تیله

«تیله» گوی توپُر کوچک شیشه ای با پره هایی از شیشه های رنگی می باشد و برای بازی مورد استفاده قرار می گیرد. «تیله بازی» از بازی های سنتی است که به «تیله انگشتی» نیز شهرت دارد.

در سیاحت نامه ژان شاردن که مربوط به دوران صفوی می باشد به این بازی اشاره شده است.

برای این بازی از سنگ کوچک کروی شکل یا گوی های گلی ، گردو یا فندق و در این اواخر از تیله های شیشه ای استفاده می کردند. این بازی از دیرباز در اکثر روستاها و شهرهای ایران به نام های مختلف و شیوه هایی با تفاوت های اندک در میان مردم رایج بوده است که در اینجا مختصر به آن اشاره می کنیم ؛

در کیش ، برای این بازی تیله را بر روی زمین همواری قرار داده و سپس تیله های خود را با فاصله ای برابر از تیله میانی بر زمین قرار می دهند و به نوبت بازی می کنند. برنده کسی است که تیله اش با تیله میانی برخورد کرده و آن را حرکت دهد.

در سروستان استان فارس به تیله بازی «لپری فرنگی» می گویند. در شیراز به آن «گلوله بازی» می گویند ؛ «کله و قطار و میون جو (میان جا)» عبارتی است که یک نفر آن را بیان کرده و همبازی های خود را ملزم می کند تا تیله های خود را طوری بر روی زمین قرار دهند که از پیوستن آن ها خطی مستقیم تشکیل شود. به تیله ای که جلوتر از دیگران قرار می گیرد «کله» می گویند و امتیازی ویژه دارد. اولین بازیکن به نحوی خاص تیله خود را به سمت تیله نزدیک ترین فرد پرتاب کرده و اگر به آن اصابت کرد برنده است و می تواند پرتاب بعدی خود را انجام دهد ؛ اگر تیله اش به هدف نخوردنفر بعدی بازی را ادامه می دهد.

در کازرون این بازی با نام «تیر مایه» شناخته می شود. معمولا این بازی چهار نفره است. به ازای هر بازیکن گودالی با اندازه و فاصله ای معین کنده شده و مکانی به نام «دکه» در ردیف گودال ها می سازند. هر بازیکن گودالی را انتخاب کرده و تیله خود را در کنار آن قرار می دهد. سپس بازیکن از جایگاه دکه تیله خود را به سمت تیله های دیگر بازیکنان نشانه می رود و با انداختن هر تیله در داخل گودال امتیاز به دست آورده و آن گودال را به تصرف در می آورد.

در لامرد به آن «هل بازی» می گویند که تقریبا مانند کازرونی ها بازی می کنند.

در فسا به آن «گلوله بازی» گفته شده و معمولا میان دو نفر و به صورت نشسته بازی می شود ؛ به این ترتیب که اولین بازیکن تیله خود را بر رمین نهاده و با ضربه انگشت آن را تا مسافتی بر روی زمین می غلتاند ، بازیکن دیگر تیله خود را به سمت بازیکن اول نشانه گرفته و در صورت برخورد امتیاز به دست می آورد وگرنه اولین بازیکن تیله خود را به سمت تیله رقیب پرتاب می کندو به همین ترتیب بازی ادامه پیدا می کند.

بختیاری ها به این بازی «قالاچ» یا «گیج بازی» می گویند. برای بازی گودالی کوچک کنار دیواری می کنند و تیله های خود را با فاصله ای معین از گودال بر روی زمین قرار می دهند و سپس به ترتیب آن ها را به سمت گودال پرتاب می کنند.

در ایلام این بازی با نام های متفاوتی شناخته می شود که یکی از این اسامی «چق و فنگ» است. در این بازی باید هنگام پرتاب تیله ، صدای برخورد آن با تیله هدف گیری شده شنیده شود وگرنه امتیازی محسوب نمی شود.

مردم گیل و دیلم به این بازی «تیره زنی ، کول خوردنی» می گویند و برای انجام این بازی از سنگ یا گردو استفاده می کنند. بازی به این ترتیب است که یکی از بازیکن ها سنگ یا گردوی خود را پرتاب کرده و هم بازی اش باید آن را نشانه بگیرد اگربه هدف خورد برنده می شود و بازنده باید او را تا جایی که سنگ یا گردویش افتاده بر پشت خود سوار کند.

در سبزوار به آن «تیشله بِیزی» می گویند. برای این بازی 3 گودال کوچک با فاصله های معین می کنند ، سپس با شیر یا خط نوبت بازیکن ها را برای آغاز بازی مشخص می کنند. آخرین بازیکن تیله خود را کنار گودال اول گذاشته و بازیکن اول با تیله خود به سمت آن نشانه می رود ؛ اگر تیله اش به تیله حریف اصابت کند و یا بتواند تیله خود را در یکی از گودال ها بیاندازد برنده خواهد بود و بازی به همین ترتیب ادامه پیدا می کند.

در بیرجند با آن «تُشله بازی» می گویند و به چند گونه انجام می شود. یکی از این گونه ها « پفی » نام دارد و معمولا بین دو تا چهار نفر بازی می شود. برای این بازی در زمینی هموار گودالی می کنند ، سپس تیله ای در با فاصله از گودال بر زمین قرار می دهند و با پوف کردن به سمت گودال هدایت می کنند ، هر که زودتر موفق شد تیله را به گودال بیندازد برنده می شود. شیوه دیگر این بازی به این صورت است که تیله را در گودال قرار داده و بازیکن باید با پوف کردن ، آن را از گودال خارج کند.
گونه دیگر «شستی» نام دارد و به این صورت بازی انجام می گیرد که بازیکن باید با انگشت شست ، تیله ها را به شیوه ای خاص به داخل گودال بیندازد.

به طور کلی این بازی سبب بهبود هماهنگی چشم و دست ، حرکات ظریف ، توزیع نیرو ، سرعت عمل و تقویت ادراکی - دیداری در کودک شده و باعث برانگیختگی حسی - حرکتی و تمرکز و توجه آن ها می‌شود. این بازی برای تمامی سنین بالای 5 سال قابل ‌اجرا می باشد.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دانشنامه فرهنگ مردم ایران ( جلد سوم ) / مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی / سال 1391
• بازی های شیرین سنتی /احمد احمدی بیرجندی / مجله هنر و مردم / سال 1353 / شماره 149
• بازی های محلی / عباس مهیار / مجله هنرو مردم / سال 1358 / شماره 193