:: مزایده شماره ۸۶ :: اینجا ضربه بزنید

قفل و کلید

درباره قفل و کلید


از زمانی که بشر به فکر حفاظت از دارایی ها و اموالش افتاد به ساخت قفل اقدام کرد. قفل و قفل سازی ، همواره در طول تاریخ مورد توجه صنعتگران بوده و هست.
قفل ها صرفا به جهت حفظ امنیت و مالکیت ابداع شده بودند به همین جهت در ابتدا بسیار ساده ساخته می شدند اما بعدها حس زیبایی شناسی انسان باعث شد تا این قفل ها به صورت وسایلی کاربردی - تزیینی ساخته شوند. برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و ابزار و وسایل قفل سازی و شیوه ساخت آن به لینک زیر مراجعه کنید :

قفل سازی - صنایع دستی

قفل آنتیک ایرانی

انواع قفل های ایرانی

وولف در کتاب «صنایع دستی کهن ایران» قفل های ایران را از لحاظ فنی و صنعتی به دو دسته تقسیم بندی کرده است :

  • قفل های ثابتِ در (کلیدون خانه)
  1. قفل رومی یا کلون دان : قفل کلون چوبی محکمی است که داخل بدنه قفل قرار گرفته است. بدنه قفل نیز با گل میخ های آهنی دست ساز به یک لنگه در وصل می شود.
  2. قفل فنر پخش شو (فنر پیچ) : این قفل از جعبه آهنی با دو فنر قوی که سرآن ها از جعبه بیرون آمده تشکیل شده است. این فنرها دو طرف قلاب مادگی را می گیرد. کلید آن دارای دو زبانه و به اندازه ای است که وقتی در قفل میچرخد فنر را از هم باز کرده از مادگی جدا می کند و در باز می شود. اگر یک طرف این زبانه ها کوچک باشد ،  فنرها به اندازه کافی از هم باز نمی شود و اگر زیاد بزرگ باشد ، داخل سوراخ کلید نمی شود.
  3. قفل کلون : از لحاظ ساخت جزو کهن ترین قفل هاست و در تمام ایران یافت می شود. کلید این قفل ها با قدمت 200 سال ق.م در خرابه های خورس آباد نزدیک شهر باستانی نینوا پیدا شده است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک آن ، وقتی قفل بسته می شود روی آن می افتد و ضامن آن می گردد. برای باز کردن در ، کلید را از کلیدخور که شکافی در داخل بدنه قفل است وارد می کنند ؛ پره ها یا برجستگی های روی کلید نظیر بریدگی های روی کلون است. کلید بلند شده و شیطانک را بالا می برد ؛ وقتی کلید کشیده می شود قفل به عقب می رود و با تغییرات زیادی که در تعداد شیطانک ها و موقعیت آن ها داده شده است ، قفل باز می شود.کلون ها از جمله قفل های چوبی هستند که بر روی در ثابت می شوند. از این قفل ها برای بستن درهای اصلی ، دروازه های باغ ها ، دروازه های شهرها و ... استفاده می شده است.

قفل های کلون دار به چند دسته تقسیم می شوند : نوع ساده که کلید ندارد و نوع دیگری که برای باز کردن آن نیاز به کلید احساس می شود و کشوی آن را به شکل دنده ای می سازند. این نوع خود به چند دسته تقسیم می شوند : 

  • کلون های نوع اول : این کلون ها دارای کلیدی چوبی با نوکی دارای 2 یا 3 دنده است. این دنده ها هم راستای 2 یا 3 سوراخی بودند که درون کلون قرار داشته و آن را عقب برده و باعث باز شدن قفل می شدند ؛ به عبارتی 3 دنده درون 3 سوراخ کشو قرار می گرفت که آن را عقب می کشید و آزاد می کرد تا قفل باز شود. این قفل ها در حدود 80 تا 100 سال پیش در شهر کرد ساخته می شد.
  • کلون های نوع دوم : این نوع قفل ها کمی بعد تر ساخته شده و کشویی صاف داشتند که قسمت زیرین آن 2 یا 3 سوراخ داشت و قسمت بالایی آن نیز به همان اندازه دارای سوراخ دارای دنده بود. دنده ها به شکل آزاد وجود داشتند و روی سر آن ها گوی هایی قرار می گرفتند و زمانی که قسمت زیرین سوراخ دار جلو می آمد دنده ها بالا رفته و وقتی با شیارها هم راستا شدند دنده های بالایی که آزاد بودند در شیارهای زیرین افتاده عمل قفل کردن انجام می شد. برای باز کردن آن ، کلید در قسمت زیرین قرار گرفته و دنده ها را که تا پایین ترین قسمت شیار زیرین آمده بود به بالا هدایت کرده و آن ها را آزاد و قفل را باز می کرد. سابقه ساخت این قفل ها در شهرکرد به 70 تا 80 سال پیش می رسد.
  • کلون های نوع سوم : این قفل ها به گونه ای ساخته می شد که فقط با کلید مخصوص به خود کلون باز می شد. این نوع قفل ها توسط «استاد احمد محمدیان دهکردی» ساخته شد. هنوز هم در برخی از روستاهای استان چهارمحال و بختیاری ، اصفهان ، یزد این قفل ها به چشم می خورد که البته مورد استفاده قرار نمی گیرد زیرا در کنار آن در ، دری آهنی با قفل جدید نصب شده است. قبل از حمله مغول در ایران ، شهرهایی همچون اصفهان ، یزد ، اردبیل ، کرمانشاه ، جهرم ، همدان و ... از جمله شهرهای سازنده قفل سنتی بودند.

