سفالگری

از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز تا دره سند از زیر خاک بیرون آوردند. سفال های پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختن تقریبا با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی بطرز اعجاب انگیزی پیشرفته است. نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گاه ایرانیان در پای فلات ایران بود بدست آمده است.

فلات ایران با تنوع اقلیمی خود به احتمال زیاد یکی از مهمترین خاستگاه های اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. روند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقاط عطف این روند بدون تردید در پیدایش سفال در حدود هزاره هشتم پیش از میلاد در منطقه زاگرس مرکزی و پیدایش چرخ سفالگری و تعامل کوره های سفال پزی در هزاره چهارم پیش از میلاد نمود پیدا کرده است.

تعریف

سفال (سفالینه): این اصطلاح، بنابر تعریف لغتنامه ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته هستند، مانند کاسه، کوزه، و غیره... همچنین سفالینه، سفال ساخته شده را می گویند. سفالین نیز شامل انواع اشیایی است که از سفال می سازند. اصطلاح اروپایی «سرامیک» نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، که از واژه یونانی (Keramikos) که خود از (Keramon) به معنی خاک رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می شود. معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی که در آنها به کار رفته بدل چینی می نامند.

تاریخچه

هنر صنعت سفال سازی نزد باستان شناسان قدر و منزلت خاصی دارد، چه همین قطعه های کوچک سفال که به ظاهر ناچیز به نظر می رسد، ما را به زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران می رساند. فن سفال سازی در ایران، از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در طی این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است.

به نوشته گیرشمن، در حدود 10 هزار سال پیش، کسانی که در کوهستان های بختیاری به شکار و تهیه خوراک می پرداختند، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشته اند. این نظریه که بیشتر باستان شناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می دانند، در خور توجه است. به نوشته پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران می نویسد: «مدارکی که اخیراً به دست آمده قویاً موجب اثبات فرضیه های چند سال اخیر است مبنی بر این که کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی کوزه گری ، صنعت سفال سازی و بافندگی از فلات ایران آغاز شده است».

ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگ های پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییراتی چشم گیر شده است. این تغییرات عاملی تعیین کننده در تقسیم بندی انواع سفالهای پیش از تاریخی و بعد از آن است. در مورد چگونگی ساخت اولین سفال بدست انسان نظرات مختلفی ارائه شده است. عده ای ریشه سفال را در صنعت سبد بافی می دانند و معتقدند برای اولین بار گل های اندود کننده کف سبدهای گیاهی پس از خشک شدن و یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوبهای سبد، الهام بخش سفال سازی بوده است. عامل پیدایش صنعت سفال سازی هر چه باشد در این مورد شکی نیست که سفالهای اولیه دست ساز و خشن و ماده چسبندگی آنها شن و گیاهان خرد شده بود است.

سیر تکامل سفالگری در تپه های باستانی، خیلی زود ساکنان اولیه را متوجه کرد که می توانند از طریق سفال نیازهای خود را برآورده کنند. سفال بهترین اثری است که از جوامع اولیه بر جای مانده است، به ویژه در تمدنهای فلات ایران، مراحل مختلف تمدنی را به نام این سفال ها مشخص کرده اند، تمدن های شمال «سفال خاکستری» و تمدن های غربی «سفال نخودی» و دوره تمدن ایلام «سفال منقوش». آن زمان نخست به درون ظرف اهمیت داده می شد، ولی بعدها، در سفالینه های نقشدار تزئینات به جدار بیرونی ظرف نقش بست. بیشتر این ظروف به شکل کاسه، کوزه های پایه دار، لیوان و ظروف شبیه به مجسمه حیوانات می باشد.

همانطور که پیش تر عنوان شد در حدود 10 هزار سال پیش که انسان های ساکن بین النهرین زندگی غار نشینی و دوران جمع آوری غذا را پشت سر گذارده و به دوران تولید غذا شروع نموده بودند. در پهنه دشت بصورت اجتماعات اولیه کشاورزی مستقر شده بودند، تمدنی را بوجود آوردند که از مشخصات آن ساخت سفال های ظریف و زیبای نخودی و قرمز رنگ است. این تمدن همراه با خصوصیات دیگر آن در این منطقه شکوفا گردید و به تدریج در دنیای پیش از تاریخ در منطقه وسیعی گسترش یافت.

از اکتشافات تپه سیلک، تپه حصار، تپه گیان در نهاوند و دیگر تپه های باستانی، چنین برمی آید که از هزاره پنجم قبل از میلاد، ساکنان این نواحی به ساختن ظروف سفالین منقوش می پرداختند. هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه ها گویی شعر می سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیاء ، حیوانات و انسان را می نمایاند، مثلاً خطوط موّاج موازی در درون یک دایره و مستطیل، نشاندهنده آب است و مثلثی که سطح آن چهارخانه بندی شده، نشانگر کوه یا مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط موّاج در آن ترسیم شده، احتمالاً نشانه زمین زراعتی است. جانوران منقوش روی ظروف عمدتاً عبارتند از: بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان و غیره. اما برخلاف نقاشی غارها در اینجا شکل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلکه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است. زیرا که آرایش سفالینه در کار سفالگر اهمیت بیشتری دارد. او به دلخواه، شکل طبیعی را به شکل تجریدی تبدیل می کند تا بدین ترتیب مقاصد تزئینی خود را برآورده سازد.

اختراع چرخ کوزه گری در هزاره چهارم در ایران، دگرگونی بزرگی در صنعت سفال سازی پدید آورد. اشیای سفالینه مکشوفه از سیلک و محوطه های باستانی جنوب شوش، چغامیش و تل باکون در تخت جمشید حاکی از ساخت سفال با چرخ است. در همین دوره تحولی نیز در ترسیم نقوش پیدا شد: نخست با نقوش هندسی و تزئینی بدنه ظروف را آرایش کردند و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد هنرمندان برای بیان اعتقادات و گاه وضعیت محیط و زندگی، موضوع خاصی را به کار می بردند، بیشتر خصایص زندگی اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری را با نقش بر سفال می نشاندند.

