لاجورد

سنگ لاجورد (Lapis Lazuli)

لاجورد با ترکیب شیمیایی [Na,Ca)₈[(So₄,S,Cl)₂[AlSiO₄)₆) ، سختی مو 5.5 (6 - 5 با میزان ناخالصی متغیر است) ، وزن مخصوص2.7 تا 2.9 (اگر پیریت در آن زیاد باشد بیشتر است) در رنگ های آبی تا بنفش دیده می شود. در بعضی از آن ها لکه های زرد فلزی پیریت و در سنگ دانه های درشت آن دانه های آبی تا سفید به چشم می خورد. کلیواژ نداشته و دارای ضریب شکست نوری در حدود 1.50 است و شکست دوگانه ندارد ؛ سیستم کریستالی آن کوبیک یا مکعبی می باشد. پدیده چند رنگی ندارد و دارای پدیده فلورسانس معمولا خنثی می باشد ، همچنین ممکن است پدیده ای ضعیف تا متوسط فلورسانس به رنگ سبز تا زرد داشته باشد و یا ممکن است به دلیل ناخالصی های کلسیت فلورسانسی به رنگ صورتی پیدا کند.

سنگ لاجورد ( لاپیس لازولی ) یکی از پر طرفدارترین سنگ ها در دوران باستان بوده ؛ نماد دانش و خرد ، الهام بخش و دارای قدرت فراوان برای تعالی روان بوده است. ریشه و معنای نخستین آن روشن نیست پنداشته شده که شکل پهلوی آن «لُزل» بوده و در کتاب بُندَهِشن به عنوان یکی از ویژگی های آسمان به کار برده شده است. به گفته میر کمال الدین کزازی ، شاید قسمت دوم آن ( ورد ) را بتوان با ( برد ) که در گویش های بومی چون بختیاری ، لری ، لارستانی سنجید که به معنای سنگ است. این واژه ایرانی در بسیاری از زبان ها راه جسته است. در زبان هندی رازاورته ، در ارمنی لازورت ، در تازی لازورد ، در لاتین لازولی ، که همراه با واژه لاپیس به معنی سنگ به کار برده می شود. لاپیس لازولی همان سنگ ارمنى یا گل ارمنى است که در زبان سرخپوستى به آن huinzo ، می گویند.

سنگ لاجورد

تاریخچه

به نظر می رسد نخستین سنگ استخراج شده توسط بشر ، لاجورد باشد و بیشتر از هر سنگ قیمتى دیگر، به طرز چشمگیرى در صنایع دستى فرهنگ هاى باستانى حضور داشته است. استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه ، روکش ابزار ، چوگان ، صفحات بازى ، جام ها ، شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان ، دسته هاى خنجر و طلسم ها به چشم مى خورد. در آثار به دست آمده از دوره های پیش از تاریخ در ایران استفاده از لاجورد بسیار معمول بوده است. این سنگ زیبا از هزاره چهارم ق.م به دلیل ویژگی های منحصر به فردش مورد توجه مردم خاورمیانه قرار گرفته بود. معادن بدخشان مهم ترین معدن این سنگ در خاور میانه بوده است. این سنگ در اکثر استقرار های مهم هزاره چهارم و سوم ایران به صورت های گوناگون یافت شده است. در این دوران مردم سیلک کاشان در آلات و ادوات زینتی خود ، عقیق و فیروزه و مهرهای لاجورد را به کار بردند. احتمالا بزرگ ترین مقدار از لاجورد در ایران هزاره سوم از شهداد به دست آمده است. لاجورد از اولین استقرار شهر سوخته دوره ( I ) آشکار شده ، در دوره های ( III ) و ( II ) متداول تر شده و بیشتر به دست آمده است. مته هایی با آثار لاجورد در شهر سوخته ( III ) و ( II ) ، در شهداد و در تپه حصار، به علاوه ابزارهایی از جنس سنگ چخماق در ارتباط با تولید لاجورد به دست آمده اند. در شهر سوخته یا کارگر سنگ لاجورد با کالاها و ابزارش درون یک گور یافت شد. از میان مهر های به دست آمده از کاوش های باستان شناسی شهر سوخته فقط یک مهر از جنس لاجورد است و حدود نود درصد سنگ لاجورد پیدا شده در شهر سوخته به صورت خرده های حاصل از تراش قطعات بزرگ تر سنگی بوده است که نشان دهنده فعالیت های مربوط در شهر سوخته می باشد که نشان دهنده این است که این سنگ پس از استخراج به شهر سوخته منتقل و در آن جا با تراش های ضروری پیراسته و سپس از راهی کاملا متفاوت از جاده خراسان بزرگ به بین النهرین انتقال می یافت.