قدیمی ترین و تنها قفل ثابتی که از ایران پیش از اسلام به دست آمده ، مربوط به دوره ساسانیان یا شاید پیشتر از آن است. این قفل از چند قطعه شده و مربوط به صندوق چوبی می باشد که صندوق آن کاملا از بین رفته و تنها تعدادی قطعات فلزی از جمله گل میخ ها و قفل آن باقی مانده است.
یک کلید برنزی که مربوط به قفل های ثابت صندوقی می باشد نیز پیدا شده که بسیار شبیه به کلید های رومی و یونانی می باشد. قدمت این کلید به اول تا سوم میلادی یعنی اواخر اشکانیان و اوایل ساسانیان باز می گردد.
این قفل ها بیانگر این امر است که ایرانیان همزمان و یا حتی زودتر از رومی ها به مراحل پیشرفته ای از انواع قفل ثابت رسیده بودند. در کتاب « البلدان » نوشته فقیه همدانی ، مربوط به قرن سوم هجری از استادی و مهارت هنرمندان فلزکار ایرانی سخن به میان آمده و گفته است که ایرانیان استادترین و داناترین ملتی هستند که در ساختن شمشیر ، خود ، زره ، جوشن ، قفل ، آینه ، ظروف و سایر اشیای فلزی مهارت دارند.

قفل آهنی ، مربوط به قرن 19 میلادی ، دوره قاجار

قفل آهنی ، مربوط به قرن 19 میلادی ، دوره قاجار

  • قفل های آهنی 

این قفل ها بر خلاف قفل های ثابت در ، به جایی متصل نمی شوند و قفل کردن به صورت چفت و کمانه انجام می پذیرد. به دلیل جنس آهنی آن ها ، قفل آهن نامیده شده اند و همچنین به دلیل آویزان شدنشان به در ، به آن ها «قفل آویز» نیز می گویند. این قفل ها تقریبا دو هزار سال بعد از قفل ثابت ساخته شد. بر اساس شواهد موجود ، ایرانیان قفل آویزهای بی شماری ساختند و در این زمینه غنی ترین قفل ها را پدید آوردند. این قفل ها بر در داخلی خانه زده می شد. به این ترتیب که ساختمان این درها دولنگه بود و بالای آن چفت و زنجیری قرار داشت که قفل آویز به آن زده می شد. قفل آویز ها در انواع مختلفی ساخته می شوند :

