چهل تکه دوزی

« چهل تکه دوزی » یکی از رودوزی های سنتی و زیبای ایران و جهان می باشد که در آن با دوختن تکه های ریز و درشت اضافات پارچه های مختلف و رنگارنگ به یکدیگر ، رویه لحاف ، رویه پشتی ، رو تختی ، بقچه سوزنی^[1] ، روقوری ، کوسن و حتی تابلوی تزئینی و دیوارکوب و ... تهیه می کنند. از نکات بسیار مهم در این رودوزی ، تناسب رنگ ها و اندازه تکه پارچه ها با یکدیگر است که جذابیت خاصی در آن ایجاد می کند.

از آنجا که تکه های زیاد پارچه در کنار هم قرار می گیرند به آن چهل تکه گفته می شود. به آن « خاتمی دوزی » و « لندره دوزی » و یا به اشتباه به آن « تکه دوزی » نیز می گویند. چرا که این دو با هم متفاوتند. در تکه دوزی تکه های پارچه به شکل ها و طرح های گوناگون روی پارچه ای بزرگتر به عنوان زمینه دوخته می شود و تفاوت آن با چهل تکه در این است که در چهل تکه دوزی تکرار وجود دارد به این صورت که یک طرح مدام در طول کار تکرار می شود و شکل ها بیشتر هندسی هستند و از پشت به هم کوک زده می شوند در صورتی که در تکه دوزی روش کار کاملا متفاوت است و تکه پارچه ها به جای این که به هم دوخته شوند بر روی هم و بر روی پارچه ای بزرگ تر دوخته می شوند. همچنین طرح ها لزوما هندسی نیستند و تکرار در این تکنیک زیاد به چشم نمی خورد.

اگر قطعات کاملا مربع یا مستطیل و خصوصا مثلث و هم اندازه باشند چون شبیه به خاتم می شوند به آن « خاتمی دوزی » نیز می گویند.

ویژگی هنر چهل تکه دوزی مانند بسیاری از هنر های صنایع دستی ، جنبه کاربردی و مصرفی آن است.

رومیزی چهل تکه دوزی شده

این هنر به مهارت زیادی نیاز دارد. برای این کار ، پیش از دوخت ابتدا پارچه های رنگی را می شوند تا از ثابت بودن رنگ آن مطئن شوند. سپس آن ها را به شکل های مربع ، مستطیل های ریز و درشت ، لوزی و مثلث می بُرند و از پشت با کوک هایی ریز به هم متصل می کنند. با وجود چرخ خیاطی هنرمندان علاقه دارند این دوخت ها را با دست انجام دهند تا هم ظرافت کار رعایت شود و هم شکل سنتی آن حفظ گردد.

شیوه دوخت

چهل تکه دوزی به روش های مختلفی انجام می شود که هر کدام دارای تکنیکی مخصوص به خود می باشند. این دوش ها عبارتند از :

• روش ساده
• روش معرق
• روش مرصعی
• روش نمدی
• روش ضخیم دوزی و برش

این هنر گاهی با «آجیده دوزی» همراه شده و آن را از حالت ساده خارج می کند. برای آشنایی بیشتر با این هنر به مقاله آجیده دوزی مراجعه فرمایید.

تاریخچه

چهل تکه دوزی از زمان های بسیار گذشته در ایران رواج داشته است ، اما تاریخ دقیقی از پیدایش آن در دست نیست. آثار به جای مانده در موزه های «ارمیتاژ لنینگراد» و «متروپولیتن» و «موزه ایران باستان» حاکی از رواج خاتمی دوزی در دوره سلجوقی می باشد.

محمدعلی جمالزاده در کتاب گنج شایگان در این باره چنین آورده است که : « خاتمی دوزی سابقا در ایران بسیار رواج داشته و امروز روز به روز از میان می رود و آن عبارت است از مقداری قطعات خرد پارچه های مختلف اللون و مختلفه الشکل که از روی استادی طوری پهلوی یکدیگر دوخته می شود که شباهت کامل  به شال های کشمیر پیدا می کند و بخیه دوزی ها را نیز با گلدوزی های ابریشمی ملون می پوشانند و یک قطعه پنج تا شش ذرعی این نوع کار 50 تا 60 تومان قیمت دارد و بعضی پرده ها را از 100 تا 250 تومان و یک زین پوش را از 25 تا 120 تومان می فروشند.»

مراکز تولید

این هنر زیبا در اکثر استان های کشور در میان مردم رواج داشته ، اما در شهرهای رشت ، اصفهان ، یزد ، تبریز ، کاشان ، کردستان و آذربایجان غربی رواج بیشتری داشته است و خوشبختانه همچنان رایج می باشد.

پانویس

1. بقچه سوزنی : نوعی زیرانداز است که در زمان گذشته وقتی به حمام می رفتند همراه خود می بردند و بعد از استحمام برای پوشیدن لباس ، آن را زیر پای خود پهن می کردند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن / سید ابوالقاسم سید صدر / انتشارات سیمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• چهل تکه دوزی در فرهنگ مردم ایران / مریم استاد آقا / مجله فرهنگ مردم ایران / سال 1386 / شماره 9