مجسمه ( Ebih( II ، به کار بردن لاجورد در چشم ، 2400 قبل از میلاد - موزه لوور

صحنه هایی از جنگ ، اور ، 4500 سال پیش

سر گاو از کاسه چنگ - طلا و سنگ لاجورد با چشمان مرصع - کشف شده از : اور - 2600 ق.م - موزه دانشگاه فیلادلفیا

در گورهای پادشاهی اور در میانه هزاره سوم پیش از میلاد از این سنگ بسیار استفاده شده است. در ساخت پیکره های جانوری و انسانی از لاجورد به عنوان رنگ چشم و یا ترصیع ابرو و ریش و همچنین شاخ جانوران استفاده می کردند. از حفاریات تپه گورا در بین النهرین شمالی مقادیر فراوانی مهر از جنس لاجورد به دست آمد. جورجیا هرمن معتقد است که تجارت سنگ لاجورد از بدخشان افغانستان تا بین النهرین شمالی و جنوبی از طریق جاده خراسان بزرگ و توسط تجاری که تمام این راه را می پیمودند صورت گرفته است.
هخامنشیان، لاجورد را کبوتکه می‎ نامیدند ؛ در کتیبه تاریخی بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش از آن نام برده‎ شده‎ است. این سنگ از دوره هخامنشی به بعد ، در ایران ، استفاده زیادی داشته و گذشته از زینت‎آلات ، برای تهیه لعاب مورد بهره ‎برداری قرار می ‎گرفته‎ است. قصر داریوش در شوش با لاجورد تزئین شده بود (522-466 ق.م).

سردیس شاهزاده ی هخامنشی از سنگ لاجورد - محل کشف: کاخ آپادانا - موزه ی ایران باستان

دستبند طلا مرصع به سنگ لاجورد و عقیق - اواسط قرن ششم تا قرن چهارم ق.م - دوره هخامنشی - موزه میهو، شهر کوکا ژاپن

ساسانیان از آن استفاده بیشتری بردند. سقف تخت تاقدیس از لاجورد ساخته ‎شده‎ بود. ثعالبی درباره این تخت می نویسد: «آسمان آن از زر و لاجورد بود». این تخت در سال ۶۲۴ میلادی و پس از شکست خسروپرویز از هرکول (پادشاه رم) به دست رومیان افتاد. در این دوره همچنین، مجسمه ها و تندیس هایی مختلف از لاجورد ساخته می شد.

گردنبند طلا مرصع به لاجورد - دوره ساسانی - قرن پنجم تا ششم میلادی - موزه رضا عباسی، تهران

سرپوش تابوت توت عنخ آمون - طلا مرصع با لاجورد - حدود 1360 ق.م - موزه مصرقاهره

در مصر باستان هیچ سنگ قیمتى بیشتر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت. حفارى در نغدا (Naqada) که قدیمى ترین سلسله مصریان است (3100-3300 قبل از میلاد) ، بیانگر اولین موارد استفاده مصریان از لاجورد به عنوان سنگ زینتى در جواهرات است. در سواحل رود نیل ، مجسمه هایى از لاجورد وجود داشته است. این سنگ در میان اشیاى قیمتى به عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى شد.
در قدیم هنر مندان از پودر لاجورد به عنوان رنگ برای مینا کاری و نقاشی استفاده می کرده اند.
مارکوپولو در سال 1271 میلادى مقدارى لاجورد بدخشان را به اروپا برد ، گرچه خود او هرگز این معادن را ندیده بود.
در قرون وسطی از لاجورد برای تزیین ستون ها ، دیوارها و همچنین تولید رنگ آکوامارین استفاده می شد.

