تبر

تبر ها به عنوان ابزاری کاربردی و سلاحی جنگی بسیار مورد استفاده بودند. بسیاری از تبرهای جنگی برای استفاده با یک دست مناسب بودند ؛ در حالی که دیگر تبرها ، بزرگ تر بوده و برای استفاده از آن ها باید 2 دست به کار گرفته می شد. تبر های جنگی دارای وزنی در حدود نیم تا 3 کیلوگرم و طولی حدود 30 سانتی متر تا 1.5 متر داشتند. « تبر » می توانست تبدیل به سلاح پرتابی مرگباری شود. این سلاح اغلب از شمشیر ارزان تر و بیشتر در دسترس بود. تبر های جنگی از وزن کمتری نسبت به تبرهای معمولی برخوردار بوده چرا که وزن زیاد مانع از حرکت سریع فرد در مبارزه می گردید.

سر تبرها در اروپا در دوران روم و پس از روم معمولا از آهن با لبه های فولاد کربنی و در طول سال های متمادی در قرون وسطی از فولاد ساخته می شدند. دسته های چوبی آن ها با نوارهای فلزی تقویت می شدند که از شکسته شدن آن ها جلوگیری می کرد. دسته تبر های بعدی از فلز ساخته شدند.

تبری به جا مانده از دوره پادشاهی میانه ، مصر ، 1981 - 1802 قبل از میلاد

تبرهای ریخته گری شده ابتدا در خاورمیانه و سپس در اروپا در عصر مس و برنز ساخته شدند. سرتبرهای برنزی از چین باستان و پادشاهی جدید مصر باستان نیز به جای مانده است. بعضی از آن ها به عنوان سلاحی کاربردی برای پیاده نظام مناسب بودند و بعضی دیگر تبرهای تشریفاتی به عنوان نمادی از قدرت و اقتدار محسوب می شدند. اما به نظر می رسد تبر های سنگی در حدود 6000 سال ق.م تولید می شده اند ؛ قدیمی ترین نمونه های تبر سنگی در گینه نو و استرالیا به دست آمده است. مردم این منطقه تبر های خود را به شیوه اشاره شده در ذیل تهیه می کردند:

مراحل ساخت تبرسنگی

باستان شناسان دوران پارینه سنگی در کاوش های خود ، به یک فرآیند سه مرحله ای برای تولید تبر سنگی پی بردند :

• مرحله اول معمولا در کنار رودخانه انجام می پذیرفته است. فرد با چکشی سنگی به طول 10 تا 12 سانتی متر ، تکه سنگ های اضافی را جدا می کند. بر اثر ضربات چکش ، رد شکستگی ها بر روی سنگ باقی می ماند. در این مرحله ، سنگ دو وجهی مضرسی با خطوط و لبه های نامنظم به دست می آید.
• مرحله دوم معمولا در دهکده انجام می شده است. تبرسازان ، چکش سنگی را دست راست و محصول خام شکل نیافته را در دست چپ خود نگه داشته و به چکش زدن مشغول می شوند. تبرسازان چندین نوع تبر سنگی در اندازه های مختلف در کنار خود دارند تا در طی این فرایند شکست و چکش خواری بتوانند چکش های خود را تعییر دهند ؛  هر چه به پایه کار نزدیک تر شوند چکش خود را عوض کرده و از نوع کوچکترش استفاده می کنند. باستان شناسان به این چکش ها که برای ظریف کاری استفاده می شدند و از جنس چوب ، استخوان یا سایر مواد نرم هستند «چکش های نرم» می گویند. با جدا شدن هر تراشه جایی برای شکستن باز می شود. با این شکستن های ظریف ، لبه هرچه بیشتر تیز می گردد. به این ترتیب شکل کلی تبر رفته رفته باریک تر ، نازک تر و متقارن تر می شود.
• در مرحله آخر ، تبرساز با ظرافت هر چه بیشتر روی سنگ ضربه می زند تا آن را صاف و پرداخت کند. در آخر تبر نازکی که دوطرفش تقریبا موازی است ، سطح مقطع مثلثی شکل دارد ، نزدیک انتهایش کمی محدب است ، یک لبه اریب حدود 50 درجه دارد.