  1. قفل فنری با کلید پیچی : زبانه را داخل بدنه قفل یا لوله قرار می دهند و قلابی را به چاک حلقه درگیر می کنند. فنری ، زبانه قفل را محکم به چاک حلقه می چسباند و به این ترتیب ، قفل آن را نگه می دارد. زبانه قفل دارای لوله کوچکی میباشد که از داخل ، دندانه دار است (پیچ ماده). این پیچ با لحیم کردن سیم فولادی به شکل مارپیچ ، در داخل لوله درست شده است. مرکز این لوله ، دارای میله یا مفتول است و بر روی ساقه گرد کلید ، پیچ نر قرار گرفته که آن هم روی سیم لحیم می شود و درست زیر پیچ ماده ، زبانه می خورد. لوله ساقه کلید از لحاظ طول و قطر باید به میله مفتول بخورد. برای باز کردن قفل ، کلید را تا شانه های آن می پیچانند. با نیم پیچ دیگر، زبانه قفل به سوی کلید کشیده می شود و به این ترتیب حلقه را باز می کنند. چنانچه قطر کلید ، گام پیچ ، تعداد پیچ ماده ، طول و قطر مفتول را تغییر دهیم ، نوعی قفل عوض می شود. ایرانیان بسیار از این نوع قفل ساخته و استفاده می کردند. این قفل در قرون وسطی ، در انگلستان ، فرانسه و آلمان دیده شده و تا سال 1875 میلادی در این کشورها رواج داشته است.
  2. قفل فنری با کلید فشاری : قفل فنری متشکل از دو قسمت است ؛ تنه قفل و زبانه که خود از دو فنر تشکیل می شود. برای قفل کردن باید هردو قسمت فنر به هم فشار داده شوند تا به موقعیت نهایی برسند ؛ فنرها باز شده و قفل بدون کلیدبسته می شود. برای باز کردن این قفل ، کلیدی دو دندانه مورد نیاز است. دندانه ها فنر را می گیرند و وقتی کلید به داخل قفل فشار داده می شود آن ها را روی  یکدیگر جمع می کنند و بدین ترتیب قفل باز می شود. این قفل ها بسیار قابل اطمینان بوده و هنوز هم کاربرد دارد. از نظر وولف ، خاستگاه قفل های فنری را چین و هند می باشد و بر این عقیده است که این قفل ها از این نقاط به سایر کشورهای متمدن راه پیدا کرده است ؛ اما بسیاری بر این عقیده اند که اختراع این قفل مربوط به روم می باشد و تا قبل از انقلاب صنعتی در اروپا به کار برده می شده است و بعضی دیگر می پندارند که این  قفل در خاورمیانه اختراع شده و از آنجا به روم و هند و چین راه پیدا کرده است.
  3. قفل لوله ای با کلید پیچی : مشخصه اصلی این قفل ، استوانه کوچکی است که در داخل لوله قرار می گیرد. تکه داخلی در قسمت جلو دنده ای دارد که به حلقه قفل می خورد و وقتی که خوب پیچ  می شود ، آن را قفل می کند. کلید آن نیز در انتهایش دنده ای دارد که باید به جلوی لوله بخورد. بعد از این که آن را پیچ کردند ، کلید را به جلو فشار می دهند. شیاری که بر روی کلید است به راه کلید بدنه قفل می خورد و با چرخش کلید ، قسمت قفل کننده برای این که بتواند حلقه را آزاد کند باز می شود. با تغییر دنده های کلید از لحاظ گام ، قطر و جهت حرکت و همچنین با تغییر اندازه راه کلید و بدنه قفل می توان گونه های مختلف این قفل ها را تهیه کرد. این قفل های لوله ای در هند و اروپای مرکزی ساخته شده اند.
  4. قفل حروفی یا رمزی : این قفل ها از لحاظ ساختمان بدنه و دستگاه با سایر قفل ها تفاوت دارند. بارزترین تفاوت ، نداشتن کلید است. وولف در کتاب خود در رابطه با قفل های رمزی چنین می نویسد : « با اهمیتی که برای اطمینان به قفلها در ایران داده می شود و با تدابیری که در نوع قفل برای حصول این اطمینان می دهند ، شگفت آور نیست که می بینیم ایران قفل رمزی حروفی می سازد. » این قفل ها از طریق حلقه هایی که روی آن تعبیه شده است کار می کنند. بر روی این حلقه ها حروف یا اعدادی نوشته شده که با ردیف کردن آن ها موانعی که سر راه کمانه است کنار رفته و کمانه از قفل خارج می شود. این رمز ها اغلب کلمات قصار حکیمانه ، گاهی حروف و گاهی اعداد ابجد بوده که از ترکیب آن ها اسمای خداوند یا امامان حاصل می شود. این قفل ها به دو دسته افقی و عمودی تقسیم می شوند. در قفل های افقی ، حلقه های رمز به ترتیب افقی و در قفل های عمودی ، حلقه ای رمز به شکل عمودی بر روی هم قرار دارند. یک نمونه قفل رمزی از قرن 12 میلادی به امضای شرف الدین اصفهانی در دست است که درون گاو صندوقی کار گذاشته شده می باشد.یکی دیگر از قدیمی ترین قفل آویز های رمزی مربوط به عهد تیموریان است که تاریخ 889 هجری بر روی آن حکاکی شده است. در کتاب عجایب المخلوقات در رابطه با این قفل سخن به میان آمده و همچنین به صندوقی اشاره شده که از صورت زن و اشکال دیگری ساخته شده که هنگام باز شدن ، آوازی از آن بر می خاست. امروزه نیز قفل های رمزدار بسیار مورد استفاده قرار می گیرد ؛ گرچه از نظر شکل ظاهری متفاوت با قفل های قدیمی می باشند اما از نظر فناوری ساختشباهت هایی میان آن ها وجود دارد.