لاجورد چیست؟

لاجورد یک کانی نیست بلکه سنگی متشکل از اوگیت ، کلسیت (سفید رنگ) ، دیوپسید ، میکا ، هوینیت (آبی رنگ) ، هورنبلند ، پیریت (برنزی) و کانی مهم اصلی لازوریت همراه با سودالیت (آبی رنگ) می باشد. اغلب به صورت دوازده سطح مستطیل شکل (رومبیک دودکاهدرون) و مکعب یافت می شود ؛ آبی رنگ است و به همین دلیل ، به آن سنگ آبی (Bluestone) نیز می گویند. زیبایى آن به مقدار وجود این کانی ها وابسته است.
لاجورد از رنگ آبى متمایل به آبى سبز تا آبى ارغوانى سیر متفاوت است. رنگ ایده آل آن آبى سیر با عمق و شدت فوق العاده است.
برقی شیشه ای یا مومی دارد اکثر انواع معمولی آن دارای رگه ها و نوارهای رنگین می باشند و در انواع مرغوب آن انتشار رنگ به صورت منظم دیده می شود. نسبت به حرارت ، فشار ، محلول های گرم یا اسیدها و محلول های قلیایی بسیار حساس می باشد.
از آن به صورت مهره یا گردنبند ، یا ساخت نگین های کابوشن استفاده می شود.
این سنگ قیمتی آبی رنگ است که به خاطر رنگ آبی سیر آن و قابلیت پودر شدن و کنده کاری روی آن از هزاران سال پیش در جهان خواهان زیادی داشته است.
ورقه لاجورد صیقل خورده با دانه هاى پیریت درون آن، در مشرق زمین به آسمان پرستاره تشبیه شده است. در کتاب هاى قدیمى (55 پس از میلاد) ، لاجورد را به عنوان پادزهرى براى نیش مارهاى سمى توصیه کرده اند.

رنگ بندی

افغان ها سه نوع لاجورد را طبقه بندى مى کنند :

• لاجورد نیلى که بهترین نوع جنس و رنگ را دارد.
• لاجورد آسمانى که آبى کمرنگ است.
• لاجورد سبز که گاهى با فیروزه اشتباه گرفته مى شود.

همان طور که گفته شد بهترین رنگ آن آبی مایل به بنفش با هاله متوسط تا تاریک و با غلظت رنگ زیاد است. در نوع مرغوب آن کریستال های کلسیت قابل مشاهده نبوده و ممکن است حاوی نقاط طلایی رنگ پیریت باشد. لاجوردهای کم ارزش دارای جلای مات بوده و متمایل به سبز هستند و کریستال های سفید کلسیت در آن مشاهده می شوند.

درجه بندی

نوع گرانبهای این سنگ در بازارهای جهانی عبارتند از:

• Persian یا Afghan : دارای هاله متوسط تا زیاد و حاوی مقدار کمی پیریت و فاقد کلسیت می باشد و رنگی آبی متمایل به بنفش دارد.
• Russian یا Siberian : دارای درجات مختلف رنگ آبی با غلظت های مختلف می باشد. حاوی پیریت بوده و ممکن است کلسیت نیز در آن دیده شود.
• Chilean : نقاط سبز رنگی در آن دیده شده و حاوی کریستال های سفید کلسیت به صورت شجره می باشد.

معادن

استخراج این سنگ بیش از 6500 سال در بدخشان افغانستان رواج داشته است ( در دوران هخامنشیان ، افغانستان جزئی از ایران بود .) کیفیت و ذخیره لاجورد افغانستان در جهان بی نظیر است و یک گنج جهانى محسوب می شود.
معدن لاجورد روسیه در جنوب غربی دریاچه بایکال واقع شده و حاوی لاپیس لازولی، مرمر دولومیتیزه می باشد.
در شیلی ، در شمال شهر سانتیاگو ، سنگ لاپیس لازولی با کیفیت نامرغوب به دست می آید که دارای لکه ها و رگه های متعدد کلسیت می باشد.

بهسازی لاجورد :

یکی از بهترین روش ها ، رنگ کردن آن ها است که با این عمل رنگ سنگ تقویت گشته و باعث پنهان شدن کریستال های سفید رنگ کلسیت می شود. اما با استون یا الکل رنگ پوششی آن پاک می شود. بدین خاطر، در برخی مواقع سطح سنگ را با استفاده از موم یا پلاستیک می پوشانند.همچنین می توان لاجوردهای رنگ نشده را در موم یا روغن قرار داد که این مواد به داخل سنگ نفوذ کرده و سبب افزایش جلا و بهبود رنگ آن می شود.

بدل لاجورد:

به دلیل قیمت بالای این سنگ، بدل های آن از مدت ها قبل توسط مصریان استفاده شده است. از نمونه بدل های آن می توان از شیشه یا پلاستیک نام برد. از نمونه های بدلی طبیعی آن هم می توان به Howlite رنگ شده و یا سودالیت اشاره نمود.
( کانی سودالیت مانند سنگ لاجورد دارای ناخالصی های پیریت می باشد و به همین جهت تمایز این دو سنگ از یکدیگر بدون اندازه گیری وزن مخصوص آن ها مشکل است.)

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / سال 1392
• سنگ لاجورد کالای تجاری باستان / مجله پیام باستان شناس / حمیدرضا ولی پور / سال 1384 / شماره 3
• لاجورد بدخشان در کاخ های میان رودان / مجله کتاب ماه تاریخ جغرافیا / شاهین آریامنش / اردیبهشت 1392 / شماره 180