دسته دار کردن تبر ها کاربرد آنها را موثر تر و طولانی تر می کند. کارگر تبر ساز سر تبر را داخل دسته ای به شکل T قرار می دهد.

تبری از جنس چوب و فلز ، ایالت متحده ، 1850-1840 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

تبرزین 

در قدیم ایرانیان به تبر های جنگی خود « تبرزین » می گفتند ؛  چرا که یکی از سلاح های سواره نظام به شمار می آمده و آن را بر زین اسب خود می آویختند. به تبرزین در روسیه « بالتا » می گویند که از کلمه ترکی « بالدا » گرفته شده است.

از مشخصات عمومی تبرهای ایرانی ، کوچکی و لطافت آن ها می باشد. آنچه که این تبرها را منحصر به فرد می کند دسته های بسیار سبک ، ظریف و نازک و همیشه فلزی آن ها می باشد.

تبرزین از سلاح های مردم بومی مازندارن و گیلان بوده است. در قدیم تبرزین ها به شکل چهارگوش و همانند چکش بزرگی ساخته می شد. آن هایی که در جنگ مورد استفاده قرار می گرفتند دارای شکل خاصی بودند و فرق بسیار زیادی بین تبر هیزم شکن و تبرزین رزمی وجود داشت ؛ از جمله در لبه آن ها. لبه تبرزین ها ی رسمی دارای تیزی پهنی بوده و سازندگان آن ها سعی می کردند که زیاد هلالی شکل نشود. ایرانی ها بر این بودند که سلاحی بسازند که در هنگام ضربه زدن ، با صرف قدرت کمتری اثر بیشتری حاصل شود. به همین سبب قسمت بالای آن ها را طوری ساختند که تیزی آن با قسمت بالا در یک خط قرار گیرد و مختصر انحنای آن به طرف دسته تبر متمایل می شود؛ به این ترتیب قدرت برندگی آن بیشتر می شود. استادکاران ایرانی معمولا طرف چکشی تبر را بزرگ تر از حد معمول می ساختند.

دراویش ایران و دراویش نواحی اسلامی و هندی به پیروی از نظامات مسلک خود ، همیشه 9 چیز را با خود حمل می کردند که یکی از آن ها تبر بوده است. به احتمال خیلی زیاد ، این تبر ها همان تبرهای جنگی بودند که به مرور کاربرد جنگی خود را از دست داده و صورتی نمادین و تشریفاتی پیدا کرده است.

تبر دراویش از جنس چوب - فولاد - نقره - مس ، ترکیه ، 1826-1825 میلادی

تبرزین های جنگی قدیمی ایران همانند چکشی بزرگ ، چهارگوش ساخته می شدند. در بعضی از قبایل ایرانی و هندی پشت تبرزین های خود را مربع و یا مانند نوک نیزه مستقیم می ساختند. هندو ها به این نوع تبر « زاغنُل » می گفتند. به نظر می رسد زاغنُل شبیه نوک زاغ ساخته می شده که این نام را بر آن نهادند. لازم به ذکر است که افغانی ها مبتکر این نوع تبر بوده اند و آن را به عنوانی سلاحی برای پیاده نظام به کار می بردند.

