حصیر بافی

تعریف

حصیربافی یا بوریا بافی ، بافت نی های نازک در میان تارهای نخ پنبه ای و یا در هم تنیدن الیاف گیاهی به کمک دست و ابزار ساده دستی است.

تاریخچه

حصیر بافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست که به عنوان منشأ نساجی شناخته می شود و در بسیاری از کشورهای جهان به ویژه آن دسته از ممالکی که به مواد اولیه مورد نیاز این رشته دسترسی دارند مرسوم و متداول بوده است. نخستین زیراندازهای بشری توسط ایلامی ها از نی و گیاهانی که در باتلاق های میان رودان روئیده، تهیه شده و از بهم انداختن ساقه گیاهان و درآوردن بافته ای «حصیر» مانند اول ین قدم در دستیابی انسان به شیوه های تولید قالی بوده است. از این رو با قاطعیت می توان اظهار کرد که نخستین زیراندازهای تهیه شده توسط انسان بافته های حصیری بوده و اولین سرپناه ها پس از غارنشینی به کمک حصیر و نی پدید آمده است.

همانطور که عنوان شد کهن ترین نمونه های مشهود حصیربافی در میان رودان، متعلق به 5000 سال پیش است. در آفریقا نمونه های حصیربافی پیش از این تاریخ به دست آمده است و این گواه بر آن است که حصیربافی و سبدبافی، منشأ نه فقط پارچه بافی بلکه بزرگترین صنایع سازنده یعنی سفالگری یا کوزه گری نیز بوده است. اما کهن ترین اثری که از حصیر بافی در ایران وجود دارد، نقشی از تمدن آراترای شهداد، متعلق به 3500 سال پیش است.

امروزه در مناطق مختلف کشورمان بویژه مناطق شمال و جنوب هر کجا که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان پذیر باشد می توان نشانه هایی از حصیربافی و سبدبافی را یافت با این حال این صنعت در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، کردستان، هرمزگان، بوشهر، خراسان، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و تهران از رونق بیشتری برخوردار است. متاسفانه به دلیل جایگرینی محصولات کارخانه ای و عدم ثبات بازار فروش این محصولات از تولید آنها کاسته شده است و بیشتر به منظور مصرف داخلی روستائیان تهیه می گردد. هنوز هم با وجود آن که از میزان آن بسیار کاسته شده ولی کم و بیش بخصوص در بین زنان رواج دارد و در کنار فعالیت های زندگی به آن می پردازند. در روستاهای تابعه گناوه ، دشتستان ، دشتی ، تنگستان و کنگان حصیر بافی رایج است. قشقائی ها نیز طرح هایی مشبک با ریسمان مشکی به وجود می آورند. آنان سبدهایی می بافند که درهای آنها را تماماً در پارچه های پشمی رنگارنگ می پیچیدند تا نی ها دیده نشود.

مواد اولیه

مواد اول یه حصیربافان نقاط مختلف ایران به نسبت تنوع محیط جغرافیایی کشور متنوع است و بیشتر عبارت است از: برگ درخت خرما (پیش)، ‏برگ درخت خرمای وحشی نر (برگ)، برگ درخت خرمای وحشی ماده (داز) ‏، ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان ، ساقه های نی ‏باتلاقی مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار نزدیک شهر مریوان، ساقه ‏های نی باتلاقی مرداب های انزلی (لی یا لیغ) ، ساقه های گندم در استان ‏های زنجان و آذربایجان، ساقه های نی خودروی اطراف رودخانه های استان ‏فارس (مور)، ساقه های نی باتلاقی اطراف دریاچه هامون در نزدیکی زابل، ‏ترکه بید در استانهای تهران ، مازندران و روستاهای مراغه و ساقه های نی ‏خود روی اطراف جوی های آب (نی باغی). برگ درخت خرما که به دو نوع «مغ» و «پیسک» تقسیم میشود و از مهمترین مواد اولیه حصیر بافی می باشد.

پیسک (Peesk): همان برگهای اطراف درخت خرماست که عمر بیشتر دارند و «مغ» برگ های میانی درخت است که تازه رویده اند و از ظرافت بیشتری برخوردارند.

سیس (Sees): رشته الیافی است که در اطراف تنه درخت و قسمتی که برگ ها می رویند ، رشد می کند و از این الیاف برای مصارف گوناگون استفاده می شود.

مواد پرداخت کننده عبارتند از انواع روغن ها از جمله: روغن جلاء.

ابزار حصیر بافی

ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیربافی بسیار ساده و محدود نظیر داس ، انواع کارد ، اره ، رنده ، انبر دست ، قیچی، سوزن ، درفش ، دفتین و سنگ نفت است. این ابزار عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آنها به منظور آماده سازی مواد اول یه مورد استفاده قرار می گیرد و گاهی نیز حین تولید به عنوان وسیله کمکی امر ساخت را تسهیل می بخشد.

نحوه ساخت

انجام کار حصیر بافی شامل شش مرحله است که به ترتیب چیدن برگها ، خیساندن ، جدا کردن پرهای برگها از شاخه ها ، رنگ آمیزی ، بافتن حصیر و مراحل تکمیلی است.

برای ساخت حصیر برگ فیشی ابتداء برگ درخت خرما را به اندازه دلخواه پر می کند و سپس آن را داخل آب قرار می دهند. آنقدر داخل آب می ماند تا رنگ برگ که سیر هست مایل زرد شود و یا این که جهت تسریع کار برگهای برگ شده را در آب جوش قرار می دهند تا زرد شود و بعد از این مرحله حصیر را می بافته اند.

ساخت حصیر را از نی نیزار در دریاچه هامون علاوه بر نی ای که در خوراک دامی باشد نی دیگری هم به مقدار که می روید که کمی زرد است. پس از رسیدن نی به قطر و طول مطلوب بوس یله داس از نزدیکترین محل به ریشه قطع و پس از جدا کردن برگهایش در قسمت بالای آن در جهت طولی شکافی با چاقو ایجاد می شود سپس به صورت انبوه روی هم قرار گرفته و کوبیده می شود تا به صورت نوارهایی با عرض های متفاوت در آید در مرحله بافت نوارهای حاصله در کنار یکدیگر قرار گرفته و بصورت سه تا زیر، سه تا رو بافته می شود و همانگونه که گفته شد حاصل کار بیشتر به مصرف حصیر زیرانداز، حصیر سقف و بدنه کپر می رسد.

برای رنگ کردن برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهیه می کنند که نام آن «بقم» است. بقم به چند رنگ وجود دارد و به رنگهای سبز ، آبی ، بنفش و نارنجی. بقم را با زرد چوبه مخلوط می کنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشنتر شود و برای اینکه رنگ تیره تر یا روشنتر شود مقدار زردچوبه را کم یا زیادتر می کنند. نقش ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های کنگره دار و هندسی بافته می شود.

کاربرد و موارد مصرف

حصیر از گذشته تا به امروز مصارف متنوع و گوناگونی چون کیف ، سبد نان ، زنبیل (ساک خرید) ، سبد میوه ، زیرانداز ، پاراوان و کلاهک آباژور داشته است.

نحوه نگهداری

حفاظت از حرارت و آتش ، فشار ، ضربه و اشیای نوک تیز و برنده برخی از راه های نگهداری است که البته این تولیدات با آب ولرم و شوینده های معمولی قابل شست و شو است.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com