سبد خرید شما خالی است
قطاعی (کاغذ بُری)
قطاعی (کاغذ بُری)
اشتراک گذاری
نظر کاربران
تعریف
«قطاعی» یا کاغذ بُری یکی از رشته های ظریف و زیبای صنایع دستی به شمار می رود که در آن هنرمند پس از طراحی بر روی کاغذی ساده یا رنگین ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص که به آن شفره می گویند از میان کاغذ در آورده و آن را بر زمینه ای به رنگ دیگر می چسباند.
معادل قطاعی در زبان انگلیسی Paper cutting است ؛ اما با اصطلاحات Paper cuts ، Decoupe work نیز معادل سازی شده است.
«قطعه» در لغت به معنی پاره ای یا تکه ای از چیزی می باشد و در ادبیات قطعه به شعری گفته می شود که از 2 تا 12 و گاه 20 بیت یا بیشتر یر یک وزن و قافیه همچون قصیده (به جز مصراع نخستین) تشکیل شده باشد و به این دلیل آن را قطعه می نامند که گویی پاره شعری است که آن را از میان قصیده یا غزلی برداشته اند. در این رابطه به شعری از مسعود سعد سلمان اشاره می کنیم:
نکته ای رانده ام که تالیفی است قطعه ای گفتن که دیوانی است
اما در خوشنویسی قطعه به معنی قالبی خاص می باشد. در واقع تابلوی خطی می باشد که خوشنویس برای تزئین آن را می نگارد و از فرم های کلاسیک فاصله می گیرد.
از آنجا که در هنر قطاعی ، هنرمند با قطع کردن و بریدن کاغذ سر و کار دارد به او «قاطع» یا «قطیع» می گفتند. عده‌ای از تذهیب کاران و كتاب‌سازان كه به اين فن تسلط داشتند به اين نام خوانده می شدند و يا خود را به آن منسوب می داشتند، مانند مولانا قاطعی مجلد.
«آصفی هروی» در یکی از اشعار خود به این هنر چنين اشاره کرده است :
خطی كه يار تراشيده نو برون آمد شد آصفی پیِ قطع تو جهت قاطع
نقوش کاربردی
بیشتر نقوش جانوران و پرندگان ، گل و برگ ها ، نقوش هندسی و خطوط زیبا. البته این هنر در ایران بیشتر در زمینه خوشنویسی رواج داشته است.
قطاعی (کاغذبری)
خوشنویسی قطاعی (کاغذبری)
ابزار کار
کاغذ ساده یا رنگی ، قیچی ، «شفره» یا کارد و گزن‌های ویژه پوست بُری ، قلم‌های فلزی گوناگون ، پیش تخته و مقوا.
تاریخچه
آغاز پیدایش این هنر را به چین نسبت می دهند اما عده ای بر این گمانند که این هنر در دوره مملوک ها در مصر و سوریه به وجود آمده است. سابقه این هنر در ایران به دوره تیموریان باز می گردد.
بسیاری معتقدند که هنر قطاعی پس از سال 1500 میلادی به کمال رسید و شکوفا شد.
در کتاب تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی در رابطه با هنر قطاعی چنین آمده است : «هنر قطاعی یا بریدن و خالی کردن بخشی از وسط کاغذ در جهان اسلام پیشینه ای بس طولانی دارد. این هنر از ملیله دوزی به چرم و کاغذ برای تزیین پوشه داخل کتب دست نویس تیموریان ایران در قرن 9 ه.ق نشات گرفت. پس از آن خوشنویسان این فن را به کار بستند.»
در رابطه با سرچشمه های پيدايش اين هنر نظریه های گوناگونی وجود دارد : برخی بر این عقیده اند که این هنراز ساختن فيگورها و صورتک های چرمی و مقوايی هنر «سايه‌بازی» نشات گرفت و چون پيشينه اين هنر نمايشی در ايران پيشتر از كاغذبری است، از این رو آغاز می توان تاريخ این دو هنر را با هم يكسان دانست. برخی دیگر چنین می پندارند که هنر قطاعی ابتدا در میان سازندگان جلدهای «سوخت» پدید آمد و سپس هنری مستقل شد.