« ناچَخ » نیز نوعی تبر می باشد که برای جنگ های تن به تن مناسب بوده و سپاهیان آن را بر پهلوی اسب می بستند. بعضی عقیده دارند که ناچخ نیزه ای با سر دو شاخ است اما در تاریخ بیهقی در معنای تبرزین به کار گرفته شده است. ناصر خسرو که معاصر با بیهقی می زیسته است در بیتی به ناچخ اشاره کرده است :

بر مکـش ناچـخ و بر سر مَـگَـردانَـش   گر نخـواهی که رسـد بر سـر تو ناچـخ

تبر جنگی های آهنی سادهای در گورهای باستانی قفقاز پیدا شده و نمونه های آن همراه با تجهیزات متداول ارتش هخامنشی به چشم می خورد. تبر جنگی شاهی با تزئینات حیوان مانند مشخص می شود. یک لبه آن به شکل سر پرنده ای است که تیغه تبر از منقار آن بیرون آمده و لبه دیگر آن به شکل پنجه ای دو شاخه است. نمونه ای از این تبر در ایوان ستون دار تالار صدستون در تخت جمشید پیدا شده است. چنین تبرهایی را فقط گروه هفدهم خراجگذاران در پلکان آپادانا با خود می آوردند. جالب ترین نمونه این جنگ افزار از کِلِرمِس به دست آمده است. بنا به گزارش هاپتمن یک سرتبر مفرغی از این نوع که سکایی است به همراه یک آکیناکه در گور یک اسب در ترکیه پیدا شده است. نمونه ای دیگر از غرب ایران یافت شده که در موزه متروپولیتن نیویورک از آن نگهداری می شود. این تبر دسته ای نقره ای و تیغه ای آهنی دارد و توپی بالای دسته آن با نقش گربه ای پیچ خورده به سبک سکایی تزیین شده است.

فراوانی معادن مس در جنوب شرق ایران به خصوص استان کرمان  ، از دلایل شکل گیری و گسترش صنعت فلز کاری در این منطقه است. عصر مفرغ در ایران به حدود شش هزار تا چهار هزار سال قبل باز می گردد و از این میان تبر های مفرغین زیبایی به جای مانده است که بسیاری از آن ها در موزه هرندی کرمان نگهداری می شوند.

در یک طبقه بندی کلی می توانیم تبر ها را بر اساس فرم تیغه های آن تقسیم بندی کنیم :

تیغه های یک طرفه ، دو طرفه ( تک و دو تیغه ای ) ، هلالی

تبر فولادی طلاکاری شده ، مربوط به دوران صفویه

تبری از جنس فولاد - چوب - چرم ، قرن 17 میلادی ، مربوط به دوران صفویه

تبرهایی با تیغه های یک طرفه

این تبرها بر اساس نحوه قرارگیری تیغه ، خود به دو دسته تقسیم بندی می شوند :

• تیغه یک طرفه عمودی

تبری با این تیغه در هلیل رود کرمان کشف شده که در حال حاضر در مجموعه اشیای برنزی موزه هرندی کرمان نگهداری می شود. این تبر ساده و دارای دو بخش تقریبا قرینه است. از یک قسمت بادبزنی شکل (ذوزنقه ای) پهن تبر و همچنین قسمتی که دسته تبر در آن قرار می گیرد تشکیل می شود. تیغه دارای یک برآمدگی به سمت خارج است. طول این تبر 11.6 سانتی متر و بیشترین پهنای آن 8.2 سانتی متر در بخش دسته  و قطر این بخش 3.8 سانتی متر بوده است. بیشترین ضخامت تیغه در دسته به 2 سانتی متر و از آنجا در جهت لبه تیغه به 1 میلی متر می رسد. این تبر از جنگ افزار ها محسوب می شود.
تبری دیگر از همین منطقه در موزه دیده می شود که قالب گیری و یک دست ساخته شده و نقش و نگاری ظریف و کم عمق بر روی آن دیده می شود که شامل نقوش گیاهی متقارن است که در هر دو سمت به صورت قرینه تکرار می شود. این تبر در رده جنگ افزار های تشریفاتی که نمادی از قدرت بودند ، قرار می گیرد.
در این موزه تبر دیگری دیده می شود که از دو بخش بادبزنی شکل پهن تبر که لبه آن تیز شده و دارای یک برآمدگی به سمت بیرون است و همچنین محل عبور دسته که به صورت لوله ای به طول 5 سانتی متر ، با قطری حدود 1.7 سانتی متر که در بخش انتهایی تیغه تبر قرار می گیرد تشکیل شده است. طول این تبر نیز 16 سانتی متر و بیشترین پهنای تیغه آن 5.2 سانتی متر می باشد. وجه تمایز این تبر با سایر تبر ها قرارگیری دسته آن است که شیری غران را تشان می دهد. سر برجسته این شیر طوری طراحی شده که گردن شیر ، محل عبور دسته باشد و تیغه از دهان باز این شیر غران بیرون می آید. دست و پای شیر نیز هر کدامبه طول 3 سانتی متر از قسمت ران به محور لوله دسته در یک ردیف عمود شده اند ، طوری که پنجه ها به سمت خارج تبر قرار می گیرند. این تبر از نمونه اشیای متعلق به افرادی با رتبه بالای اجتماعی ، قدرتمند و صاحب نفوذ می باشد و بدین سبب در زمره جنگ افزارتشریفاتی (نمادین درباری) قرار می گیرد.

