تسبیح

«تسبیح» در لغت به معنی سبحان الله گفتن و خدا را به نیکی یاد کردن می باشد. آنچه امروز تسبیح نامیده می شود «سُبحه» است و در اصطلاحی غلط ، به مهره های به رشته کشیده می گویند که برای شمارش عدد تسبیحات و تحمیدات و تکبیرات به کار می رود.

در شعر و ادب فارسی  ، شاعران بسیاری واژه تسبیح را در اشعار خود به کار بردند چنانکه حافظ گوید :

تویی آن گوهر پاکیزه که در عالم قدس              ذکر خیر تو بود حاصل تسبیح ملک

در شعری  از قائم مقام ثانی واژه تسبیح به میان آمده است :

زاهد چه بلائی تو که این دانه تسبیح                 از دست تو سوراخ به سوراخ گریزد

تسبیح

تاریخچه

انسان های اولیه مهره هایی از جنس های مختلفی (اغلب شیشه ای) را برای زینت به گردن می آویختند. اما به طور کلی ، تسبیح از دوران مسیحیت پدیدار گشته است. آن ها تسبیح های بلندی که در انتهای آن صلیب بود به گردن می آویختند. کشیش های نسطورین^[1] که در شرق می زیستند و بعضی از کاتولیک ها از آن برای ذکر اوراد استفاده کردند.اما پروتستان ها هیچوقت برای ذکر از تسبیح استفاده نکردند ، حتی آن را برای این منظور منفور می دانند و بطور کلی کسانی را که از تسبیح به منظور امور دینی استفاده می کردند به اوهام پرستی و خرافات متهم کرده اند.

تسبیح در اسلام نیز از زمان پیغمبر (ص) پدید آمده و به منظور دینی به کار گرفته شد تا اینکه کم کم به صورت تفننی فعلی در آمد. قدیمی ترین تسبیح پیدا شده مربوط به 4000 سال پیش با دانه هایی شیشه ای می باشد.

در مورد پیدایش تسبیح در اسلام داستانی نقل شده است. معروف است پیامبر (ص) به حضرت زهرا فرمود که سی و چهار بار سبحان الله گفتن در پایان هر نماز ثوابی بزرگ خواهد داشت ، حضرت زهرا نخی سبز رنگ (گویا به همین علت است که انتخاب نخ سبز رنگ را برای تسبیح نماز مستحب می دانند) را سی و چهار بار گره زد و از آن برای شمارش سبحان الله گفتن استفاده کرد. بعدها نیز از خاک مزار حضرت حمزه دانه هایی درست کردند و تسبیح به صورت تبرک و به شکل امروزی در آمد.

انواع تسبیح

تسبیح ها دارای انواع متنوعی هستند و از لحاظ ساختمان ، نوع شکل و جنس و تعداد دانه ، طرز ساخت و نوع کار ، کشورهای سازنده ، طبقه بندی و مورد بررسی قرار می گیرند.

• ساختمان

منگوله سر تسبیح : در تسبیح های گران قیمت منگوله ها با سنگ های قیمتی و یا منجوق هایی از جنس خود تسبیح بافته می شوند. خود منگوله نیز معمولا زربفت است. سر تسبیح ها معمولا دارای یک منگوله است ولی گاهی سر تسبیح های گران قیمت دارای دو منگوله هستند که از یک رشته منشعب می شوند.

شیخک: شیخک ها از دانه های خود تسبیح به مراتب بزرگترند و معمولا از جنس خود دانه های تسبیح می باشند. تسبیح های دو شیخکی به ندرت یافت می شوند.

دانه ها : قسمت اصلی تسبیح را تشکیل می دهند. در ادامه به شرح آن می پردازیم.

عدسک : در تسبیح دو عدد عدسک به کار می رود و آن را به سه قسمت اصلی تقسیم می کند. جنس آن ها از جنس خود دانه های تسبیح و همانطور که از اسمشان مشخص است به شکل دانه های عدس می باشند (در بعضی تسبیح ها به شکل خود دانه های تسبیح اما بسیار ریز می باشند.)

معرفی ساختمان و اجزای تسبیح

• طرز ساخت

تراش و برش : برای ساخت دانه بعضی تسبیح ها از سنگ های قیمتی و گاهی از صدف و استخوان و چوب استفاده می کنند که برای ساخت دانه باید آن ها را تراش دهند.

 قالب گیری : چنانچه پیشتر اشاره شد اغلب تسبیح ها از خاک اماکن متبرکه تهیه می شوند و دانه های تسبیح به شیوه ریخته گری و قالب گیری می سازند.

• جنس دانه

جنس دانه به دو بخش دریایی و زمینی تقسیم می شود:

دریایی : جنس دانه ها منشأ دریایی دارد و برای ساخت باید تراش داده شوند. برای ساخت این تسبیح ها از سنگ ها و گیاهانی همچون مرجان استفاده می کنند.

