چنگ

چنگ ، از قدیمی ترین سازها و مشهورترین ساز های زهی می باشد  و نام آن بیشتر از هر ساز دیگری در کتب آمده و در نقش مایه های باستانی دیده می شود ؛ بسیار خوش صداست ، به شکل مثلث است و با زخمه یا قطعه ای چوبی در دست ، نواخته می شود. از دست چپ برای تنوع در اصوات ، ریتم و آهنگ استفاده می شود. در اروپا این ساز تکمیل شده و به نام « هارپ / Harp » شناخته می شود.

مجسمه مرمرین مردی نشسته با چنگ ، یونان ، اواخر سیکلاد یکم - اوایل سیکلاد دوم ، 2800-2700 ق.م ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

از قدیمی ترین آلات موسیقی ایرانیست ؛ مسعودی در کتاب مروج الذهب ایرانیان را مخترع چنگ می داند. البته سومری ها ، عیلامی ها و آشوری ها نیز این آلت موسیقی را داشته اند که در ادامه بیشتر به آن می پردازیم.

چنگ هم ریشه چم ، اصطلاحیست که به خودی خود به معنای منحنی و خمیدگی می باشد. با توجه به اسناد و شواهد موجود می توان گفت که این ساز در ایران از قدمتی چند هزار ساله برخوردار است. در متون پهلوی ، چنگ به همراه واژه « سرای » آمده است ؛ سرای به معنی «سرودن ، نواختن ، آواز خواندن» می باشد.

چنگ ، مصر ، مربوط به اواخر دودمان 13 - اوایل دودمان 18 ، 1700-1450 ق.م ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

چنگ در تاریخ

ظهور اولین ساز های زهی در تمدن سومر می باشد ؛ چرا که در بین ساز های مکشوفه و کاوش های به عمل آمده ، هیچ نمونه ای از این گروه ساز ها که متعلق به پیش از سومریان باشد دیده نشده و صرفا ساز های بادی و کوبه ای مرسوم بوده است. سنگ نگاره هایی از هزاره چهارم قبل از میلاد یافت شده که بر روی آن تصاویری از نوازندگان به همراه ساز های زهی حکاکی شده که بسیار شبیه به ساز هارپ ستون دار می باشد. در اوایل هزاره سوم قبل از میلاد ، موسیقی به عنوان بخش مهمی از زندگی در اماکن سلطنتی مورد استفاده قرار گرفت. در آن دوران موسیقی نقش مهمی در انواع مراسم تشریفاتی و آداب و رسوم داشته است.

در حفریات خرابه های اور نقش برجسته ای داخل آرامگاه یکی از پادشاهان کشف شده که در آن یک نوازنده چنگ و زنی در حال رقص مشاهده می شود. از ديدگاه سومری‌ها، اين ساز از قديمی ‌ترين انواع و دارای بيش‌ترين ويژگی ها بوده است. نام عمومی چنگ در سومر ، (Gis ZAG-SAL) به معنی ساز چوبی با زه ‌كشيده می باشد. طرح آن به ‌شكل كمان می ‌باشد و سيم‌ها از بازوی عمودی به بازوی افقی كاسه ساز وصل ‌شده و شكلی به آن می داده كه از نظر سومری ‌ها به ‌عنوان مثلث باز شناخته شده بود. سر این ساز از سنگ لاجورد بوده و صدای بم ترین زه آن مانند صدای بوقی بود که از شاخ گاو نر به گوش می رسید. از این ساز برای اجرای سرود های تقدیر و سرنوشت استفاده می کردند ؛ به همین خاطر آن را سازی مقدس می دانستند.

چنگ به شکل کمان که سیم ها از بازوی عمودی به بازوی افقی کاسه ساز وصل شده می باشد- اور

چنگ بزرگی از مقبره سلطنتی اور به جا مانده که متعلق به هزاره سوم ق.م است. انتهای کاسه این ساز با سر یک گوساله تزئین شده و کاسه مخروطی شکل آن گود و عریض است. انتهای بازوی عمودی آن از طلا ساخته شده است. این ساز بزرگ یازده تا پانزده زه داشته که جنس آن ها از روده بوده که با گذراندن آن ها از روی مقره های فلزی به دور یک گوشی ثابت پیچیده شده و برای کوک کردن ، زه ها توسط دست ، کشیده یا شل می شدند.

چنگ بازمانده از مقبره سلطنتی اور 

نقش روی یک مهر باستانی کشف شده از اور که متعلق به 2800 ق.م است ، هارپ کمانی شکلی را نشان می دهد. در موقع نواختن ، بازوی عمودی ساز روی شانه قرار می گرفت و در مورد سازهای بزرگ تر ، یا بر روی زمین گذاشته می شد یا بر روی سکویی قرار می گرفت. ساز در طرف چپ بدن قرار می گرفته یا تکیه داده می شده و با دست راست نواخته می شد.

از دوران « بیسمایا » که احتمالا مربوط به 2650 ق. م است گلدانی به جای مانده که نقوش بر روی آن دو مردی را نشان می دهد که چنگ های خود را افقی در دست گرفته و در حال نواختن آن می باشند.