• تیغه یک طرفه افقی

تبرهایی با این تیغه در گروه ابزار کاربردی قرار می گیرد. در موزه هرندی تبری با تیغه مذکور مشاهده می شود که شامل دو بخش تیغه ای ذوزنقه ای و محل عبور دسته است که لبه اش بر اساس شکل نوک آن به دفعات تیز شده می باشد. طول این تبر 18.1 و پهنای آن 11 سانتی متر می باشد. دارای تیغه ای به ضخامت 2.7 سانتی متر است که به تدریج از این ضخامت به سمت لبه تیز آن کاسته می شود. 

تبرهایی با تیغه های دو طرفه ( دو تیغه ای )

این تبرها با تیغه های دو طرفه به نمونه های تیغه دو طرفه بادبزنی ، مستطیلی ، هلالی عمودی و تیغه دو طرفه هلالی افقی تقسیم می شود.

• تبرهایی با تیغه های دو طرفه عمودی

در این موزه تبری از دو بخش تیغه مستطیل شکل و باریک به طول 11 و عرض 4.5 سانتی متر و بخش بادبزنی شکلی که دسته تبر را از محل قرار گرفتن دسته در خود جای می دهد تشکیل شده است. طول این تبر 15 و بیشترین پهنای آن در دسته 11 سانتی متر است. پهنای تیغه آن 2.5 الی 2.4 است. لبه تیغه بدون خمیدگی خارجی است و برخلاف نمونه های ذکر شده که بخش پهن و مثلثی شکل داشتند ، مستطیلی شکل و باریک است. در دو طرف دسته ، نقوش کم عمقی از خطوط زیگزاگ و منحنی با نقطه هایی تزیین شده دیده می شود. این نوع تبر در زمره شیی کاربردی (برای ضربه واردن کردن) قرار می گیرد.

تبرهایی با تیغه های دو طرفه افقی هلالی

در موزه مزبور تبری با تیغه پهن هلالی شکلی مشاهده می شود که دو سراین هلال ، پیچشی به سمت داخل دارد. محل عبور دسته آن در مرکز قرار دارد و قوسی به سمت داخل دارد که قسمت پایین آن زایده ای به سمت انتهای تبر وجود دارد. طول این تبر 22 سانتی متر است. قدمت این تبر به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد می رسد.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آنچه که ایرانیان به مجموعه آقار فرهنگی هخامنشی سپردند / نوشته : راجر موری / مترجم : کامیار عبدی / مجله اثر / سال 1379 / شماره 31 و 32
• گونه ش ناسی تبرهای عصر مفرغ حوزه فرهنگی جنوب شرق ایران : تبرهای مفرغی موزه هرندی کرمان / مرتضی حصاری ، نیما نظافتی ، محبوبه ناظر تهرانی / مجله باستان شناسی ایران / سال 1391 / شماره 2
• انسان های عصر حجر ، تا آغاز قرن بیست و یکم / رامین مستقیم / مجله گزارش / سال 1371 / شماره 21