در این دوره بدنه سفال لطیف و درخشان شد و در تمام تپه ها و دهکده های باستانی کم و بیش این مراحل طی شده است. می توان گفت که این مراحل به دوره تمدنی بستگی داشته است. مثلاً زمانی که سفالها خشن و ناصاف بود، خانه های مردم نیز از گل و چینه ساخته شده بود، اما در مرحله ای که سفالها نازک و صیقل دار شد، خانه ها نیز با خشت و آجر ساخته شده اند.

در میان ظروف دوره هخامنشیان تعدادی مجسمه سفالی هست؛ این مجسمه ها، از مجسمه های طلایی که بیشتر به شکل شیرند، تقلید شده اند. به این نوع ظروف سفالی، ظروف «ریتون» می گویند.

در دوره اشکانیان به سبب توجه خاص به ظروف زرین و سیمین، ساخت ظروف سفالینی رو به کاهش نهاد. از ویژگیهای سفال گری این زمان، باید به لعاب ظروف اشاره کرد. رنگ این لعابها سبز روشن تا آبی فیروزه ای رنگ بود. اشیاء باقی مانده از این دوره، شامل خمره های بزرگ برای انبار آذوقه، تابوتهای سفالی با نقش انسان و ظروف گلدان شکل و قمقمه هایی که با لعاب تزیین شده اند.

در دوره ساسانیان با اینکه هنر ، صنعت و معماری رو به کمال گذاشت، ولی صنعت سفال سازی پیشرفت چندانی نداشت. شاید اینگونه تزئینات ساده ظروف بدون لعاب، پایه ای شد برای به وجود آمدن ظروف با نقش افزوده (باربوتین) اوایل دوره اسلامی.

تا کنون نمونه سفالهای پیش از 800 محوطه باستانی ایران ، در دوره های فرهنگی پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی فلات ایران در بانک سفال ایران ذخیره شده است. بیشترین تعداد مربوط به مناطق شمال مرکزی و شمال غرب ایران می باشد. در حال حاضر ذخایر اطلاعاتی بانک سفال ایران برای آموزش دانشجویان رشته باستان شناسی دانشگاه تهران مورد استفاده قرار می گیرد. لازم به ذکر است، پژوهشگران و علاقمندان دیگر نهادهای آموزشی و پژوهشی کشور نیز میتوانند از اطلاعات این بانک استفاده نمایند. در ادامه به توضیح سیر تاریخی از روی سفالینه های بانک سفال ایران می پردازیم ، با ایران آنتیک همراه باشید.

با کنار هم قرار دادن سفالهای این مرکز و بررسی تخصصی آنها به روند پیشرفت سفال سازی در ایران پی خواهیم برد. مهمترین پیشرفتهای فنی در رشته سفالینه سازی از این قرار است:

1) بدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تردید آبدیده شده است. این ظرف در کوره پخته می شد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گاهی اوقات سرخ تیره بود. تیغه های کرم یا لیمویی رنگ که پیدا شده است نشان می دهد که پخت آن در اتمسفر احیا کننده ای انجام شده است.

2) تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است، آنهایی که بلندیشان بیش از 10 سانتیمتر بود 0.3 سانتیمتر ضخامت داشتند و بزرگترین آنها که پیدا شده است 30 سانتی متر ارتفاع و 0.95 سانتی متر ضخامت داشت.

3) گردی کامل و بعضی علاماتی که در موقع چرخ دادن آن بدست آمده نشان می دهد که لااقل در آنروز چرخ کوزه گری با سرعت کم که پیش درآمد چرخهای فعلی کوزه گری است به کار برده می شده است.

4) تمام ظروف پیدا شده در دوغ آب خاک رس بسیار نرمی فرو برده شده بود که سطح آنها را اینقدر صاف کرده است.

5) یک ماده رنگی که از گرد اسید آهن آبدار و اکسید منگنز ساخته شده بود درآمیخته فوق به کار برده می شد. در پخت دوم این رنگها سیاه و قهوه ای سیر می شد.

6) پیش از پایان هزاره چهارم قبل از میلاد چرخ کندر و کوزه گری بصورت چرخ تند امروزی درآمد. لااقل این موضوع در مورد سفالهایی که سیلک در مرکز ایران تپه حصار در شمال شرقی ایران پیدا شده است، صدق می کند.

7) تقریباً در همان زمان نوعی از کوره در ایران بوجود آمد که آتشخانه آن در زیر محل سفالها بود و یک در آجری آنها را از هم جدا می کرد، کوره ها باید از این نوع باشند. تا نظارت و بررسی اتمسفر لازم برای تولید رنگهای کرم و نخودی عملی باشد. این نوع کوره ها هنوز در سراسر کشور از طرف کوزه گران و آجرپزان به کار برده می شود و هنوز هم رنگ نخودی را برای آجر ترجیح می دهند.

8) سفالهای قالبی در تپه حصار و تل باکون در جنوب ایران پیدا شده است. در قسمتهای مختلف کشور قالبهای گلی پخته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعلق به سالهای 2500 تا 1750 قبل از مسیح بدست آمده است.

9) سفالینه های خاکستری رنگ با لعاب سیاه درخشان ابتدا در حدود 2000 پیش از مسیح در تپه حصار و در سیلک بوجود آمد. این سفالها که در کوره احیا کننده پخته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعابکاری سفال در قرون وسطی در کاشان متداول گردید، و کاشان تنها چند کیلومتر دورتر از سیلک است.

تمام این پیشرفتهای فنی در مدت کوتاهی سفالسازی را یکی از حرفه های سامان یافته کرد. و از آن تاریخ تا کنون به همین نحو باقی مانده است. اما مهارت و استادی کوزه گران باستان تنها از نظر فنی نبوده است، زیبایی این فرآورده ها فوق العاده است. به کار بردن رنگیزه های اکسیدی با قلم مو با حرکات متوالی کاملا مشهود است. تزئینات نقش حیوانات و نباتات را تقریبا با طرح هندسی دقیق نشان می دهد.