قفل حروفی ، ایران

قفل حروفی ، ایران ، آنتیک

قفل حروفی

نمونه ای دیگر از قفل حروفی ، آنتیک

قفل آویز با مکانیزم ترکیبی

بیشترین نمونه هایی که از این قفل ها به جا مانده در قرن سیزدهم ساخته شده اند. به احتمال زیاد یکی از مهم ترین موارد استفاده این قفل ها در محیط های اقتصادی همچون بازار ها برای قفل صندو ق ها یا حجره ها یا انبارهایی بوده که چند نفر در استفاده از آن ها شریک بودهاند. هر کلید در اختیار یکی از شرکا قرار می گرفت تا هیچ یک نتوانند بدون حضور بقیه شرکا قفل را باز کنند. در اینجا به شرح و بررسی سه ساختار از این قفل های  ترکیبی می پردازیم :

  • قفل های پرنده شکل

این قفل ها معمولا دو کلید دارند. بال های پرنده به بدنه قفل لولا شده و روی سوراخ کلید اصلی قفل را پوشانده است. برای باز کردن این قفل باید با یک کلید تو پیچ (که معمولا در قسمت دم پرنده تعبیه شده) فنر راجمع کرد تا قلابی که در پشت آن وجود دارد حرکت کرده و بال آزاد شود. به این مکانیزم «فنر ماشه ای» نیز می گویند. در این هنگام سوراخ کلید اصلی که معمولا در این قفل ها فنر خمیده است و با استفاده از کلید می توان آن را به عقب راند و کمانه را آزاد کرد. بیشترین قفل های پرنده ای که تا امروز به جای مانده اند در شیراز ساخته شدهاند.

  • قفل های نافی شکل

اکثر این قفل ها از فولاد ساخته شده و به طور معمول با 3 یا 4 کلید کار می کنند. در قفل هایی که با 4 کلید کار می کنند. پشت قفل سوراخی وجود دارد که بخشی از مکانیزم اصلی باز شدن قفل می باشد. اما لازم به ذکر است که کلید به تنهایی نمی تواند کمانه را آزاد کند باید دستگاه فنر خمیده دیگری که در پشت درپوش پنهان شده همزمان با کلید اول ، فنرها را به عقب براند. در این قفل ها معمولا روی سوراخ کلید اصلی ، به وسیله درپوشی پوشیده شده و در نتیجه به کلیدی محتاج است تا با پیچاندن آن قلابی که به درپوش متصل است آزاد شده و سوراخ کلید اصلی نمایان شود. در این قفل ها میله و صفحه ای طراحی شده که مانع ورود کلید اصلی و گردش آن ها می شوند. به همین خاطر برای این که کلید اصلی بتواند فنر را به عقب براند نیاز به یک کلید تو پیچ دارد. 

  • قفل های لوله ای

این قفل های ترکیبی نیز با 2 یا 3 کلید ساخته می شدند و از مکانیزم اصلی فنرخاردار و مکانیزم فرعی فنرمارپیچ یا کلید توپیچ تشکیل می شود. فنر های خاردار و همچین سوراخ کلید اصلی این قفل ها در پشت درپوش هایی مخفی شده اند. درپوش روی سوراخ کلید اصلی توسط یک کلید تو پیچ که فنر و میله ای را که مانع کنار رفتن درپوش می شود را کنار زده و باز می شود. به طور معمول کلید و سوراخ کلید این قفل ها به صورت فرفره و دندانه دار طراحی شده اند. با وارد کردن کلید به داخل بدنه و فشار آوردن و جمع کردن فنر ها باید کمانه آزاد شود اما میله ای که درپوش را نگه داشته مانع از خروج آن می شود. بنابراین به کلید تو پیچ دیگری نیاز است تا میله را به عقب رانده و درپوش را رها کند. بدین ترتیب فنرهای جمع شده به راحتی از بدنه قفل خارج شده و کمانه آزاد می گردد. بیشترین نمونه از این قفل های ترکیبی که تا به امروز به جای مانده در اردبیل ساخته شده اند.

