.
تناسب بین تینر و سیلر معمولا بر روی قوطی سیلر درج شده است و با رعایت آن می توانید نسبت دقیق را به دست آورید و از محلولی استاندارد استفاده کنید. برای پاشیدن سیلر هم میتوانید از قلم رنگ آمیزی یا پیستوله استفاده کنید.اگر در پاشیدن سیلر دقت نکنید و مایع سیلر در یک نقطه بیش از حد جمع شود موجب ایجاد بخار بر روی سطح چوب می گردد که با سنباده کاری این بخار و مایع پاک می شود.اما بهتر است این وضعیت صورت نپذیرد.

پس از اتمام سیلر کاری صبر کنید تا سیلر به خوبی خشک شود که سرعت خشک شدن بستگی به شرایط جوی و دمای هوا دارد.
نکته: هیچگاه سعی نکنید سیلر را با نور آفتاب و یا به وسیله ی گرمای مستقیم خشک کنید.
برخی از استاد کاران نقاشی برای افزایش کیفیت ، دو بار عملیات سیلر کاری و سنباده نرم را تکرار می کنند تا پرز های اضافی برداشته شود و تثبیت رنگ به خوبی صورت پذیرد.اگر سطح کار نیاز به بتونه کاری دارد پس از سیلر پاشی و قبل از سنباده کاری این کار را انجام دهید و درزها و سوراخ ها را بتونه گیری کنید.صبر کنید تا بتونه به خوبی خشک شود و پس از آن شروع به سنباده کاری کنید.
نکته: معمولا برای سنباده کاری سیلر و بتونه از سنباده بسیار نرم یا پوستاب استفاده می شود.گاهی اوقات هم می توان از پشت ورق سنباده برای این کار بهره برد.

مرحله بعدی کیلرپاشی می باشد که نسبت و تناسب آن هم بر روی قوطی ذکر شده است و نحوه پاشیدن کیلر هم مانند سیلر است.کیلر به کار قوام می بخشد و رنگی طبیعی تری خواهید داشت همچنین از جذب رنگ نهایی به چوب جلوگیری می کند.

مرحله نهایی:
پس از کیلر پاشی و خشک شدن آن باید عملیات نیم پلی استر پاشی را آغاز نمایید.در هنگام پاشیدن نیم پلی استر و کیلر محیط کارتان را کاملا تمیز و عاری از هرگونه گرد و غبار نگه دارید تا بر روسطح کار هیچ گرد و خاکی ننشیند و کارتان ارزش و زیبایی خود را از دست ندهد.
قبل از رنگ کاری محیطی مناسب برای قرار دادن کار رنگ شده در نظر بگیرید که تا دو ساعت کاملا تمیز باقی بماند. تناسب بین نیم پلی استر و تینر هم می توانید از اطلاعات درج شده بر روی قوطی رنگ به دست بیاورید.
برای تثبیت نیم پلی استر و خشک شدن سریع آن باید از خشک کن نیم پلی استر استفاده کنید. معمولا این مواد افزودنی در داخل ظروف کوچکی از طرف فروشنده رنگ به شما تحویل می گردد.
تناسب خشک کن هم حدود ۵ درصد از کل نیم پلی استر است. مثلا برای یک پیستوله رنگ حدود یک درپوش قوطی خشک کن ، مواد نیاز دارید. شما می توانید بر حسب سلیقه تان مات یا براق بودن نیم پلی استر را تعیین کنید.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آموزش رنگ آمیزی چوبی / آی چوب / 1393
• آرامگاه تومول / روزنامه Frankfurter Allgemeine / شماره ۱۰ / آگوست ۲۰۰۷
• چهل ستون مسجد ملارستم / پیام بهارستان / 1388