اهمیت سفالینه ها و هنر سفالگری نزد باستان شناسان

علم باستان شناسی به کشف مدارک تاریخی و تعبیر و تفسیر این مدارک می پردازد. سفال که یکی از قدیمی ترین ساخته های دست بشر است در گذر زمان همراه با تحولات تاریخی و اجتمایی از نظر منطقه تولید، جنس، شکل، رنگ، نقش، تکنیک ساخت و موارد مصرف اهمیت دارد. تغییرات سفالهای به جا مانده از دوران های بسیار دور مرتبط با سکونت در فلات ایران، تمایز اقوام را ممکن ساخته است، به طوری که در جوامع شمال «سفال خاکستری»، جوامع غربی «سفال نخودی» و در تمدن ایلام «سفال منقوش» ساخته می شده است. ایجاد نقش روی این ظروف، در ابتدا در سطح بیرونی ظرف و متعاقبأ در سطح داخلی مشاهده شده است. بیشتر این ظروف به شکل کاسه، کوزه های پایه دار، لیوان و ظروفی شبیه به حیوانات است.

نقش بز ، سفال سرخ ، اواخر هزاره پنجم پیش از تاریخ

سفالینه پایه دار منقوش ، تپه گیان لرستان ، اوایل هزاره چهارم پیش از تاریخ

سفالگران پیش از تاریخ با خطوط ساده به نقاشی اشکال، جانوران و انسان بر ظروف سفالی می پرداخته اند. مطالعات باستانشناسی نشان می دهد هنرمندان آن زمان، با خطوط موّاج موازی درون یک دایره و مستطیل، به آب و مثلثی که سطح آن چارخانه بندی شده، به کوه و مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم شده و خطوط موّاج در آن کشیده شده، احتمالاً به زمین زراعی اشاره کرده و روی ظروف نقوش جانورانی شامل بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان را ترسیم نموده اند، نقوش به کار رفته نخست شامل اشکال هندسی و سپس نقش جانوران چون بز، قوچ، اسب، گاو، پلنگ،گراز، آهو، خرگوش، ماهی و پرندگان مانند غاز ، لک لک ، مرغابی بوده در دوره بعد نقوش و خطوط به عواملی در زندگی و اعتقادات اختصاص یافته است.

هماهنگی استادانه نقش و خطوط در سفالینه پیش از تاریخ

یکی از مناطق تاریخی مورد کاوش، گنج دره در استان کرمانشاه است که یافته های آن به هزاره ی هشتم پیش از میلاد تعلق دارد. در محلی به نام غار کمربند در مازندران، ظرف سفالی متعلق به دوران نوسنگی شناخته شده که از نوع سفال بسیار نرم که در حرارت پائین پخت می شده است. در غار دیگری در نزدیکی همین غار، به نام غار هوتو سفالی پیدا شده که شباهت زیادی به سفال منطقه چشمه علی در شهر ری دارد.

• خمره منقوش پیش از تاریخ ، تپه سیلک کاشان
• آبخوری به شکل اسب ، سفالینه پیش از تاریخ
• آبخوری سفالی پیش از تاریخ در ایران
• ابریق سفالی به شکل قوچ ، پیش از تاریخ ، غرب ایران
• تشابه نقوش و اشکال تپه گیان لرستان و سیلک کاشان
• تشابه نقوش و اشکال تپه گیان لرستان و سیلک کاشان
• تشابه نقوش سفالینه های تپه تلباکون فارس و سیلک کاشان
• سفالینه پیکره ای به شکل قوچ ، املش

در محوطه های باستانشناسی در چشمه علی نزدیک تهران، تپه سیلک نزدیک کاشان و تپه زاغه در نزدیکی قزوین سفالینه هایی کشف شده که با دوره اول تفاوت دارد و متعلق به هزاره های ششم و پنچم پیش از میلاد شناخته شده اند. ماده مورد استفاده برای ساخت آنها خاک رس، کاه و ذرات گیاهان متفاوت است که چسبندگی داشته و سخت بوده است. اما از آنجا که نمی توانستند حرارت را کنترل کنند رنگ ثابتی بدست نمی آمده است. رنگ این سفال ها از خاکستری به خاکستری تیره و سیاه و حتی سبز مشاهده شده و در اشکال محدود شامل کاسه هایی با قاعده مقعر و حجم مدور بوده است. رنگ داخلی ظروف سرخرنگ و نقوش هندسی روی آنها وجود دارد.

هنر سفالگری در ایران پیش از اسلام

یافته های باستانشناسی در چهار منطقه مهم سفالگری در ایران کوههای زاگرس (لرستان)، جنوب دریای خزر (گیلان و مازندران) شمال غرب (آذربایجان) و جنوب شرق (سیستان و بلوچستان) به علاوه منطقه کویری ایران نشان داده است که در هزاره هشتم پیش از میلاد سفالگری در این مناطق جریان داشته است.

پیاله سفالی نقشینه ، هزاره چهارم پیش از تاریخ ، شوش

سفالهای شوش نه تنها شامل خود شوش است بلکه سفالینه هایی که از تپه موسیان در 160 کیلومتری شوش و از سومر و تل حلف در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائو که در ترکستان است جزو این طبقه و سفالهای شوش نامیده می شود. سفالهایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به 3500 تا در حدود 2500 پیش از میلاد مسیح است.

باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز تا دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفالهای پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع پیدا شده در شیوه و سبک ساخت تقریبا با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی بطرز اعجاب انگیزی پیشرفته است. نخستین نمونه های آن از شوش که اولین سکونت گاه بود بدست آمده است.