نوع دیگری از قفل های لوله ای وجود دارد که مکانیزم اصلی آن ها فنرخاردار است. برخلاف ظاهر ساده این قفل ، کلید آن علاوه بر شیاری که برای درگیری فنرها و جمع کردن آن ها دارد ، سرِ پیچ مانندی دارد که وارد بدنه شده و در سوراخ کلید قرار می گیرد. اما بر روی سوراخ کلید ، پیچی قرار دارد که قبل از خروج از آن ، کلید نمی تواند وارد بدنه قفل شود. قبل از ورود کلید ، باید پیچی که مانع از خروج فنرها می شود را نیز باز کرد ، برای این کار باید از کلید اصلی استفاده شود. شیاری در این کلید وجود دارد که مانع از گردش درست کلید در مهره بزرگ می گردد. به همین دلیل باید این شیار به درستی در مهره ای که درون حفره است تا کلید به درستی بگردد و پیچِ مانعِ جلوی فنرها باز شود و در نهایت کلید وارد بدنه شده و شیار آن ها با فنر ها درگیر ده و آن ها را جمع می کند و به عقب می راند کمانه را آزاد می کند. (برای این که کلید در بدنه نلغزد و در مسیر درست هدایت شود خار هایی در بدنه کلید تعبیه می کنند.)
برای این قفل سه کلید در نظر گرفته می شود. اگر اندازه این سوراخ حدیده شده که مانع فنرها می باشد با جای کلید اصلی یکی نباشد ، به کلید دیگری نیاز است تا این مانع پیچی شکل را باز کند. در این قفل ، سوراخ کلید  اصلی و فرعی به یک اندازه می باشد و در نتیجه می توان هر دو را با یک کلید باز کرد.
با توجه به کثرت قفل های باقی مانده با این مکانیزم ، می توان به این نتیجه رسید که این نوع قفل ها از محبوبیت بیشتری برخوردار بوده و بیشتر مورد استفاده قرار می گرفتند.  

قفل های برنزی ، 1700-1600 میلادی ، مربوط به دوره صفویان

قفل های برنزی ، 1700-1600 میلادی ، مربوط به دوره صفویان


تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com


منابع

  • صنایع دستی کهن ایران / هانس ای.وولف / مترجم : سیروس ابراهیم زاده / انتشارات علمی و فرهنگی / سال 1372
  • قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال 1386
  • آشنایی با هنرهای سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال 1390
  • قفل های فولادی با مکانیزم ترکیبی در قفل سازی سنتی ایران / سمیه اربابی ، مهدی محمد زاده / مجله تاریخ علم / سال 1391 / شماره 12
نظر کاربران

avatar
۰ لایک
مثله قفله رمزدار حروفی دارم با یک حلقه بیشتر قصد فروش دارم
avatar
۱ لایک
خیلی عالی هستند
avatar
۲ لایک
یک قفل قدیمی دارم بفروشید
avatar
۴ لایک
خوب بود
avatarنظر خود را ارسال کنید

لوگو ایران آنتیک کوتاه درباره ما
ایران آنتیک ، حامی فرهنگ و هنر
فروشگاه اینترنتی ایران آنتیک و مرجع خرید سکه ، اسکناس ، مدال ، صنایع دستی ، کتاب و غیره ... می باشد. تلاش ما در ایران آنتیک عرضه مستقیم و بدون واسطه کالای کلکسیونی دارای اصالت ایرانی و خارجی از مجموعه داران کشور و معرفی و فروش آنها در این وبسایت است. و همچنین تهیه تخصصی گلچینی از بهترین لوازم آنتیک و اشیاء قدیمی (برندهای قدیمی کارخانه ای) بر مبنای تعریف درست آنتیک و همچنین صنایع دستی نفیس هنرمندان ایرانی است. گلچینی که باعث برانگیختگی حس نوستالژی در بین علاقمندان خواهد شد. یکی از بخش های مهمی که در ایران آنتیک بطور جدی و مرجع گونه به آن پرداخته می شود، بخش کلکسیونی یا مجموعه داری می باشد. بخش هایی نظیر سکه ایرانی ، مدال یادبود ، اسکناس ایرانی ، تمبر قدیمی و غیره که بسیار جامع و متنوع اند. در ایران آنتیک جهت شناساندن فرهنگ و هنر به علاقمندان صنایع دستی ، تلاش شده با جذب افراد کارشناس اقدام به تولید مقالات اختصاصی و ارزنده نماییم تا دست ساخته های اصیل ایرانی مانند قلم زنی ، فیروزه کوبی ، میناکاری ، خاتم کاری ، رودوزی ها و بسیاری دیگر را به علاقمندان بشناسانیم. ایران آنتیک بهترین مکان برای شناخت و خرید آنلاین صنایع دستی نقره ، اشیاء قیمتی و کلکسیونی ، سکه قدیمی ، اسکناس قدیمی ، کتاب تاریخی و تخصصی ، زیورآلات و... می باشد.