رباب

«رباب» یکی از سازهای زهی-زخمه ای می باشد و با مضرابی به نام «ناخنک» یا «شهباز» نواخته می شود. از سازهای باستانی ایرانی است و خاستگاه آن آریانای کهن، خراسان دوره اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان می باشد. متاسفانه این ساز در ایران به دست فراموشی سپرده شد اما در موسیقی افغانستان سازی بسیار محبوب و پرطرفدار است.

نام پارسی آن «رواده» است ؛ چنانچه در لغتنامه دهخدا آمده است : «...در رساله معربات مسطور است که رباب معرب رَواده است و معنی رواده آواز حزین دارنده است چه رواد به معنی آواز حزین است و «ه» برای نسبت ، و در سراج نوشته که رباب بفتح مصری رباب بضم است. یکی از آلات مهتزه است از ذوات الاوتار و شارشک همان است و آن مانند طنبوری بزرگ است با دسته کوتاه ، و بجای تخته پوست بر روی آن کشیده می شود و چهار تار دارد.»

در جایی دیگر چنین آمده است که نام ساز رباب در واقع مخفف « روح باب » است و « گشاینده روح » معنی می دهد. ابونصر فارابی در کتاب موسیقی الکبیر خود از این ساز با نام رباب الشاعر یاد می کند.

در کتاب النجاه اثر ابن سینا در رابطه با موسیقی سخن به میان آمده است. ابو عبید جوزجانی شاگرد وی این کتاب را ترجمه کرده و دانشنامه علایی نام نهاده است. ابن سینا در این کتاب به مطالعه بر روی ساز رباب پرداخته ، فواصلی که در ایران قدیم رواج داشته و به تدریج به دست فراموشی سپرده شده را بررسی کرده و درصدد احیای آن بر می آید.

عکسی قدیمی از نوازنده افغانی ساز رباب

اجزای رباب

• کاسه

کاسه ای تو خالی و بزرگ است که بر دهانه آن پوست کشیده می شود. در دو طرف بالای این کاسه دو فرو رفتگی وجود دارد که باعث می شود کاسه دو قسمتی جلوه کند. در برخی رباب ها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر ، بین کاسه و سینه ایجاد می شوند.

• سینه

سینه جعبه ای تو خالی و تقریبا مثلثی شکل ، به طول تقریبی کاسه ساز است که از یک طرف ، هم عرض کاسه در محل اتصال و از یک طرف ، هم عرض دسته در محل اتصال به سر پنجه است. سطح آن با صفحه ای چوبی که تراش نازکی خورده پوشیده شده است. در سطح جانبی آن که هنگام نواختن در بالا قرار می گیرد ، هفت گوشی تعبیه شده که سیم های تقویت کننده صدای ساز به دور آن ها پیچیده می شوند. در سطح جانبی دیگر آن پنجره ای دایره ای شکل ساخته می شود.

• دسته

دسته این ساز کوتاه و در ادامه چوب سینه است که به صورت هرم به سرپنجه می رسد. حدود ده «دستان» بر آن بسته می شود و غالبا تزئیناتی با استخوان بر روی آن دیده می شود

• جعبه گوشی

جعبه کوچک تو خالیست که در ابتدای طول دسته قرار می گیرد و محل قرار گرفتن یک سر سیم های اصلی و گوشی ها می باشد. کمی متمایل به عقب ساخته می شود و به تعداد سیم های ساز ، شش گوشی (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارد.

• شیطانک

قطعه ایست که بین دسته و جعبه گوشی قرار می گیرد و سیم ها برای بسته شدن به گوشی ها باید از درون شیارهای کم عمق آن عبور کنند.

• خرک

قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی 6 سانتی متر است که روی پوست ساز قرار می گیرد و سیم ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کند. 

• سیم گیر

قطعه ایست کوچک و معمولا فلزی که در انتهای بدنه کاسه نصب شده و انتهای سیم ها به آن بسته می شود.

• سیم

رباب دارای شش سیم یا به عبارتی سه سیم جفتی است که سیم های جفت با یکدیگر هم صوت کوک می شوند. در قدیم سیم های این ساز از روده ساخته می شد در حالی که امروز از نخ نایلون تهیه می شود و سیم بم آن روکشی فلزی دارد. 

رباب نوازی

انواع رباب

رباب در سه اندازه مختلف ساخته شده است :

• رباب بزرگ یا شاه رباب / Shahrubab
• رباب میانه یا رباب
• رباب کوچک یا زیلچه / Zeleche

همچنین این ساز در شکل های متنوعی نیز ساخته شده است :

• رباب با کاسه مربعی شکل
• رباب با کاسه استوانه ای
• رباب با کاسه کشتی یا کشکول
• رباب با کاسه گلابی شکل
• رباب با کاسه کروی شبیه به کمانچه
• رباب با کاسه ای شبیه سه تار یا تنبور کنونی
• رباب با کاسه ای بیضی

با توجه به تغییرات ایجاد شده در این ساز باید گفت که رباب ، امروزه تنها شکل ظاهری خود را حفظ کرده و از سونوریته (صدادهی) شیرین خود و آنچه در سنت مردم آن دیار وجود دارد به دور است. اما با همه این اوصاف از نظر هویت ، سازی ملی یا قومی نامیده می شود.

انواع ساز رباب

سازندگان بنام

از سازندگان معروف این ساز می توان از استاد حسین قلمی ، عیسی قادرب ، برادران محمدی و استاد قنبری مهر می توان نام برد. استاد قنبری مهر در زمینه ساخت این ساز ابداعات بسیار موثری را به ثمر رسانده است ؛ از جمله طراحی رباب با وسعت صدایی با دو اکتاو بیشتر ، طراحی سرپنجه (جعبه گوشی) جدید برای سهولت در کوک و همچنین ساخت آن در دو سایز سوپرانو و آلتو.

از مراحل ساخت ساز رباب

نوازندگان بنام

از نوازندگان رباب در افغانستان می توان به محمد رحیم خوشنواز ، قریشی و در ایران می توان به بیژن کامکار و سعید اشتری اشاره کرد.

بیژن کامکار ، نوازنده رباب

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393 
• ققنوس نهم / مجله مقام موسیقایی / سال 1383 / شماره 30
• موسیقی در ایران : موسیقی ایران و خاورمیانه در تقابل با فرهنگ غربی / ژان دورینگ / ترجمه آزاده دانش نیا / سال 1378 / شماره 5