سفالینه پایه دار منقوش ، هزاره پنجم الی چهارم پیش از تاریخ ، تپه حصار مازندران

از هزاره پنجم پیش از میلاد، ساکنان تپه سیلک، تپه حصار، تپه گیان و دیگر تپه های باستانی، به ساخت ظروف سفالین منقوش می پرداختند.

• ابریق سه دهانه پیش از تاریخ ، غرب مرکزی
• سفالینه پایه دار منقوش به تصویر متحرک، شهر سوخته

پیدایش چرخ سفالگری

همانطور که پیش تر مطرح گردید، نمونه های سفالینه های کشف شده در سیلک ، کاشان نشان می دهد که تا پیش از اختراع چرخ در هزاره چهارم پیش از میلاد، هنر سفالگری با کنترل حرارت پخت با ظرافت و دقت بیشتر و در اشکال متنوع تر مهارت بیشتری نسبت به گذشته پیداکرده و تزئینات آنها شامل شکل جانوران و گلها نیز بوده است.

اما با اختراع چرخ پیشرفتی در ساخت ظروف به اشکال منظم و شکل قرینه و با ارتقاء کیفیت همراه است. در این دوره ابتدا چرخ کند گردش و سپس چرخ های تند گردش ساخته شدند. سفالینه های چرخ ساخت پیشرفته زیادی در نقاط مختلف ایران پیدا شده که نمایانگر مراودات و ارتباطات اقتصادی و فرهنگی میان اقوام آن روزگار است.

ظروف سفالی چرخ ساخت ایران، دوران پیش از تاریخ

در هزاره سوم پیش از میلاد در مناطق باستانی یانیک تپه در اردبیل، تورنگ تپه در گرگان، تپه حصار در دامغان سفال خاکستری و از اواسط هزاره دوم پیش از میلاد، سفال خاکستری براق در فلات ایران گسترش یافت. ظرافت و پیشرفتی تکنیکی در ساخت و پخت و تزیین سفالینه، شناسائی شده است.

در هزاره دوم پیش از میلاد ظروف مصرفی شامل کاسه و پارچ ساده بدون تزئینات به رنگهای خاکستری، خاکستری تیره، سرخ و قهوه ای و برخی دارای اشکال هندسی یافت شده است. زیباترین ظروف متعلق به این دوره، با اشکال جانوران و انسان هستند که عمدتأ در گیلان: مارلیک، املش و کالورز کشف شده اند. برخی از این سفال ها برای مصارف خانگی و برخی در مراسم مذهبی به کار می رفته که نوع مصرف از شکل آنها قابل شناسایی است. ساخت این طروف تا نیمه هزاره اول پیش از میلاد ادامه داشته است. در تپه قبرستان دشت قزوین نمونه های مشابه سیلک و تپه عصار نزدیک دامغان کشف شده که همه متعلق به این دوره هستند.

نقش زنان در گسترش هنر سفالگری

از اوایل هزاره اول پیش از میلاد، باستانشناسان نمونه هایی از ظرفهای سفالی ساخته شده در فلات مرکزی ایران را در مناطق کوهستانی زاگرس و نمونه هایی از ظروف تپه گیان و گودین تپه یا ظروف منقوش فارس و خوزستان را در مناطق کوهستانی زاگرس بدست آوردند. این شواهد نشان می دهد از آنجایی که زنان عمده ترین تولید کنندگان سفال بوده اند زمانی که به قبایل متعلق به همسران خود مهاجرت می کردند تکنیک ساخت ظروف سفالی و تزیین محل زندگی خود را به مناطق دیگر منتقل می کردند.

خمره سفالی با نقش بز ، پیش از تاریخ ، جیرفت

سفالگری در دوران مادها و هخامنشیان

اطلاعات از دوره مادها محدود است. در کاوشهای تپه نوش جان در ملایر تعداد زیادی ظرف کشف شده وگفته می شود در دست بررسی قرار دارد. در بیستون، مناطقی از کردستان در زیویه نیز نمونه هایی از این دوره بدست آمده است. یکی از مهمترین نو آوری های سفالگری در این زمان بوجود آمدن ظروف سرامیک است. استفاده از لعاب در ایران در معبد چغازنبیل بر روی آجر های لعاب دار به قرن سیزدهم پیش از میلاد می رسد.

لعاب دادن با ظهور هخامنشیان در قرن ششم پیش از میلاد با پیشرفت های زیاد همراه شد. ظروف ساده ظریف تر بسیار پیشرفت داشته و اشکال جدید جام شاخی شکل مشاهده شده، ظروف نقشدار و طرح سفالینه ها تکامل پیدا کرده است. برخی اشکال اولیه هچنان باقی مانده که همان طرح های جانوران است که روی دسته های ظرف کار می شده و جنبه پیکرنگاری داشته است. در این دوران تکنیک هایی که در کار سفالگری بکار برده می شد، مشابه کار روی فلز است. در این زمان بود که لعاب وارد فلات ایران شده است.

کاوشهای انجام شده در محوطه تخت جمشید نشان می دهد که پوشش دیوارها از آجرهای لعابی و دارای تزئینات با اشکال جانوران و سربازان بوده است.

سفالگری در دوره اشکانیان (پارت)

آثار به جای مانده از این قوم در محوطه های باستانشناسی در کنگاور، شهر قومیس، والیران، اکباتانا، دشت گرگان، گیلان و سیستان نشان می دهد که هنر سفالگری در این دوره در مناطق مختلف یکنواخت بوده و از انواع متعلق به سوریه و بین النهرین متمایز است.

سفالینه های ساده و لعابدار یافت شده است که سفالینه ساده به دو گروه خاکستری و سرخ ساخته می شده که شاید بیشتر مورد مصرف داشته است. انواع خاکستری شامل پیاله های کوچک، خمره های بزرگ با کف مقعر و بدون تزئین و نوع سرخ شامل کاسه و پارچ و تابوت های سفالی به شکل خمره های بزرگ از نوع خاکستری بوده و لبه برگشته داشته است. برخی از ظروف سرخ این دوره از جنس نازکتر ساخته می شده و با ضربه به صدا در می آمده که به «کلینکی» (Clinky) معروف است. در دوره اشکانی ساخت ظروف با اشکال جانوران همچنان دیده می شود و به رنگ های خاکستری، سرخ و گاهی چرمی ساخته می شده اند.