زمینی : جنس دانه ها منشأ زمینی دارند و خود به چهار دسته تقسیم می شوند:

1. گیاهان : از چوب درختانی سخت و خوشبو (همچون یُسر) دانه های تسبیح را تراش می دهند. از صمغ درختان نیز تسبیح هایی می سازند که به تسبیح های بلورین معروفند. همچنین به آنها تسبیح های کهربایی گفته می شود ؛ این تسبیح ها در اثر مالش و گرداندن در دست، در خود الکتریسیته ذخیره کرده و خاصیت جذب و دفع چیزهای بسیار سبک را پیدا می کند. این تسبیح ها بر دو نوعند : یک نوع آتشگیرند و به آن ها بارقه می گویند و نوع دیگر آتشگیر نیستند و به آب حیات معروف می باشند.
2. خاک و فلزات : از خاک قبور اماکن متبرکه تسبیح درست می کنند. معمولاً برای استحکام بیشتر، براده های ریز فلزات را به خاک می افزایند. از خود فلزات نیز تسبیح هایی به سبک قالب گیری و تراش می سازند.
3. حیوانات : از استخوان حیوانات مانند عاج فیل و استخوان شتر و همچنین از شاخ بعضی از حیوانات مخصوصاً شاخ گوزن که گرانقیمت تر می باشد دانه های تسبیح را تراش می دهند.
4. سنگ : از سنگ های قیمتی همچون عقیق ، یشم ، شبق ، یاقوت و زمرد تسبیح هایی ساخته می شود نیز تهیه می شود.

تسبیح از جنس کهربا

تسبیح از جنس استخوان شتر

• شکل دانه

دوکی : این شکل معمولا به شیوه تراش ساخته میشود.

خرمایی یا سنجدی : این تسبیح ها دانه هایی به شکل دانه های سنجد یا خرما دارند ، اغلب از چوب و بسیار درشت ساخته می شوند.

کروی : این دانه های گرد و مدور به شیوه ریخته گری تهیه می شوند.

• تعداد دانه ها

تسیبح 25 دانه ای : این تسبیح به «چهار یکه» معروف است و بیشتر جنبه تفننی پیدا کرده است. جنس دانه های آن از کائوچو و یا چوب های سخت بوده و نسبت به سایر تسبیح ها دارای دانه های درشت تری می باشد.

تسبیح سی و چهار دانه ای : تسبیح اصلی می باشد چرا که تسبیح اولیه برای شمارش 34 سبحان الله بکار می رفته است. جنس دانه های آن اغلب از خاک قبرهای اماکن متبرکه است که با قالب گیری ساخته می شود.

تسبیح صد دانه ای : تسبیح فعلی است و به وسیله دو عدسک به سه قسمت تقسیم می شود. دو قسمت دارای 33 دانه است که در وسط آن ها یک قسمت با 34 دانه قرار دارد. یک قسمت برای تحمید (حمد گفتن) ، قسمت وسط برای تسبیح (سبحان الله گفتن) و دیگری برای تکبیر (الله اکبر گفتن) و یا لا الله الا الله گفتن به کار می رود.

تسبیح هزار دانه ای : به تسبیح ذکر معروف است و اهل ذکر و مخصوصا دراویش از آن برای ذکر استفاده می کنند. جنس دانه های این تسبیح نیز همانند تسبیح های 100 دانه ای و 34 دانه ای از خاک قبور اماکن متبرکه می باشد.
شیخ اجل ، سعدی شیرازی در یکی از اشعار خود از تسبیح هزار دانه سخن به میان آورده است :

ای طبل بلند بانگ و در باطن هیچ       بی توشه چه تدبیر کنی وقت بسیچ
روی طمع از خلـق بپـیـچ ار مردی        تسـبیح هزار دانه بر دسـت مپـیـچ

• کشورهای سازنده

ایران : از مراکز تولید تسبیح در ایران می توان از شهرهای زیر نام برد:

• کرمانشاه : این شهر از لحاظ به عمل آوردن گِل تسبیح سر آمد سایر شهرهای ایران بوده و تسبیح های بسیار خوبی در این شهر ساخته می شده است.
• مشهد : به دلیل وجود زائرین و تقاضای زیاد برای خرید تسبیح ، تسبیح سازی در این شهر نسبت به سایر شهرها از رواج بیشتری برخوردار است اما با این حال ، تسبیح ها از کیفیت خوبی برخوردار نبوده و شکننده می باشند چرا که گِل آن را خوب به عمل نمی آورد.
• جوین : تسبیح های جوین از کیفیت بسیار بالایی برخوردار بوده و به تسبیح های علیمرادی معروفند.

آلمان : در این کشور تسبیح هایی از صمغ درخت سندل و چوب درخت یُسر درست می کنند.

