مروارید دوزی

«مروارید دوزی» یکی از رودوزی های زیبا و سنتی ایران است و به دوخت های اطلاق می شود که در آن از مروارید به شکل منجوق یا مروارید کروی و گاهی از مروارید هایی به شکل گندم و اشک^[1] استفاده گردد. «مروارید» جسم جامد ، کروی شکل ، براق و نسبتا سختی است که از انجماد ترشحات مخاط بدن انواعی از نرم تنان دو کفه ای به نام صدف مروارید به وجود می آید.
ایران از زمان های بسیار گذشته به صید و تجارت مروارید در دنیا شهرت داشته و فراوانی مروارید یکی از دلایلی بود که از آن برای تزئین بهره برند و این رودوزی زیبا بوجود آمد.

تاریخچه

مروارید دوزی از زمان هخامنشیان در ایران رواج داشت. معروف ترین نمونه مروارید دوزی ایران ، فرش افسانه ای بهارستان خسروپرویز است که در سال 637 میلادی به دست آمد. این فرش از پارچه زربفت که جواهرات گرانبهایی بر آن نشانده بودند و حاشیه مجلل آن با مروارید تزئین شده بود ، بافته شده است.
پرچمی پوشیده از مروارید نیز نمونه ای دیگر از این هنر در زمان ساسانیان می باشد. مارکوپولو در سفرنامه خود به رواج این رودوزی در دوران اولیه اسلامی و استفاده از آن در تزئین پرده کعبه در قرن هفتم هجری اشاره کرده است.

شاردن نیز طی سفری که در دوره صفوی به ایران داشته به استفاده از لباس های مروارید دوزی شده طبقات مُرفه و مُتمول جامعه اشاره کرده و می نویسد که بانوان ثروتمند گاهی در مجالس سرور یقه پیراهن خود را به پهنای یک انگشت مروارید دوزی می کردند.

به نوشته هانری رنه نیز زنان ثروتمند در خانه عرقچین گلدوزی شده و جواهرنشانی بر سر می گذاشتند و جقه طلای جواهرنشان بر سر داشته و گاهی هم به جای جقه ، پر طاووس یا پرهای قشنگ دیگری برای آرایش به کار می بردند ، بعضی از آن ها هم نوار پهن مروارید دوخته ای را که با مسکوکات طلا آرایش یافته بود به پیشانی می بستند. از عهد زندیه تا دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار زنان ایرانی توری یا پارچه نازک زیبایی را بر سر انداخته و آن را به وسیله رشته های مروارید بر روی سر بند می کردند.

امروزه با مرواریدهای مصنوعی به رنگ ها و اشکال مختلف به این دوخت زیبا می پردازند.

کلاه مروارید دوزی عباس میرزا (پسر فتحعلی شاه)

نقوش

انواع گل های گلدانی ، گل و بوته ، گل و مرغ ، انواع بته جقه ای ، انواع خطوط ، تصاویر انسان و حیوان و مناظر.

پارچه های کاربردی

معمولا از پارچه های مخمل ، اطلس ، ماهوت ، تافته ، ساتن برای این رودوزی استفاده می کنند.

شیوه دوخت

معمولا مروارید دوزی با دوخت های دیگری همچون سرمه دوزی ، ملیله دوزی ، پیله دوزی ، قیطان دوزی ، شرفه دوزی ، پولک دوزی ، منجوق دوزی و مرصع دوزی همراه می باشد. دوخت ها و بخیه هایی که برای مروارید دوزی به کار می روند عبارتند از :

• برجسته دوزی : بعد از طراحی و نقش اندازی بر روی پارچه ، قسمت های مورد نظر برای برجسته شدن را با دوخت رویهم و یا پنبه پُر کرده یا پیله گذاری کرده و سپس روی آن را با منجوق مرواریدی و مروارید کروی دوخت ساتن می زنند. اگر سطح برجسته وسیع باشد بر روی دوخت ساتن ، مروارید را بست می زنند.
• دوخت ساده سطحی : برای این دوخت از روش ساتن دوزی یا منجوق مرواریدی و یا مروارید کروی استفاده می شود و تمام سطح نقش را با آن می پوشانند.
• دوخت خطی : در این روش مروارید را روی خط طرح به صورت یک خط ممتد می دوزند.
• دوخت برگ جناغی : این دوخت برای برگ دوزی مورد استفاده قرار می گیرد و در دو سمت برگ به صورت اریب جناغی دوخت ساتن زده می شود.
• ساقه دوزی : برای دوخت ساقه های برگ و یا دوخت ضخیم و همچنین برای خطوط ضخیم تر از مارپیچ روی ساقه نیز استفاده می گردد.
• گردنه دوزی یا زنار دوزی مروارید : از این دوخت برای خطوط ضیم دور گل هایی که خواسته شود با سطح برگ تفاوت داشته باشد به کار می رود. برای هر بخیه از سه عدد منجوق مرواریدی که به صورت اریب بر روی یک خط دوخته می شوند استفاده می گردد.
• دوخت گندمی : این دوخت برای نشان دادن خوشه گندم در طرح با استفاده از دانه مروارید که به شکل گندم است اجرا شده و به صورت قرینه جناغی دوخته می شود.
• دوخت اشک : از دانه های مروارید به شکل اشک برای نشان دادن گلبرگ ها و خوشه گل استفاده می شود که به صورت قرینه جناغی یا ساتن دوخته می شود.
• تک دوزی مروارید : از دانه های مروارید و یا منجوق مرواریدی برای دوخت دانه دانه در قسمت های مختلف طرح استفاده می شود.

موارد مصرف

برای تزئین یقه لباس ، سمبوسه ، یقچه ، جای شانه ، جای ساعت ، کیسه پول ، سجاده ، تابلوهای تزئینی ، جلد قرآن ، کوسن ، رومیزی ، کیف و ... .

مراکز تولید

اصفهان ، کاشان ، یزد ، تهران ، تبریز ، قزوین و بعضی شهرهای استان هرمزگان و خوزستان.

مروارید دوزی

پانویس

1. به دوخت مرواریدهایی که شکل و فرم اشک دارند «اشک دوزی» گفته می شود. از نقوش رایج در اشک دوزی می توان به خوشه انگوری ، گل و بوته سازی ، گل های گلدانی ، شجری ، درخت بیدمشکی و ... اشاره کرد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388