یکی از دست آوردهای دوره اشکانی، لعاب قلیایی است. این ظروف متأثر از فرهنگ شرق دور تولید می شده اند و اشکال آنها شباهت به کار برنز امروزی چین دارد. این ظروف همگی دارای تزئینات و اغلب خطوط هستند. در این دوره تغییرات اعتقادی، منجر به ساخت تابوت های سفالی نیز شده است.

پیکره و کوزه خمره ای فیروزه ، سفالینه دوره اشکانی

سفالگری در دوران ساسانیان

در دوره ساسانیان هنر سفالینه های دوره پارت ها ادامه می یابد اما با دو تغییر همراه است 2) ظروف خاکستری ، 2) تابوت های سفالی دیگر ساخته نمی شود. ظروف عادی همان سفالینه های بزرگ سرخ از نوع خمره ها ، کوزه ، انواع کاسه دارای لبه بلند و برگشته اما حالا سطح آنها دارای نقوش با خطوط موجدار ، هندسی ، گلها و گاهی نوشته های با خط پهلوی هستند. از این ظروف در تخت سلیمان ، غوبیره نزدیک کرمان و تخت نصر در استان فارس پیدا شده است.

سفالگری پس از ورود اسلام

1. دوره اول اسلامی (پس از ساسانیان قرون 11 - 9 میلادی)
2. دوره میانه اسلامی (سلجوقیان و مغولها قرون 15 - 11 میلادی)
3. دوره متأخر اسلامی (صفوی تا به امروز قرون 21 - 16 میلادی)

انواع پوشش (لعاب) سفال در سفال های دوره سامانی (نیشابور)

سامانیان خاندانی علاقه مند به هنر و فرهنگ بودند و در احیای سنن هنری پیش از اسلام چون سفالگری کوشیدند. در طی اولین سده های اسلامی فرهنگ و تمدن ایرانی تحت تأثیر ارزشهای اسلامی قرار گرفت و از آن رو که ارتباط هنر و فرهنگ ارتباطی دوسویه است، فرض بر آن قرار دارد که بسیاری از نقشمایه های ایران کهن وارد ایران نوین و اسلامی شده است و با آن در آمیخته و با ارزشها و اصول اسلامی انطباق یافته اند. این نقوش گویای تلفیق عناصر کهن ایرانی و عناصر اسلامی هستند. سفالینه های نیشابور در قرون سوم تا پنجم بخوبی گواه این ادعا می باشند. توجه فراوان به سفالینه های کتیبه دار و تحقیق در موردشان سبب کم توجهی به آثار سفالین با تزئینات غیر نوشتاری شده است. از اینرو به نظر می رسد معرفی این نوع سفالینه ها به عنوان یکی از تولیدات متنوع در نیشابور نقش مهمی در شناخت دستاورد های هنری سفالگران نیشابور که کمتر مورد پژوهش واقع شده اند، دارد.

قرن سوم هجری شروع تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است، پس از دو قرن ساده زیستی و حذف تجمگرایی و همگانی شدن امکانات جامعه، زمینه های رشد و توسعه اندیشه های انسانی فراهم شده است، آثار سفالی بیش از هر اثری منعکس کننده این تحولات است؛ زیرا سیر تطور و تکامل اندیشه ها را از روی نوع تزیینات، نوشته های کوفی روی سفال ها و تجربیات انجام شده در زمینه تهیه لعابهای مختلف و کشف لعابهای جدید و رنگهای مختلف می توان دید. در پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود و سفال گران با تکیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در شکل کوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم نواز و ارزشمند به وجود آورند.

در طبقه بندی سفالهای دوره اسلامی سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی کرده و ویژگیهای فنی و تزیین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند. این گروه از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراکزی مانند نیشابور، سمرقند و جرجان معمول بوده است.

آقای چارلز.ک.ویلکسون، موزه دار موزه متروپولیتن نیویورک، در طی حفاری هایی که در منطقه نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف به دست آمده از تپه های باستانی نیشابور را اینگونه تقسیم کرده است:

• ظروف نخودی رنگ
• ظروف رنگ پاشیده
• ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید
• ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید
• ظروف با پوشش دوغ آبی های زمینه رنگی
• ظروف سفید مات
• ظروف زرد رنگ مات
• ظروف سیاه رنگ با لکه های زرد
• ظروف تک رنگ
• ظروف منسوب به کشور چین
• ظروف با لعاب قلیایی و قالب های آن ها
• ظروف بدون لعاب

در تعداد بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان کننده منظور خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعه نقوش هندسی و انتزاعی طبقه بندی می شوند. از مهم ترین تکنیک های تزئین ظروف در نیشابور عبارتند از:

• سفال با پوشش گلی یا لعاب گلی
• سفالینه با تزیین زرین فام
• سفالینه با لعاب پاشیده
• سفالینه با نقش کنده
• سفالینه با لعاب یکرنگ
• سفالینه با نقوش رنگارنگ

ظروف لعابدار رنگی مینا به سه نوع رنگ مینایی تقسیم می شوند:

1) رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفید. 
2) رنگ مینایی جگری در زمینه سفید یا مخلوط با سایر رنگها.

3) رنگ مینایی چند رنگ با درخشندگی فلز مس یا نقره، و اگر روکش آن بسیار نازک باشد، رنگ مینایی زرد، قهوه ای یا زیتونی بر زمینه سفید. رنگ مینایی در زمان سلجوقیان و ایلخانیان در کاشان به اوج تکامل خود رسید.