نظریه دیگری که در این باب مطرح است این است که كاغذ بری از هنرديگری به وجود نيامده و به عنوان هنری مستقل از کشور ديگری وارد ایران شده است و چون قدمت اين هنر در كشور چين بسيار بیشتر از قدمت آن در ايران است و همچنین رابطه تاريخی ايرانی ها و چينی ها در سده هفتم ه.ق ، می توان چنین نتیجه گرفت که احتمالا اين هنر از چین به ايران وراد شده و رواج پیدا کرده است.
بسیاری از منابع فارسی و ایرانی اختراع خط بری را به دوران سلطان حسین بایقرا (912-878 ه.ق) نسبت می دهند ولی بی شک این هنر قدمتی بیشتر دارد.
کاغذ بُران بنام
«شيخ عبدالله كاتب هروی» از نخستين هنرمندان قطاعی در ایران است و گویی سرسلسله كاغذبران ايران به شمار می آيد چرا که پيش از سده نهم هجری در هیچ نوشته و كتابی اسمی از «قطاعی» و «قطاعان» در ايران به ميان نيامده است.
- سده دهم ه.ق
«ميرقاسم مذهب» از قطاعان ایرانی در این سده است كه گفته شده به هندوستان رفته و به دربار همايون و اكبر پيوسته است. از وی قطعه ای نفیس و زيبا به جا مانده كه در آن «حضرت علی(ع) را در پيكر شيری كه از تركيب و نگارش واژه‌های «ناد عليا مظهرالعجايب، تجده عونا لک فی النوائب، كل هم و غم سينجعلی بولايتک يا علی يا علی يا علی» پديد آورده و با استادی تمام بريده است. از این اثر هم اکنون در مجموعه «هانس‌كرائوس» نگهداری میشود.
نمونه ديگری به همان شكل و شيوه و آرايش پيكره شير قبلی ، از مرقعی درمجموعه كتابخانه دانشكده ادبيات استانبول موجود است كه متعلق به «علی قاطع» می باشد و از نظر آرايش و تذهيب و جدول‌كشی ازشاهكارهای آغاز دوران صفوی به شمار می رود.
- سده یازدهم ه.ق
«بنياد تبريزی» و «عليرضا تبريزی» از خوشنويسان و كاغذبران این سده به شمار می روند. از آثار علیرضا تبریزی می توان نمونه ای قطاعی اشاره کرد که در هشت سطر از كاغذ نخودی رنگ ، بريده و به روی كاغذ فستقی چسبانده شده و ميان سطرها طلا اندازی گرديده است. از اين قطعه در موزه هنرهای تزئينی تهران نگهداری میشود.
- سده سیزدهم ه.ق
«میرزا محمدعلی قوچانی» متخلص به «سکوتی‌خراسانی» که بعدها به «سنگلاخ» معروف شد، از کاغذبران بنام این سده به شمار می رود. «میرزا محمد حسین یزدی» از دیگر کاغذبران چیره‌دست این سده است. قطعه‌ای از بریده‌های او عبارت است از بته جقه‌ای از کاغذ سفید که در میان آن سوره قدر و سوره «فتح» بریده شده و دور جقه یا گل و بته آرایش یافته و در زمینه آبی فیروزه‌ای چسبانیده شده و چنین رقم خورده‌است : «عمل محمدحسین یزدی سنه ۱۲۷۲» این اثر در مجموعه مهندس «عباس فردا» نگهداری می شود.
از این هنرمند قطعه دیگری از سوره توحید به قلم رقاع از کاغذ سفید رنگ در زمینه مشکی که فاصله حروف و حاشیه آن با گل و برگ‌های ظریف آرایش یافته است که تاریخ آن ۱۲۷۹ ه.ق است و مهر قاطع با عبارت «نور چشم محمد حسین» در دو جای آن زده شده است. از این قطعه در مجموعه کریم زاده تبریزی نگهداری می شود.