سندلوس چیست؟ صمغ نوعی درخت به نام سندل بوده است که برای ساخت دانه های تسبیح کاربرد داشته است و بسیار گران قیمت می باشد. امروزه به جای سندلوس از باکالیت [2] برای تولید تسبیح استفاده می شود که یک ماده شیمیایی و ارزان قیمت نسبت به سندلوس است.

یُسر چیست؟ گونه گیاهی دریایی است که در آبهای گرم دریای احمر و نزدیک کشورهای عربستان و مصر رشد می کند. تسبیح ساخته شده از چوب یسر سواحل عربستان را یسر مکاوی یا یسر مکی یا یسر حجاز و همچنین تسبیح های بدست آمده از یسر سواحل مصر را یسر مصری می نامند. همچنین در دیگر کشورها یسر را مرجان دریایی میدانند و مرجان سیاه می نامند.

باکالیت کاتالین سندلوس

چین : تسبیح های چینی بیشتر فلزی (آهن ، نقره و طلا ) می باشند. همچنین از خاک رس نیز تسبیح هایی درست کرده و روی آن ها را مینا کاری می کنند که از لحاظ هنری بسیار با ارزش بوده و از ابتکارات هنری چینی ها به شمار می رود.

ترکیه : در استانبول تسبیح هایی از استخوان (اغلب از عاج و شاخ و شیر ماهی) می ساختند که بسیار خوش تراش و گرانقیمت بوده اند. تمام تسبیح های ساخت ترکیه به تسبیح های استخوانی معروف می باشند.

هندوستان : در این کشور اغلب تسبیح های چوبی درست کرده و برای این کار از چوب درختان سندل و آبنوس استفاده می کنند. تسبیح هایی از جنس عقیق نیز در این کشور ساخته می شود که بسیار خوش تراش می باشند.

یمن : در این کشور تسبیح هایی از عقیق ساخته می شود که بسیار عالی و خوشتراش هستند و به تسبیح های یمانی معروف می باشند.

افغانستان : تسبیح های معروف به شاه مقصود در این کشور تهیه می شود. این تسبیح ها به تسبیح های پادزهری نیز معروف می باشند زیرا سنگ آن  خاصیت زهرکشی دارد. معمولا به رنگ سبز روشن است ؛ رنگ های سفید و قرمز آن به ندرت یافت می شوند.

تسبیح شاه مقصود

مرغوبیت

به طور کلی از جور بودن و یکدست بودن دانه ها می توان به مرغوبیت تسبیح پی برد. به عنوان مثال تسبیح های مرغوب شاه مقصود رنگ های یکنواختی دارند و نوع نا مرغوب آن ها دارای رگه و لکه می باشد. مرغوبیت تسبیح های استخوانی به تراش خوب و دانه های یک اندازه می باشد. تسبیح های گلی و ریخته گری شده گرانقیمت نیز به دو دسته معروف : «کار عبدالله» و «کار سید» تقسیم می شوند. بعضی تسبیح های کار عبدالله را بهتر می دانند. مرغوبیت این تسبیح ها به دوام و قرص بودن آن بستگی دارد که به وسیله مخلوط کردن گِل تسبیح با براده های بعضی فلزات (مخصوصاً در تسبیح های گلی گرانقیمت از براده های طلا استفاده می کنند) و خوب به عمل آوردن گل ایجاد می گردد.
تسبیح هایی هم هست که به تسبیح های نقره کوب معروفند ؛ جنس دانه های آن از چوب یُسراست و بر روی آن از میخ های کوچک نقره برای زینت استفاده کرده اند. مرغوبیت این تسبیح ها به جنس نقره نیز بستگی دارد.

تسبیح نقره کوب (یُسر)

پانویس

1. نِسطوری : یا نِستوری شاخه‌ای از مسیحیت است که مبانی آن نخستین بار توسط نسطوریوس مطرح شد. نسطوری ها بر این باورند که در عیسی مسیح دو شخص و دو طبیعت وجود داشت : طبیعت آدمی «عیسی» و طبیعت الهی، پسر خدا یا لوگوس.

2. فنل فرمالدئید (کاتالین و باکلیت) : اولین پلاستیک ساخت بشر است که نوعی رزین شیمیایی می باشد. کاتالین و باکالیت در واقع برندهای تجاری برای رزین فنول فرمالدئید می باشند. کاتالین در برابر آتش مقاوم نبوده و نرم می شود و مناسب ساخت دانه های دایره ای ماننده تسبیح و مهره های بازی ماهجونگ و دومینو کاربرد دارد. باکلیت بدیل نسوز بودن برای استفاده در صنایع و همچنین جواهرسازی کاربرد دارد.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن / علی اکبر علایی / مجله مردم و هنر / سال 1343 / شماره 28