ظرف لعابی فیروزه ای منقوش ، نیشاپور ، شمال شرق ایران ، دوره تیموری

1) دوره اول اسلامی

سفالگری در دوره پس از ساسانیان

در دوره اولیه اسلام، سفالگری در همان زمینه پارت ها و ساسانیان ادامه داشت، نمونه های آن در زنجان ، آمل ، ساری پیدا شده است. ظرف ها بدون لعاب که در قالب فشاری آراسته و تزئین می شده و یا ظرفهایی با لعاب آبی یا فیروزه ای بوده که با قالبهای فشاری از خاک رس بی لعاب ساخته و پیش از پختن ظرف با کنده کاری تزئین می شده است. در دوره اولیه سفالگری، ظرف های چینی که از چین آورده شده بودند سبب تشویق هنرمندان ایرانی گردیدند به طوری که در تقلید از چینی های سبک تانگ آنقدر پیشرفت کردند که در نظر اول قابل تشخیص نیست. این دوره با کشف دوباره دوره لعاب مینایی مشخص می گردد.

آشوری ها در قرن هشتم پیش از میلاد مسیح، برای بدست آوردن رنگ سفید کدر، اکسید روی را در لعاب های سربی خود به کار برده اند. این ماده در آجرهای لعابی شوش و تخت جمشید که در قرن پنجم پیش از میلاد ساخته شده ، وجود داشته است.

لعاب جدید رنگ کاملا سفید داشت، مصرف گل رس سفید را از بین برد. این تکنیک از ایران به سرعت به تمام کشورهای اسلامی تا اسپانیا گسترش یافت. در همین دوره پایه و اساس سفال های اسپانیایی - آفریقایی جزیره اسپانیایی مایورکا و سپس به ایتالیا آمد و به نام ماجولیکا معرفی شد. از ایتالیا به آلمان و هلند و انگلستان برده شد و در هلند و انگلستان به نام چینی دلفت (شهر هنر چینی سازی) معروف شد.

تنگ دو پوست ، لعاب فیروزه ای قلم مشکی ، قرن ششم ه.ق ، مربوط به دوره سلجوقی ، محل نگهداری از نسخه اصلی : موزه آبگینه و سفالینه های ایران

2) دوره میانه اسلام

سفالگری در دوره سلجوقی

در زمان سلجوقیان ( 1037 – 1147 میلادی ) ایران به یکپارچگی رسید و جهش چشمگیری در تمام هنرها، صنایع و علوم پدید آمد.

با اینکه سلجوقیان در اصل ترک بودند اما به روش زندگی ایرانی رو آوردند. سفالگری در این دوره عصر طلایی چینی سازی است. در این دوره حکاکی، برجسته کاری، شبکه سازی، قلمزنی رنگ زیر یا روی لعاب، مطلا کاری و میناکاری به کار گرفته شده و به نظر می رسد استاد سفالگر از هنر نقاشان و طراحان بهره مند بوده است. اوج تمدن و هنر سفال در ایران به دوره سلجوقی باز می گردد و لعاب زرین فام این دوره از شاهکارهای هنری محسوب می شود و از شهرت جهانی برخوردار است.

در این دوره تکنیکی برای ساخت یک ترکیب خمیر نرم اختراع شد که به کارگیری لعاب قلیائی را آسان می کرد. دانه های دُر کوهی و خمیر شیشه ای لعاب قلیایی را به خاک رس اضافه می کردند که پس از پختن رویه نیمه شفاف و سختی بدست می آمد. این ماده در قرن هجدهم در اروپا به عنوان خمیر نرم چینی شناخته شده بود.

برای بدست آوردن لعاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند. بدنه ظروف سبکتر شد و مشابه ظروف چینی سانگ وارداتی که بسیار مورد توجه بود، ساخته می شد. شهر ری، کاشان، جرجان (نام شهر قدیم) و نیشابور مهمترین مراکز تولید سفالینه بود. لعابهای دیگری که عموماً در لعاب های قلیایی به کار رفته عبارتنداز: فیروزه ای روشن، سبز روشن، یشمی، سرخ ارغوانی و زرد ملایم که اغلب آرایه زر هم به آن افزوده می شد.

ظرف زرین فام منقوش پلنگ ، قرن 12 میلادی ، هنر دوره سلجوقی

سفالگری در دوره ایلخانی

در سال های 1221 - 1220 میلادی، در پی حمله مغولان به ایران، مناطق وسیعی از این سرزمین بویژه شهر ری، نیشابور و جرجان به نابودی کشیده شد. شهر کاشان پس از ویرانی به سرعت بازسازی شد و تولید سفال ادامه یافت. ایلخان ها بزودی از بقیه حکام مغول مستثنی شدند و یک سلطنت مستقل در ایران نخست به پایتختی مراغه و سپس تبریز تشکیل دادند. آنها به اسلام گرویدند و زبان و فرهنگ و رسوم ایرانیان را پذیرفتند و در قرن 13 میلادی بازسازی و عمارت را آغاز کردند.

سفال لعاب فیروزه ای منقوش ، خط نسخ ، قرن 13 میلادی ، کاشان ، هنر دوره ایلخانی

سفالگری در دوره تیموری

حمله تیمور به ایران در سال 1393 میلادی موجب نابودی شهر های زیادی از جمله جرجان، اصفهان، شیراز و کرمان شد. برخی هنرمندان به سمرقند، پایتخت تیموری برده شدند. در دوره سلطنت شاهرخ (1447 - 1440 میلادی) دوره شکوفایی مجدد هنر ایرانی به ویژه معماری آغاز شد. اهمیت کمتری به هنر سفالکری داده شد و صنایع فلز و اسلحه سازی رونق گرفت. در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری، نفوذ هنر سفالگری دوره سلجوقی ادامه یافت که با ادامه دوره تیموری با رکود روبرو شد.