- سده چهاردهم ه.ق
«ابراهیم نامی» از کاغذبران سال‌های نخست این سده می باشد. قطعه‌ای درشت از بریده‌های او که ترکیبی از «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و «یا علی مدد» و «الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین» با رقم و تاریخ «ابراهیم ۱۳۰۹» که چندان هم استادانه بریده نشده است، در مجموعه‌ای خصوصی در تهران نگاهداری میشود.
«محمد مهدی شریف شریعتمداری» از دیگر کتیبه‌نگاران و کاغذبران چیره دست این سده به شمار می رود.
در آن سال ها در میان کاغذ بران برای نشان دادن مهارت های خود مسابقاتی برگزار می شد که ضمن سرودن اشعار ، باید آن را کاغذبری کرده و در زمینه‌ای می‌چسباندند و با نظر داوران برنده و شاید پاداش و جایزه‌ای نیز دریافت می‌کردند. «میرزا احمد تهرانی» از کاغذ بُران شناخته شده سده چهاردهم است که چنین مسابقه ای را انجام داده و قصیده ای سروده، بریده و چسبانیده بود. ایشان قطعه بریده رقم‌داری از کاغذ سیاه رنگ به خط نستعلیق مرکب از نام‌های «الله ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین» دارد که از ترکیب نام ها ، چهره ای پدید آورده است. این قطعه در مجموعه ای خصوصی در تهران نگهداری میشود.
موارد مصرف
به دلیل چشم نوازی این آثار در برخی از کتاب‌های دست نوشت ، چند برگ از آغاز و پایان کتاب را به جای شمسه ، ترنج ، سرلوح و خاتمه با بریده‌هایی از کاغذهای رنگین می‌آراستند ؛ همانند یک جلد از قرآن کریم که همه حرف‌ها ، آیه‌ها و سوره‌هایش از کاغذ بریده و بر زمینه سرخ‌رنگی چسبانیده شده، در کتابخانه سرکاری رامپور هندوستان نگاهداری میشود.
همچنین برخی از دعاها، حدیث‌ها، کلمات قصار، شعرهای پندآموز، اسامی پیامبران و امامان را برای پیش دیده داشتن و تبرک ، قطعه کرده و از دیوار اتاق‌ها می‌آویختند و یا آن‌ها را در مرقع‌ها[1] صحافی کرده، نگاه می‌داشتند.
مراکز تولید
از نمونه‌ها و نام‌های كاغذبران مشخص است كه اين هنر در شهرهای هرات ، تبريز و شيراز بيش از جاهای ديگر ايران رواج داشته است.
زوال هنر قطاعی
با وجود این گذشته درخشان ، متاسفانه این هنر در ایران منسوخ شد. به این دلیل که از همان آغاز در مقایسه با هنرهای دیگر ، به این هنر چندان توجه نشد ؛ چرا که هنر کاغذبری را همچون بازی ای کودکانه یا در رده هنرهای دستی توده مردم می شمردند و بزرگان و هنرشناسان زمان ، آنچنان که باید از این هنر پشتیبانی و حمایت نکردند.
این هنر در برخی از کشورهای اروپایی همچون لهستان و سوئیس با وجود قدمت کم بسیار رونق دارد و حتی در لهستان به عنوان هنر ملی شناخته می شود.
پانویس
1. مُرَقَّع : به مجموعه‌ای متصل به هم از قطعات مختلف هنری شامل انواع آثار خوشنویسی و نقاشی گفته میشود.
تحقیق و گردآوری:
گروه کارشناسی ایران آنتیک
www.iranantiq.com
منابع
- هنر کاغذبری در ایران (قطاعی) / یحیی ذکاء / مجموعه هنر / تهران / سال 1379
- هنر قلم : تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی / نوشته : ف.نبیل صفوت / ترجمه : پیام بهتاش / انتشارات کارنگ /تهران / سال 1379
- قطاعی و قطعه / علیرضا هاشمی نژاد / مجله مطالعات ایرانی / پاییز 1384 / شماره 8
- قطاعی ، هنری در خدمت آرایش قرآن / فریده مجیدی خامنه / مجله گلستان قرآن / مرداد 1380 / شماره 74
نظر کاربران
ارسال نظر