نوع دیگری چنگ که سومری ها از آن استفاده می کردند ، چنگ ایستاده بود. این ساز در دوران های اولیه بسیار محبوبیت داشته و در جشن ها مورد استفاده قرار می گرفت. نمونه ای از این ساز در نهاوند ( مربوط به 2200 ق.م ) مشاهده شده و گمان می رود که خاستگاه آن عیلام یا ایران باشد. به این نوع چنگ (SI-SA) می گفتند که به معنای مستقیم یا ایستاده است. در این ساز زه ها بر خلاف نوع کمانی که مایل کشیده شده اند، عمودی کشیده شده و با آزاد کردن زه ها از دور میله افقی پایینی ، کوک می شده است. تعداد زه ها در این مدل چنگ ، تفاوت های بسیاری داشته است ؛ به عنوان مثال در نمونه کشف شده در نهاوند 7 زه ، در نقوش حکاکی شده روی سنگ مربوط به قرن های 8 یا 7 ق.م در مالمیر ( ایذه کنونی ) 14 زه ، دیده می شود.

به طور کلی می توان گفت که این چنگ ها نه تنها در خدمت معابد و جشن های سلطنتی بوده بلکه در زندگی مردم عادی تیز نقش داشته و در همراهی سرودهای نیایش ، پیروزی ، حماسه قهرمانان ، آوازهای عاشقانه در جشن های ازدواج مورد استفاده قرار می گرفته است. از کاربرد چنگ در دوران سلوکی اطلاعاتی در دسترس نیست اما در آثاری که از دوران اشکانی به دست آمده رواج این ساز به خوبی مشهود است.

چنگ ، از مهم ترین آلات موسیقی در زمان ساسانیان به شمار می آمده است. در شاهنامه از آن بسیار نام برده شده است ؛

گـر ایدونـک باشـدت لخـتی درنـگ      به گوش آیـدت نـوش و آواز چـنــگ

در نقش برجسته های طاق بستان ، دو نوع چنگ در صحنه ای از شکار گراز وحشی دیده می شود ؛ یکی از آن ها دارای جعبه طنینی پایین تر و دوتای دیگر با جعبه طنینی بالاتر است. چنگ با جعبه طنینی در قسمت بالا ، نسبت به چنگ با جعبه طنینی در قسمت پایین قدمت کمتری دارد. نکیسا از موسیقی‌دان و چنگ‌ نواز معروف قصر خسروپرویز از چنگی با جعبه طنین در بالا استفاده می کرده است.

در ایران ، در قرون 4 و 5 هجری سنتی رایج بوده که شعرای بزرگ اشعار خود را اغلب با موسیقی در می آمیخته و قصاید خود را در یکی از پرده های موسیقی میخواندند. در آن دوران شاعر بزرگ به کسی اطلاق می شد که هم بتواند خوب شعر بسراید ، هم خوب بنوازد و هم این که آوازی دلکش داشته باشد و اگر توانایی آواز خواندن نداشت باید شخصی به عنوان « راوی » به همراه داشت تا بتواند آشعارش را در مجالس بزرگان آواز بخواند . رودکی ، شاعر بزرگ سده چهارم هجری قمری که در دوره سامانی می زیسته است ، خود چنگ می نواخته و اشعاری در رابطه با این ساز سروده است :

اگرچه چنـگ نـوازان لطـیف دسـت بوند       فدای دسـت قـلـم باد دسـت چنگ نواز

به طور کل در تصاویر و نقاشی ها تا دوران صفویه این ساز مشاهده می شود. اما از این دوران به بعد متاسفانه این ساز در ایران منسوخ گردید.

چنگ امروزی از سه قسمت متمایز گردن ، ستون و جعبه طنینی تشکیل می شوند. زه‌ها از گردن ساز به موازات ستون ، ممتد و به جعبه طنینی متصل می‌باشند. 

چنگ مثلثی در اواخر قرون وسطی در اروپای غربی بسیار پرطرفدار بود. در سال 1720 میلادی پدال‌هایی در پایه چنگ تعبیه شد که این امر برقدرت فنی چنگ افزود. در سال 1810 میلادی « سباستین آرا » چنگ را به شکل امروزی خود تکمیل نمود و بدین وسیله نواختن همه گام های بزرگ و کوچک امکان پذیر گشت و از آن به بعد استفاده از چنگ در ارکستر رایج شد. 
چنگ یا هارپ های امروزی دارای 47 سیم و 7 پدال می باشد. 

هارپ مثلثی پدال دار ، ساخته شده از چوب و فلز ، آمریکا ، 95-1891 میلادی ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• بررسی سازهای زهی و نقش برجسته های مربوطه در تمدن کهن سومر / علی خاکسار / مجله باغ نظر / سال 1385 / شماره 106
• رودکی سمرقندی و شعر و موسیقی / کیهان پهلوان / مجله آینه خیال / سال 1387 / شماره 7
• چنگ ایرانی در طاق بستان : آلات موسیقی در نقش برجسته های طاق بستان / هنری جرج فارمر / مترجم : رسانا حشمتی پور / مجله حافظ / سال 1388 / شماره 59
• بررسی ابزار موسیقی دوره ساسانی بر پایه متن پهلوی خسرو قبادان و ریدگ / مهدیه حیدری ، معصومه باقری حسن کیاده / مجله مطالعات ایرانی / سال1389 /شماره 17