3) دوره متأخر اسلامی

سفالگری در دوره صفوی

در سال 1501، میلادی پس از 850 سال فرمانروایی بیگانگان، شاه اسماعیل سلطنت صفوی را بنیاد نهاد و در زمان شاه عباس بزرگ (1578 - 1620 میلادی) که خود صنعتکار و بازرگانی باهوش بود، استادان فن را جمع کرد و در اصفهان یا پیرامون آن جای داد و کارگاههای صنعتی بیشماری بنیاد نهاد.

در این دوران در واقع با رنسانس هنر سفالگری همراه بود و بسیاری از تکنیک های قدیمی دوباره به کار گرفته شد. شاه عباس خود علاقه زیادی به ظروف زیبای چینی داشت و نمونه های زیادی نیز جمع آوری نمود که این مجموعه در آرامگاه خانواده شیخ صفی در اردبیل نگهداری می شود.

بشقاب منقوش ، قرن 15 میلادی ، کرمان ، هنر دوره صفوی

شاه عباس 300 سفالگر چینی را برای آموزش به ایران دعوت کرد. رهبر این عده فردی بوده که با نام «من او هر» در داستانهای افسانه ای ایران از او یاد شده است.

در این دوران نه تنها هنر سفالگری احیا شد بلکه نوآوری های این دوره باعث شد که ظروف با ظرافت، سبکی و شفافیت نزدیک به کار چین ساخته شود و به عنوان سرآغاز شکوفایی هنر ایرانی - اسلامی تبدیل گردد.

بشقاب منقوش متعلق به قرن 18 میلادی ، اصفهان ، دوره صفوی

دوران پس از صفوی بدقت مورد بررسی قرار نگرفته است و اطلاعات قابل توجهی در دست نیست. با تغییر پایتخت از اصفهان به شیراز و سپس به تهران، هنرمندان نیز جابجا شدند. در قرن 19 و 20 میلادی هنرمندان سفالگر و کاشی کار بیشتر در زمینه هنر معماری و کاشی سازی فعالیت داشته اند تا سفالگری.

مراکز مهم سفالگرى در ایران امروز

سفالگری در لالجین همدان

لالجین یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان به دلیل برخورداری از خاک رسی مناسب به صورت یکی از مراکز عمده ساخت سفال و سرامیک ایران و جهان به شمار می رود و به عنوان مرکز تولید سفال و سرامیک خاور میانه شناخته شده است. سفالینه های لالجین شامل انواع ظروف تزئینی و مصرفی است.
سفالهای این منطقه بدون نقش و با لعاب یکدست به بازار عرضه می شود. از نظر خاک و نوع لعاب نسبتاً مرغوبتر از سایر نقاط ایران است. رنگ لعابهایی که در همدان ساخته می شود اغلب لاجوردی، آبی، سرمه ای، حنائی، زرد، سبز، فیروزه ای و قهوه ای است. سفالهای لالجین بیشتر چرخکار است اما کارهای قالبی به روشهای فشاری و دوغابی نیز انجام می شود و گاهی تزئینات به روش کنده، بریده و افزوده روی بدنه های خام انجام می شود.

سفالگری در میبد یزد

سفالگری در میبد با خاک سفید انجام می شود. سطوح سفال را با لایه ای از خاک سفید خالص تر که ترکیباتش در هر منطقه فرق می کند و به صورت دوغاب درمی آید، می پوشانند و سپس با رنگهای متنوع نقاشی می کنند و با لعاب شفاف بی رنگ پوشانیده و می پزند. نقوش روی سفالهای میبد اصطلاحاً خورشید خانم نامیده می شود و تصویر گلهای تزئینی و ماهی و پرنده نیز بکار می رود . تکنیک ساخت سفالهای میبد چرخکاری و همچنین ریخته گری دوغابی است.

سفالگری در کلپورگان

هنرسفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه سنگی و پیش از تاریخ می رسد. در شهر سوخته در 3200 سال پیش از میلاد تولید سفال بسیار چشمگیر بوده است. تولیدات سفالهای کلپورگان شباهت بسیاری به سفالهای به دست آمده از کاوشهای باستان شناسی در هزاره سوم پیش از میلاد دارد. شاید بارزترین وجه تمایز سفال کلپورگان با سایر موارد مشابه طریقه ساخت این سفال است که همچنان براساس الگوهای قدیمی و باستانی ساخته می شود. روش ساخت این نوع سفال، موسوم به روش لوله ای (فتیله ای) است. این سفال بدون لعاب و با نقوشی سیاه رنگ تزیین می شود. 
سفالگری در کلپورگان کار زنان است و مردان فقط کارهای سنگین مثل آوردن خاک از معادن و آماده کردن گل را انجام می دهند. کار ساختن سفال با دست انجام می گیرد و ندرتاً از چرخ دستی نیز کمک می گیرند.

سفالگری در شهوار میناب

تولید سفال در شهوار میناب به مرحله پیش از اختراع چرخ پایی تعلق دارد و یادآور شیوه تولید در دنیای باستان است. محصول کارگاه های سفالگری بومی این روستا ظرف های ذخیره آب است که جهله نامیده می شود. ساخت «جهله» با روش ساده چرخکاری است. شکل و طرح چرخهای سفالگری در شهوار مربوط به حدود 3000 سال قبل از میلاد است.

سفالگری در مند گناباد

ظروف مند گناباد که اکثراً بصورت قاب و قدح است دارای حاشیه های ساده روی لبه ظرف و نقوش کوچک پرنده و گل و برگ تزئینی در وسط آن است.همچنین در بسیاری از نمونه ها تمام سطح داخلی یا خارجی و یا هر دو را از نقوش پرنده و گل و برگ پر می کنند.

سفالگری در تبریز و زنوز

زنوز دارای یک نوع خاک سفید است. در این منطقه سرویس های زیبای غذاخوری، گلدان، پایه آباژور، شمعدان، سرویس چایخوری، قاب و قدح و مجسمه جانوران ساخته می شود. سفال های آن به دو صورت ساده و منقوش عرضه می گردد.

سفالگری در قم

در شهر قم مهره های فیروزه ای رنگ تولید می شود. این پیشه مهره سازی یکی از بازماندگان حقیقی صنعت سفالسازی 6000 ساله در این منطقه است. ساختن و سوراخ کردن مهره ها توسط کارگران جوان کارگاه انجام می شود. این مهره ها پس از خشک شدن در لعاب قلیایی اکسید مس فرو می برند که پس از پخت به رنگ فیروزه ای در می آیند .ساخت این مهره ها منحصرأ در قم انجام می شود.

سفالگری در مازندران

رنگ سفال های اخرایی منطقه مازندران بدلیل وجود ترکیبات آهن در گل این منطقه است. روش تولید با استفاده از چرخهای برقی و پایی انجام می شود. بیشتر ظروف در کلاگر محله جویبار به صورت شبکه بری (مشبک) تولید می شوند همچنین، تولید مکانیزه سفال سقف (بام پوش) انجام می شود. «کَلاگر» در زبان مازنی به معنی کوزه گر یا سفالگر می باشد و نام «کلاگر محله» نیز به همین دلیل است.

سفالگری در گیلان

در بیشتر نقاط گیلان سفالگری سنتی و بیشتر ظروف کاربردی ساخته می شود. مهمترین ظرف سفالی منطقه به نام (گمج) که در اندازه های یک مرغی و سه مرغی و همچنین به شکلهای دسته دار، درپوش دار و با لعابی سبز تولید می شود.

سفالگری در سمنان

استان سمنان یکی از مراکز سفالگری ایران محسوب می شود و سفالگران بسیاری در شهرهای سمنان، شاهرود، گرمسار و دامغان فعالیت می کنند. بیشتر آنها در شهرستان سمنان متمرکز هستند. روش کار آنان چرخکاری، قالبی (فشاری و دوغابی) و ساخت سفالهای دست ساز است.

سفالگری در ساوه

ساوه یکی از مراکز مهم سفالگری در دوره سلجوفیان بوده است. امروزه چند کارگاه سفالگری سنتی (چرخکاری) و قالبی، به تولید سفال در ساوه فعال هستند.

سفالگری در شهرضا

در شهرضا کاسه و بشقاب، سرویس چایخوری، گلدان، زیر سیگاری، شمعدان، لیوان و غیره تولید می شود. سفالهای این منطقه به صورت منقوش در سبک های متنوع است.

در ادامه به بررسی لعاب گلی و انواع آن می پردازیم:

لعاب گلی: در این نوع تزیین، ظرف ساخته شده از گل را که معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشک شدن در دوغابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری که داخل و خارج آن به طور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن، ظرف را به نقوش مورد نظر می آراستند. این نقوش معمولا ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می شد که در کف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می پوشاندند و به کوره می بردند. معمولا برای ظروف ساده یک رنگ، از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم به آن اضافه می شد، استفاده می کردند که این کار در یک مرحله انجام می شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق در می آمد. ظرف مزین به لعاب گلی معمولا در چهار گروه مطالعه می شود:

1) سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید

این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف سربی تزیین شده است. زمینه این ظروف کلا شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله ای کوتاه تزیین شده است. در اوایل قرن چهارم تزیینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب نقش پرندگان، گلهای مسبک به نوشته کوفی تزیینی اضافه می شود. از ویژگی های کلی تزیینات این نوع ظروف عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است در ظروف بزرگتر که لازم بود نوشته کوفی طولانی باشد، جملاتی نظیر دعای خیر، روایات، ضرب المثل، احادیث منسوب به حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزیین به کار می رفته است. در داخل بعضی از کاسه ها یا لگنهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود که به طرز بسیار زیبایی با نقش و نگار که تقلیدی از قلمزنیهای آثار فلزی است همراه شده است. در کاوشهای علمی مشترک موزه متروپولتین و مرکز باستان شناسی ایران که گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است، در شهر قدیم نیشابور نمونه هایی منحصر به فرد با نوشته های کوفی به دست آمده که به نام ظروف کتیبه ای معروف است. ظروف کتیبه دار مکشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند، عبدالله قوچانی در سال 1364 در کتابی به نام کتیبه های سفال نیشابور معرفی کرده است که در شناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی و مذهبی و اجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد.

2) سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید

سفال های رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است که کیمیاگران و تهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان، گلها، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده کرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبک (نقطه نشان) و نقشمایه های اسلیمی و تکرار حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها، بشقابها و پیاله های کوچک آبخوری رسم شده است.

در میان مراکز ساخت این نوع ظروف، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور کلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال در جرجان کشف شده و محققان آنجا را مراکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند. در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات و ابتکارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میکامی، استاد دانشگاه توکیو، این امور را تایید کرده است.

3) سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین فام اولیه

این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد، با مجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی حتصی به حالت زرین فام یا طلایی داشت. شکل این ظروف معمولا کاسه و نقوش آنها گلهای تزیینی همراه با نوشته های کوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم درتکامل نقوش و نوع خط و تفکیک رنگ است که در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط کوفی از خط نسخ و فارسی دری و پرتره های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود. سفالینه های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر درنیشابور، جرجان، اصطخر و شوش به دست آمده است.

4) سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد

این نوع سفالینه ها که در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لکه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تکنیک لعاب پاشیده دانست که در جای خود از آن بحث خواهد شد. تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزیین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید کاشی برای تزیینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور کلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است که به ترتیب از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزیین کم شروع شده و بتدریج کتیبه کوفی تمام سطح ظرف را پر می کند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یابد و قرن پنجم با سفال نقش کنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد.

---

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

---

منابع

• سفال ایران: از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر / لیلا رفیعی / تهران 1378
• باستان شناس و هنر پیش از تاریخ ایران / صادق ملک شهمیرزادی / انتشارات مارلیک
• موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی / دکتر محمدصادق محفوظی / 1389